بەدواداچون: شلێر سەعید ـ كۆیە

جوتیاران زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بەكاردەهێننەوە

سوربونی ژینگەدۆستان كەمێك لە بارەكە راستدەكاتەوە، لە ڕێی كاركردن لە سەر ئەو بارودۆخەی كارگەكانی چەو و لم لە سەر زێی بچوك لە سنوری كۆیە دروستیان كردوە، كە ئەنجامەكەی تێكدانی ژینگەی ناوچەكەیە، وێرانكردنی زەوییە كشتوكاڵییەكانەو زیانمەندی یەكەم ژنان و خنكانی گەشتیارانە، كە تەنیا لەم هاوینەدا شەش گەشتیار خنكاون.

رێكخراوی (هەناسەی سروشت) بۆ هۆشیاریی ژینگەیی لە قەزای كۆیە، سەربە فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكانی هەرێمی كوردستانەو لە ساڵی 2013ـەوە دامەزراوە و لە بواری هۆشیاریی ژینگەیی كار دەكات.

مژدە محەمەد، مامۆستای جوگرافیا و ئەندامی رێكخراوی (هەناسەی سروشت)، دەڵێت،: "لە ڕێی هەڵمەتی هۆشیاریی، سەردانی مەیدانیی، هاندانی جوتیاران بۆ گەڕانەوە سەر كێڵگەكانیان و گوشاری یاسایی، ویستومانە كاریگەریی ئەم كارگانە لە سەر ئاڕاستەی تێكدانی ژینگەی ناوچەكە كەم بكەینەوە."

لە قەزای كۆیە سێ رێكخراوی ژینگەدۆست هەن، بەڵام تەنیا (هەناسەی سروشت) كاری لە سەر كانەكانی چەو و لم كردوەو لە چەند رێگەیەكەوە ڕێگری دەكات لە زیاتر  وێرانكردنی ژینگەی ناوچەكە و هاندانی ژنان و پیاوانی ناوچەكە بۆ ئاوەدانكردنەوەی كێڵگەكانیان و پاراستنی سیمای كشتوكاڵیی ناوچەكە.

عەدنان عەلی میر، 20 ساڵە لە بواری ژینگە كاردەكات و شارەزاییەكی باشی لەو بارەیەوە هەیە، سەبارەت بە كانەكانی چەو و لم دەڵێت: "بەگشتی دو جۆرن: جۆرێكیان لە نێو زەوی كشتوكاڵیی و نزیك كەناری روبار و زێیەكان دروست دەكرێن، جۆرێكی دیكەیشیان لە شوێنە قەدەغەكراوەكانی زێ و روبارەكان دروستكراون."

لایەنی پەیوەندیدار لە حكومەت رێگەی بەمجۆرەیان داوە كە بریتین لە شوێنە دورەكان یان لە زورگەكان كاربكەن، تاوەكو زیان بە سروشت نەگەیەنن و نەبنە هۆی تێكدانی ژینگە و رێڕەوی ئاو و لە ناوچونی درەختەكان، بەڵام ئەوانی دیكە بەهۆی تێكەڵبونی رۆنی ئۆتۆمبێل و ئامێرەكانی هەڵكەندن لەگەڵ ئاوەكە، دەبنە هۆی پیسبونی ئاو و لەناوچونی گیانلەبەرە ئاوییەكان و پیسبونی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە.

بەگوتەی عەدنان عەلی میر، لە سنوری هەولێر زیاتر لە 65 كانی چەو و لم هەیە، بەڵام بەشێكیان مۆڵەت لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان وەردەگرن و فەرمانگەی ژینگەش چاودێرییان دەكات و هەندێكیان بێ مۆڵەت كار دەكەن.

عەمید گۆران ئەحمەد سماقە، بەڕێوەبەری گشتیی بەرگریی شارستانی كۆیە لە بارەی كارگەكانی چەو و لم دەڵێت: "لە كۆیە حەوت كارگەی چەو و لم هەیە، چواریان كار دەكەن و سێ دانەیان بە هۆكاری جیاواز وەستاون."

كۆیە یەكێكە لە قەزاكانی سەر بە پارێزگای هەولێرو دەكەوێتە دوری 70 كیلۆمەتری ڕۆژهەڵاتی شاری هەولێر مێژوی دروستبونی ئەم قەزایە بۆ 2500 ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی پلاندانان ساڵی 2022، ژمارەی دانیشتوانی قەزای كۆیە 119.526 هەزار كەس بوە، كە لە هەردو نەتەوەی كورد و كلدان پێكهاتوە.

لە گوندەكانی دەشتی كۆیە بە هەر پێنج ناحیەكەیەوە، كە نزیكەی 190 گوند هەیە، بەشێك لە جوتیاران بەتایبەت ژنان كار لە كێڵگەكانیان دەكەن، وەك بژێوی ژیانیان و هاوكات بەهۆی راهاتنیان لە شیناییكردن وەك پیشەیەكی بۆ ماوەیی بۆیان ماوەتەوە.

