بە درێژایی مێژوو شارستانیەتەکان لە ڕێگەی سەختی و دیسیپلینەوە سەریان هەڵداوە، بەڵام لە سەردەمی ئاسانکاری و خۆشگوزەرانیدا داڕمانیان بەخۆوە بینیوە. زۆرێک لە بیرمەندە گەورەکان ئەم بەڵگانەیان بە نمونە باس کردووە و هۆشدارییان داوە کە ئەو کۆمەڵگایانەی کە زۆر ئاسوودە دەبن بیر تەنها لە خۆشگزەرانی دەکەنەوە، زۆرجار هێز و دەسەڵات و خۆڕاگرییە لەدەست دەدەن کە ڕۆژێک پێناسەی خۆیان پێ کردوە. ئه مڕۆ ئه م وانه یه به تایبه تی په یوه سته به گه لی کوردوە له کوردستانی عێراقدا، که لە به ڕده م ئاڵنگاری سیاسی و هه م ململانێی ئابوری ده بێته وه که خۆڕاگرییان تاقی دەکاته وه .
مێژوونووسی سەدەی ١٤ ئیبن خەلدون ئیبن خەلدون (١٣٣٢-١٤٠٦) لە پەرتوکی موقەدیمەدا ئاماژەی بەوە کردووە کە شارستانیەتەکان لە ڕێگەی سەختی و یەکڕیزییەوە بەهێز دەبن بەڵام لە کاتی ئاوەدانی و خۆشگوزەراندا لاواز دەبن، هەر بۆیە نووسیویەتی؛
(خۆشگوزەرانی وەکو دەوڵەمەندی وکۆشک و تەلارو ئارەزووی کالای گرانبەها و ئاسوودەیی بە ناچاری دەبێتە هۆی ڕووخانی شارستانیەتەکان، چونکە ئیرادە و سیفەتی گەلەکەیان لاواز دەکەن).
مێژووی کوردستان ڕەنگدانەوەی ئەم بیرۆکەیە. گەلی کورد بەرگەی ستەم و شەڕ و ئاوارەیی گرتووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم خەباتانە شوناسێکی نەتەوەیی بەهێزیان دروست کردووە. بەڵام لەگەڵ ئەزموونکردنی قۆناغەکانی گەشەی ئابووری و سەقامگیری لە کوردستاندا، مەترسییەکانی بێباکی و فەرامۆشی و دابەشبوونی ناوخۆیی زیاتر دەکات.
ئەوەی شایەنی باسە، بیرهێنانەوەیەکی بەهێزی ئەم خولە لە مێژووی کوردی خۆمانەوە سەرچاوە دەگرێت لە سەر نەسرولدەوڵە و ڕووخانی دەوڵەتی مەروانیدا. ئیبن الجوزی چیرۆکی ناسر الدەولە، شازادەی دەوڵەتی مەروانید (سەدەی ١٠ – ١١) بۆمان دەگێڕێتەوە، لە کاتێکدا ژیانێکی خۆشگوزەرانی و خۆشی لە باوەش گرت، بەرگری لە شانشینی خۆی نەکرد و پشتگوێ خست. ئەم لاوازییە وەکو بانگهێشتەیەک بوو بۆ تورکە سەلجوقییەکان هێرشیان کرد سەرو میرنشینەکەیان ڕووخاند و دەستیان بەسەر زەوییە زاری کوردەکاندا گرت و دواجاریش هێواش هێواش دەستیان بەسەر هەموو کوردستاندا گرت هەرچی میرنشینی کوردی هەبوو ڕووخاندیان.
ئه م وانه مێژووییه بۆئه مڕۆمان زۆر گرنگه ، به تایبه تی بۆ سه ڕکرده کانی هه ڕێم و سه ڕکرده باڵاکانی ئیداره ی هەرێمی کوردستان. زۆرێک لە سەرکردەکانی ئەمڕۆمان وەک نەسروڵدەوڵە، هەموو هێزو توانانی خۆیان بۆ خۆشگزەرانی و ئاسوودەیی کەسی و سامان تەرخان کردووە، خەباتی فراوانتری کوردیان پشتگوێ خستووە لە کاتێکدا کە گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکیەکی بەرچاو و گرنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەڕێوەیە. لە کاتێکدا کە خۆیان بە خۆشگوزەرانی و ماڵ و موڵک سەرقاڵ دەکەن، کوردستان ڕووبەڕووی هەڕەشەی دەرەکی و تەحەدای ئابووری و دووبەرەکی ناوخۆیی دەبێتەوە، کە هۆکارێکە خواستە نەتەوەییەکانمان نەک هەر لاواز بکەن بەڵکو لەناوی بەرن و جارێکتر کورد ماڵوێران بکەنەوە.
