جەواد حەیدەری

ناپلیۆن بۆناپارت دەڵێت: « واز لە چین بهێنن با بخەوێت چونكە ئەگەر لە خەو هەستا، هەموو جیهان دەلەرزێنێت». ئەمەش ترسی خۆرئاواییەکان لەم وڵاتە دەسەلمێنێت.

كتێبی چین زلهێزی نوێی جیهان، لێكۆلێنەوەیەكی سیاسی و مێژوویی و ئابووری و كۆمەڵایەتییە كە لەلایەن نووسەر و وەرگێڕ ئەردەڵان عەبدوڵڵا نووسراوە. نووسەر لەم کتێبەدا هەوڵیداوە، وێنەیەکی گشتیمان لە بارەی لایەنی ئابووریی، سیاسیی، جوگرافیی، فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی، ئایینی چین بداتێ. لێرەدا هەوڵ دەدەم، چەند دێڕێک لە بارەی ناوەڕۆکی ئەم کتێبەوە بنووسم.

شارستانییەتێکی دێرین

چین بە یەكێك لە شارستانییە دێرین و پڕ بایەخەكانی جیهان دەژمێردرێت كە لە دێر زەمانەوە، رۆڵێكی گرنگی لە جیهاندا هەبووە. چین وڵاتێكە مێژوویەكی ئێجگار دوور و درێژی لەگەڵ داگیركردن و جەنگ و پێكدادانی دەرەكی و ناوخۆیی، سەركەوتن و تێكشكانی سیاسی و سەربازیی، جەنگی رزگاریخوازی و جەنگی ئایدیۆلۆژیاییدا هەیە. هەروەها چیرۆكێكی نەبڕاوەی لەگەڵ داهێنان و زانستدا هەیە. خاكە بە پیتەكەی، پێدەشتە سەوز و جوانەكانی، شاخە بەرز و بڵندەكانی، دۆڵ و شیوە قووڵەكانی، ئاوە شیرین و جوانەكانی، ژینگە پاك و بێگەردەكەی، ئاو و هەوا خۆش و سازگارەكەی هەموو كات و هەتا ئەمڕۆش چاوی برسی و تەماعی هێزە داگیركەرەكانی جیهانی سوورتر كردووە.

وڵاتێكی مەزن

ئێستا چین لە گەشەسەندنێكی بەردەوامی ئابوورییدایە و هەر ئەمەش وایكردووە كە ئەگەری ئەوە هەیە ببێتە بەهێزترین وڵاتی جیهان. هەرچەندە لە باری ژمارەی دانیشتوانەوە یەكەمە كە زیاتر لە یەك ملیار و 400 ملیۆن كەسە و ئەمەش وایكردووە كە ببێتە گەورەترین بازاڕی جیهان. لە رووی رووبەری جوگرافیاییەوە لە دوای روسیا و كەنەدا سێهەمین وڵاتی جیهانە .

پێكهاتەی ئیداریی چین

چین لە 22 هەرێمی گەورە و 5 ناوچەی ئۆتۆنۆمی پێكهاتووە و نیوی دانیشتوانی چین لە شارەكانی باشووری چین دەژین. هەرێمی شەنگهای قەرەباڵغترین ناوچەی ئەو وڵاتەیە.

باری خوێندەواریی و رۆشنبیری

چین تا پێش شۆڕشی کۆمۆنیستی، وڵاتێكی ئێجگار دواكەوتوو بوو، بەشێكی زۆری خەڵكی چین نەخوێندەوار بوون، تەنها كەمینەیەكی كەم نەبێت كەس خوێندەواری نەبوو. بەڵام كە شۆڕش كرا، شۆڕش گرنگییەكی تایبەتی بە خوێندن دا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیریی و خوێندەواری بە شێوەیەك لە ساڵی 1949 تا 1951 زیاتر لە 60 ملیۆن چینی روویانكردە بنكەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواری كە بە مەكتەبی شەوان ناسرا بوو. شۆڕش سیستمی خوێندنی گۆڕی بە شێوەیەك كە نابێت رێگری لە خوێندكار بکرێت، دەبێت كام كۆلێژی دەوێت بە ئارەزووی خۆی هەڵیبژێرێت بۆ ئەوەی چینی نوخبە دروست بێت، ئێستا 98 % خەڵكی چین خوێندەوارن. زیاتر لە 2500 زانكۆ و پەیمانگای هەیە.

چەند دیاردەیەكی تایبەتی چیینەكان

1- پێگەی كەسانی پیر لەناو كۆمەڵگەدا

هەتا ئێستاش چینییەكان زۆر بە چاوی رێزەوە سەیری كەسی بەتەمەن و بەساڵاچوو دەكەن و هەموو كات رێزیان لێ دەگیرێت و گوێ بۆ بووچوونەكانیان دەگیرێت و گوێڕایەڵی ئامۆژگاریییەكانیان دەبن.