لەبارەی تێكچون و نەمانی زەوییە كشتوكاڵییەكان لە كەناری زێی بچوك بە هۆی كارگەكانی چەو و لمەوە، خانم عومەر ئەحمەد، كە ژنە جوتیارێكی (43) ساڵانەو لە ناحیەی تەقتەقی سەر بە كۆیە دادەنیشێت، زۆر نیگەرانە و دەڵێت: "كارگەكانی چەو و لم، جگە لەوەی رێڕەوی ئاوەكەیان تێكداوە و ژینگەیان پیسكردوە، زەوییە كشتوكاڵییەكانیشیان لەناو بردوە، ئەوەش وایكردوە، زۆربەی ژنانی ئەم دەڤەرە بێكاربن".

ئەحمەد قادر تەمەن 56 ساڵ، جوتیارێكی دەشتی كۆیەیە و دەڵێت: "زیانی زۆر بەر كێڵگەكانی كشتوكاڵ و ڕوبەری سەوزایی كەوتوە، هەرچەندە لە ڕوی یاساییەوە بەپێی گرێبەستەكەیان لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار، ئەو خاوەن كارگانە دەبێ شوێنەكان پڕ بكەنەوە و زەوییەكان وەك خۆی لێبكەنەوە، بەڵام ئەوان زۆر بەكەمی پابەندی بڕگەكانی گرێبەستەكە دەبن و بە دەگمەن نەبێت، لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكرێت".

ژنان دەگەڕێنەوە سەر كارەكانیان

مژدە محەمەد، كە خۆی خەڵكی گوندی (كانیبی)ـیەو ئێستا لە ناحیەی ئاشتی مامۆستایە، زیاتر دەڵێت: بۆ بەرگرتن لە زیاتر داڕمانی ژینگەی ناوچەكە، رێكخراوەكەیان بەردەوام لەو سنورە چالاكانە كار دەكات، بە ئامادەبونی چالاكوانان سەردانی مەیدانیی شوێنی كارگەكانی چەو و لمیان كردوە و هەڵمەتێكیشیان بۆ ئەم مەبەستە ڕاگەیاندوە.

بەگوتەی مژدە رێكخراوەكەیان لەساڵانی پێشو ( 2014 ـ 2016 ) چەندین كاری كردوە بۆ كەمكردنەوەی زیانە ژینگەییەكان، كە بەهۆی كانەكانی چەو و لمەوە دروستدەبن.

لەو هەڵمەتەدا، رێكخراوی هەناسەی سروشت مەترسییەكانیان خستۆتەڕو، كە بریتیبون لە تێكدانی ژینگەی ناوچەكە و وێرانكردنی زەوییە كشتوكاڵییەكان و هاوكات ئەو گۆماوانەی بەجێماون دەبنە مەترسی بۆ خنكانی گەشتیاران، كە زۆرجار گەشتیاران بۆ مەبەستی مەلەكردن بەكاری دێنن و شیاوی مەلە تیاكردنیش نین.

لە ئەنجامی ئەو هەڵمەتەی رێكخراوی هەناسەی سروشتدا لە گوندی كانیبی، ژنانی گوندەكە هاندراون بۆ چاككردنەوەی ئەو زەوییانەی كارگەكانی چەو و لم تێكیانداون و ئەوانیش دەستیانكردوە بە پڕكردنەوەی چەند شوێنێك لەو شوێنانە و دوبارە بەكارهێنانەوەیان بۆ كشتوكاڵ، بۆیە بەشێك لە زەوییەكان ئێستا ئامادەن بۆ كشتوكاڵكردن.

یوسف سەلیم، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی كۆیە دەڵێت: "لە سنوری كۆیە كە پێنج ناحیە و نزیكەی 190 گوند هەیە،  جگە لە داچاندنی گەنم و جۆ، دانیشتوانەكەی زیاتر بە كشتوكاڵەوە سەرقاڵن و ئەو بەرهەمانەی زۆر پشتی پێ دەبەستن (پیاز، لۆبیا، فاسۆلیا و شوتی)ـیە. بەرهەمی گەنم لە سنورەكە لەمساڵدا 2023 زیاتر لە (100) سەد هەزار تەن بوە، بەرهەمی لۆبیا كە ئێستا وەرزی ڕنینەوەیەتی لەم ناوچەیە، رۆژانە 60 شەست تەن دەبێت و رەوانەی شارەكانی هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی تری عێراق دەكرێت.      