مێژوونوسی بەناوبانگ، ئۆسڤاڵد سپێنگلەر (١٨٨٠-١٩٣٦) پێی وابوو شارستانیەتەکان سووڕێکی سروشتی پەیڕەو دەکەن: لە ڕێگەی خەباتەوە سەرهەڵدەدەن، لە دەسکەوتەکانیاندا دەگەنە لوتکە، پاشان هەرەس و داڕمان دەبێتە نەخشەیەکی ڕەها، کاتێک خۆشگوزەرانی زاڵ دەبێت بەسەر کۆمەلگا وەکو کەلتوور، بەتایبەت بەسەر دەستەی دەسەڵاتاردا. ئەم بیرۆکەیە لەگەڵ کەشی ئەمڕۆی کوردستاندا ڕەنگ دەداتەوە. لە کاتێکدا خەباتی کورد بۆ سەربەخۆیی لە مێژوودا گەلی یەکگرتوو کردووە، ئێستا ململانێ ناوخۆییەکان، گەندەڵی، سامان و مولک و خۆشگزەرانی و پارچەپارچەبوونی سیاسی مەترسیی جددی لەسەر پێشکەوتن دروست دەکەن.
هەروەها بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم بیرۆکە، مێژوونووس ویل دورانت (١٨٨٥-١٩٨١) ئەم بۆچوونە بە شێوەیە کی کورت باس دەکات ودەڵێت: نەتەوەیەکی خۆڕاگرو ئازا لەدایک دەبێت و لەپاشاندا بەزەلیل و ڕسوایی دەمرێت."
ئەمەش بەو مانایەیە کە کۆمەڵگاکان بە بەهێزی و دیسیپلین دەست پێدەکەن، بەڵام لەگەڵ بەدەستهێنانی سەرکەوتن، خۆبەخش و لاواز دەبن. خەباتی کوردستان بۆ چارەی خۆنووسین ودوڕژێکی گەش، ڕۆڵەو تاکی بەهێز و بە ئیرادەی دروست کردووە. بەڵام ناسەقامگیری ئابووری و ناکارامەیی حکومەت و سەرکردەکان پشتبەستن بە پشتیوانی دەرەکی و ململانێی ناوخۆیی لە هەمان کاتدا بایەخدانی بێ سنوری سەرکردەکان بە خۆشگزەرانی خۆیان، لەگەڵ ئەوەشدا، تاکی کۆمەڵگایان پشتگوێ خستووە، ئەو خاڵانە هەمووی دەتوانێت ئەو هێزە و توانایە بڕوخێنێت ئەگەر چارەسەری سەرەکی نەکرێت.
بە بۆچوونی من، لە ئێستادا، تروسکەیەک بۆ هیوا و ئومێد ببیندرێت و هەستی پێ بکرێت ئەویش تەنها لە لایەن هێزو خەباتی گەلی کوردی کوردستانی ڕۆژئاوایە. لە نێو ئەم تەحەددایانەدا، ئەوان سەرچاوەی هیوا بەخشن. کورد لە ڕۆژئاوا بە پێچەوانەی ئەو خۆشگوزەرانیە بێ سنورەی کە ئەمڕۆ لە سەرکردایەتیی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و سەرکردەکاندا بەدی دەکرێت، بەڵام ئەوان خۆڕاگری و دیسیپلین و پابەندبوونێکی زۆر بە دۆزی کورد نیشان دەدەن. لە هەمان کاتدا، کوردانی ڕۆژئاوا،سەرەڕای گوشاری بێئەندازەی زلهێزە ناوچەیی، بەتایبەت لە لایەن تورکەوە، بەردەوامن لە بەرگریکردن لە زێدی خۆیان و داکۆکیکردن لە مافەکانی کورد. نموونەی ئەوان وەک بیرخستنەوەیەکی بەهێزە کە هێزی ڕاستەقینە لە سامان و ئاسوودەیی نییە، بەڵکو لە خەبات وپاکی و یەکڕیزی و قوربانیدا سەرچاوە دەگرێت.
وانەی ڕابردوو بۆ داهاتووی کوردستان پێویستە لە بەرچاو بگرین. مێژوو وانەی بەنرخی ئەمڕۆ بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت. گەلی کورد لە بەرامبەر زوڵم و ستەمدا خۆڕاگری خۆی نیشانداوە، بەڵام لەم کاتەدا،تەحەددای سیاسی و ئابووریی، ئارەزووی خۆشگوزەرانی سەرکردەکان ئاستەنگێکی بۆ دوارۆژی کوردستان درووست کردوە. جا لێرە کورد، پێویستیەکی زۆری بە یەکگرتوویی و دیسیپلینی نوێ هەیە. لەم پرۆسسە، پێویستە کۆمەلێ خاڵ ڕەچاو بکرێت.
• دوورکەوتنەوە لە لووتبەرزی و خۆپەرستی و خۆشگزەرانی .
• بەهێزکردنی دامەزراوەکان – نەتەوەیەکی بەهێز لەسەر بناغەیەکی حوکمڕانی دادپەروەرانە و پتەو بنیات دەندرێت.