2- میوانداری

چینیەكان گەلێكی ئێجگار میوان دۆستن، بە رووخۆشی و خۆشحاڵییەوە پێشوازی لە میوانەكانیان دەكەن و لە كاتی خواردن خۆشترین و باشترین خۆراك لە بەردەم میوانەكان دادەنێن.

3- پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان

چینیەكان زۆریان حەز بە پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و تێكەڵبوونە، زۆر بە گەرمی پێشوازی لەیەكتر دەكەن و لەهەمان كاتیشدا دەبێت دەم بە پێكەنین و رووخۆشییەوە پێشوازی لە میوان بكەین چونكە ئەوان رقیان لە كەسی مۆن و سارد و سڕە.

جەنگەكانی ژاپۆن و چین

ژاپۆن دوو جار پەلاماری چینی داوە، كە بە جەنگی یەكەم و دووەم ناسراوە. جەنگی یەكەم لە ساڵی 1894 روویدا كە تێدا 140 هەزار چەكداری ژاپۆنی پەلاماری چینیان دا و چین شكستی خوارد بە حوكمی ئەوەی كە ژاپۆنییەكان چەكی باشیان پێبوو و چەكی چینیەكان كۆن بوون و نەیانتوانی رووبەڕووی ژاپۆنییەکان ببنەوە، بۆیە هەر زوور تای تەرازووی جەنگەکە بە لای ژاپۆنییەكاندا شكایەوە و لەو شەڕەدا چین ، خاکی كۆریا و تایوانیشی لە دەستدا.

دووەمین جەنگی ژاپۆن لە دژی چین لە ساڵی 1937 روویدا و تا 1945 درێژەی كێشا و كوژران و بریندابوونی هەزاران كەسی لێكەوتەوە و دەوتریت تەنها لە شاری نانكینگ 200 هەزار كەس لە خەڵكی مەدەنی كۆمەڵكوژ كراون.

جەنگی تلیاك لە نێوان چین و بەریتانیا

جەنگی تلیاك لە نێوانی چین و بەریتانیا دوو جار روویدا كە بە جەنگی تلیاكی یەکەم و جەنگی تلیاكی دووەم ناسراوە. جەنگی تلیاكی یەكەم لە ساڵی 1839 بۆ ساڵی 1842 درێژەی كێشا. جەنگی دووەمیش لە ساڵانی 1856 تا 1860.

ماو تسی تۆنگ

هیچ سەركردەیەكی چین هێندەی ماو ناوبانگی لە جیهاندا پەیدا نەكردووە و هیچ سەركردەیەكی چینیش هێندەی ماو، بۆچوونی جیاوازی دروستنەكردووە. ماو كوڕی پیاوێكی جوتیاری گوندنشین بوو، توانی چین بگۆڕێت، رۆژی 26 ی سێپتەمبەری 1893 ماو لە دایكبووە و ساڵی 1918 پەیمانگای مامۆستایانی تەواو كردووە و ساڵی 1919 دەبێتە فەرمانبەر لە كتێبخانەی پەكین و ساڵی 1921 دەبێتە ئەندامی پارتی كۆمۆنیستی چین و ساڵی 1923 دەبێتە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی پارتی كۆمۆنیستی چین و دواتر بۆ ماوەی 27 ساڵ حوكمی وڵاتی كرد و كۆمەڵێك بڕیاری باش و خراپی داوە كە بوار نییە لێرە باسیان بكەین.

چینی زلهێز

پسپۆڕان و شارەزایانی ئابوویی و سیاسی و نێودەوڵەتی پێیانوایە كە چین پاش ماوەیەكی دیكە دەبێتە یەكەمین زلهێزی جیهان.

خاڵە بەهێزەكانی چین:

چین خاوەنی ئابوورییەكی بەهێز، سوپایەكی بەهێز( خاوەنی بۆمبی ئەتۆمییە ئێستا 250 بۆمبی ئەتۆمی هەیە) خاوەنی رووبەرێكی زۆری جوگرافیاییە و سێهەمین وڵاتی گەورەی جیهانە لە رووی جوگرافییەوە. پەیوەندییەكی فراوان و دیپلۆماسییەكی باشی نێودەوڵەتی هەیە.

چین لە بواری سەربازی، پەروەردە، تەندروستی، كشتوكاڵی، گەشتیاری، نەوت و گاز، پیشەسازی، ئابووری، سیاسی، و بوارەكانی دیكە لە لووتكەدایە و رۆژ لەدوای ڕۆژ لە گەشەكردن و پێشكەوتندایە.

چین خاوەن گەورەترین سیستمی خوێندن و پەروەردەیە لە جیهاندا، كۆی گشتی خوێندكاران لەو وڵاتە 200 ملیۆنە و هەر لە منداڵییەوە خوێندن لای منداڵان خۆشەویست دەكرێت و خاوەنی 150 هەزار باخچەی منداڵانە. یەكێك لە بڕیارە گرنگەكانی شۆڕشی چین زۆرەملێكردنی خوێندن بوو بە خۆڕایی. ئێستا خوێندنی ئیلزامی 10 ساڵە واتە دەبێت هەموو كەسێك تا پۆلی 10 بە زۆر بخوێتێت و ئەمەش وای كردووە كە رێژەی نەخوێندەواری لەو وڵاتە كەم بكات.

خاوەنی 400 هەزار خوێندنگەی سەرەتایی، 60 هەزار خوێندنگەی ناوەندی و 30 هەزار خوێندنگەی دواناوەندییە. بە هەزاران خوێندكاری چینی لە سەرتاسەری جیهان سەرقاڵی خوێندنن بە شێوەیەك تەنها لە ساڵی 2016 نزیكەی 430 هەزار خوێندكاری چین پاش تەواوكردنی خوێندنەكەیان گەڕاونەتەوە بۆ چین.

کێشەکانی چین

لەگەڵ ئەوەی چین خاوەنی کۆمەڵێک خاڵی بەهێزە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە ئەم وڵاتە کێشەی نەبێت.

دوو سیستمی دژ بەیەك

ئەوەی بۆتە مایە سەرنج و تێڕامانی زۆرێک لە چاودێرانی سیاسی و چین ناسی ئەوەیە، ئەمڕۆ چین لەلایەن دوو سیستمی جیاوازەوە دژ بە یەكەوە حوكم دەكرێت، لەڕووی سیاسییەوە پەیڕەوی حكومی حزبی تاكڕەو كۆمۆنیستی دەكات، لەڕووی ئابووریشەوە پەیڕەوی سیستمی ئابووریی ئازاد و سەرمایەداریی دەكات. ئەم دوو سیستمەش زۆر دژی یەكترین و زۆر زەحمەتە تا ماوەیەكی زۆر پێكەوە بژین.

ماركس دەڵێت: هەموو ژێرخانێكی ئابووری سەرخانێكی ئابووری دیاری دەكات، بەڵام لە چین پێچەوانەیە، چین خاوەنی ئابوورییەكی بەهێزی سەرمایەدارییە و پەیڕەوی سیاسیەتی بازاڕی ئازاد دەكات، كەچی لەڕووی سیاسیشەوە پەیڕەوی سیستمی كۆمۆنیستی دەكات. چینییەكان دەڵێن: ئێمە خاوەنی ئەزموونێكی سیاسی و ئابووری تایبەت بە خۆمانین كە پێی دەڵین ئەزموونی چینی بۆ كۆمۆنیستی و ئەو ئەزموونەش تێکەڵکردنی سیستمی كۆمۆنیست و كەپیتالیزمە. تەنها خۆیان دەزانن چۆن جێبەجێ دەكرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا سەركەوتوو بوون، چونكە ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی چین لە سایەی ئەم ئەزموونەوە بووە.

فۆكۆیاما بیرمەندی ئەمریكی بە رەچەڵەك ژاپۆنی سەبارەت بە چین دەڵێت: ئەزموونی چین لەبواری پێشكەوتن و مودێرنیزەكردنی كۆمەڵگە جێی سەرنجە، بۆچوونی من لەبارەی چینەوە هەڵە بووە. جێگەی ئاماژەیە فۆكۆیاما ساڵی 1989 تیۆری كۆتایی مێژووی داهێنا و پێی وا بوو لە كۆتاییدا تەواوی جیهان پەیڕەوی سیستمی لیبرالیزمی ئەمریكا دەكات.

سێ بنەمای حوکمڕانی

سیاسەتی چین لەسەر سێ بنەما دامەزراوە کە ئەوانیش: چاودێری و سزا و پارێزگارییكردن . چاودێرییكردنی هەموو دامودەزگا حزبی و حكومییەكان، سزادانی هەموو بەرپرسێكی حزبی و حكومی كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلابێ، پارێزگارییكردن لە سەروەت و سامانی گشتی. بۆ نموونە تەنها لە ساڵی 2017 نزیكەی 500 هەزار بەرپرسی حزبی و حكومی بە تۆمەتی گەندەڵی سزا دراون كە هەندێكیان پۆستی باڵایان هەبووە. لەڕووی ریزبەندی وڵاتانی گەندەڵ بە پێی دوایین راپۆرتی رێكخراوی شەفافییەت و دژایەتی گەندەڵی» چین لە پلەی 41 دایە.

پیسبوونی ژینگە

چین بە یەكێك لە پیسكەرانی ژینگە لە جیهاندا لە قەڵەمدەدرێت و پلەی یەكەمی هەیە لە پیسكردنی ژینگە و ئەمریكاش لە پلەی دووەمدا. بە پێی راپۆرتی ئاماری وەزارەتی تەندروستی چین، ساڵانە بە هۆی پیسبوونی هەوای چینەوە، بە تایبەتی لە شارە گەورەكان یەك ملیۆن و 100 هەزار هاووڵاتی چینی گیان لە دەستدەدەن.