• لە ئامێزگرتنی خەبات و تێکۆشان وەک سەرچاوەی گەشەکردن – ئەو تەحەددایانەی ئەمڕۆ کوردستان ڕووبەڕووی دەبێتەوە، دەرفەتی بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی بەهێزتر و پشت بەخۆ بەستن زیاتری پێویستە.
لەدواجاردا ئەوماوە بڵێم: گەلی کورد بەسەر زۆر لە کێشەی سەخت و ئازار بەخشدا زاڵ بووە، وە بەردەوامە لە خەبات بۆ پێگە وئامانجی خۆی لە جیهاندا. وانەی مێژوو ئەوەمان بیردەخاتەوە کە خەبات خۆڕاگری بنیات دەنێت، لە کاتێکدا خۆشگوزەرانی بێ سنور و بێ کۆنتڕۆڵ دەتوانێت ببێتە هۆی داڕمان و ڕووخان و نسکۆ. ئەمڕۆ کوردستان لە دووڕیانێکی سەختادایە، وە پرسیارم ئەویە ئایا هیچ لە مێژووەوە فێربووین و ونەیەکمان لێ وەرگرتووە تا بتوانیین ئایندەیەکی بەهێز و یەکگرتوو بنیات بنێین؟ یان لاوازییە ناوخۆییەکان هەست بە ناپەرپرسیارەتی ڕێگە بە هێزە دەرەکییەکان بدات جارێکیتر چارەنووسی کورد و کوردستان بخەنە ناو چاڵی مێژووە؟
ئێستا کاتی ئەوەیە سەرکردایەتی کورد لە سەرووی بەرژەوەندییە شەخسی و تاکیدا دووکەوێتەوە و ئایندەی کوردستان لە پێشینەی هەموو کارەکانیدا دابنێت. ئەگەر نەیانتوانی ئەو کارە بکەن، مێژوو خۆی دووبارە دەبێتەوە- هەروەک چۆن لەگەڵ نەسرولدەوڵە و ڕووخانی دەوڵەتی مەروانیدا ڕوویدا.
سەرچاوەکان:
1. ئیبن خالدون (1332-1406) – موقەدیمە (وەرگێڕانی بۆ پێشەکی مێژوو)
خالدون، ئی.(١٣٧٧). موقەدیمە. وەرگێڕانی فرانز ڕۆزنتاڵ. چاپخانەی زانکۆی پرینستۆن.
2. ئیبن الجوزی (1116 – 1201) – نووسینە مێژووییەکان لەسەر دەوڵەتی مەروانی و نەسری دەوڵە
ئیبن ئەلجەوزی، ئە.(نزیکەی سەدەی ١٢). المونتازم فی تاریخ العمام والملوک (مێژووی ڕێکخراوی گەلان و پاشاکان).
3- ئۆسڤاڵد سپێنگلێر (1880-1936) – دابەزینی ڕۆژئاوا
سپێنگلێر، ئۆ. (١٩١٨-١٩٢٢). Der Untergang des Abendlandes (دابەزینی ڕۆژئاوا). وەرگێڕانی چارڵز فرانسیس ئاتکینسن. ئەلفڕێد ئەی نۆپف.
4. ویل دورانت (1885-1981) – وانەکانی مێژوو ،دورانت، و.، و دورانت، ئە. (1968). وانەکانی مێژوو. سیمۆن و شوستەر.
5- ئێدوارد گیبۆن (1737-1794) – مێژووی دابەزین و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی
گیبۆن، ئی. (١٧٧٦-١٧٨٨). مێژووی داکشان و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی. لەندەن: ستراهان و کادێل.
6. ئەفلاتون (427-347 پێش زایین) – کۆمار
ئەفلاتون. (نزیکەی ٣٧٥ پێش زایین). کۆمار. وەرگێڕانی بنیامین جۆوێت. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.
7. جۆن گلوب (1897-1986) – چارەنووسی ئیمپراتۆریەتەکان و گەڕان بەدوای مانەوە
گلوب، ج. (١٩٧٦). چارەنووسی ئیمپراتۆریەتەکان و گەڕان بەدوای مانەوە.
8. فریدریش نیچە (1844-1900) – خەواڵووی بتەکان و ئیرادەی دەسەڵات
نیچە، ف. (١٨٨٨). توایلایتی بتەکان. وەرگێڕانی لەلایەن R.J. هۆلینگدەیل. کلاسیکەکانی پێنگوین.
نیچە، ف. (١٩٠١). ئیرادەی دەسەڵات. وەرگێڕانی واڵتەر کاوفمان. کتێبی ڤینتاژ.
9. ئارنۆڵد ج.تۆینبی (1889-1975) – لێکۆڵینەوەیەک لە مێژوو
تۆینبی، ئە. (١٩٣٤-١٩٦١). لێکۆڵینەوەیەک لە مێژوو. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.
10. گ.مایکل هۆپف (نووسەری مۆدێرن) – ئەوانەی دەمێننەوە