بەگوتەی مژدە، رێكخراوی هەناسەی سروشت، هەر بەوەشەوە نەوەستاوە، بەڵكو بە نوسراوێكی فەرمی لایەنی پەیوەندیداری لەوە ئاگاداركردۆتەوە، كە بەردەوام چاودێریی كارگەكانی چەو و لم بكەن و رێگە نەدەن ببنە مایەی تێكدانی ژینگەی ناوچەكە و لەباربردنی كشتوكاڵ و خەونی جوتیارانی ئەو دەڤەرە.

بەپێی زانیارییەكانی هەناسەی سروشت، تا ئێستایش (چیمەنتۆ، بەرد، چەو و لم و بلۆك) لە بیناسازیی وڵاتدا بەكاردێن، بۆیە كارگەكانی چەو و لمیش هێشتا هەن، بەڵام بەشێوەیەكی نازانستی كار دەكەن و كاریگەریی نەرێنییان لە سەر پێكهاتە سەرەكییەكانی زەوی، ئاو و هەوا و خاك هەیە، دواجاریش راستەوخۆ بەشێكن لە پیسكردنی ژینگە و تێكدانی هاوسەنگیییەكەی.

یەكێك لە خاوەن كارگەكانی سنوری كۆیە، كە زۆرتریش بە (غەسالە) ناودەبرێن و پێی باشنەبو ناوی ئاشكرا بكرێت، دەڵێت: "رۆژانە نزیكەی 150 مەتر چەو و لم دەردەهێنن، بەڵام كاركردن بەپێی رۆژە"، واتە هەمو رۆژێك كارناكەن بەتایبەت لە وەرزی زستان، بۆیە ساڵانە نزیكەی 50 هەزار مەتر چەو و لم بەرهەمدەهێنن.

قەزای كۆیە خاوەن پێگەیەكی جیۆگرافی گرنگە لە سەر ئاستی عیراق و كوردستاندا. بە دو چیای خنجیلانە دەورە دراوە. ئەوانیش چیای باواجی، كە بەرزییەكەی 1260 كم و چیای هەیبەت سوڵتان، كە بەرزییەكەی 1092 كم لە روی ئاستی دەریاوە دەبێت. قەزای كۆیە جیا لەوەی بە ناوچەیەكی دەوڵەمەندی نەوت دادەنرێت، لە سامانە كانزاییەكانیش دەوڵەمەندە، بەهۆی ئەوەی لە زێی بچوك نزیكە، خاك و زەوی ناوچەكە كشتوكاڵییە و بۆتە ناوچەیەكی گەشتیاریی و ساڵانە ژمارەیەكی بەرچاو لە گەشتیاران ڕوی تێدەكەن.

بەگوتەی گۆران ئەحمەد سماقە، بەڕێوەبەری بەرگریی شارستانی كۆیە، ژمارەی ئەوانەی لە زێی بچوك و گۆمەكاندا خنكاون لەم وەرزی هاوینەدا تا بەرواری (20-9-2023) شەش كەس خنكاون، كە دو كچ و منداڵێك و دو گەنج و پیاوێكی بەتەمەن بون. گۆران سماقە دەڵێت: "بەردەوام هەوڵمانداوە، كە ئەو كارگانە ناچار بكەین دوای تەواوبونی كارەكانیان شوێنەكان وەك خۆیان پڕبكەنەوە، بە پێچەوانەوە بەرپرسیارن".

بەڵگەی سەركەوتن

مژدە محەمەد، نەیشاردەوە كە لە كاركردنیان لە سەر كارگەكانی چەو و لم زۆر ماندو بون، بەڵام دەشڵێت: "شانازی دەكەین بە كارەكەمانەوە كە ئەنجامێكی باشی هەبوە، بەتایبەت بۆ ژنان و كچان".

خانم عومەر بە گەشبینییەوە دەربارەی كارەكانی دەڵێت: "لەوەتەی توانای كاركردنم هەیە، هەر كاری شینایی و كشتوكاڵ دەكەم". گوتیشی: "كارەكەم زۆر خۆشدەوێت و قەتیش لێی بێزار نابم".

ژنان رۆڵی سەرەكی دەبینن لە كاركردن لە زەوییە كشتوكاڵییەكاندا و بژێوی خێزانەكانیانی پێ پەیدا دەكەن.

"لە كشتوكاڵ بژێوی ژیانی خێزانەكەم دابیندەكەم، یارمەتی هاوسەرەكەم دەدەم." خانم بەوەندەیش كۆتایی بە وەڵامی پرسیارەكەی ئێمە نەهێنا و گوتی: هەر من نا، زۆرینەی ئەو ژنانەی لەگەڵ من دێنە سەر كار، بژێوی ژیانمان بەم كرێكارییەی كشتوكاڵ پەیدا دەكەین. گوتیشی: "سوپاس بۆ رێكخراوی هەناسەی سروشت، كە هاندەرمان بون و بەرچاوڕونیان پێداوین و هانیانداوین بەردەوامبین و واز نەهێنین، بەوەش هەم ئێمە سودمان بینیوە، هەم بۆ ژینگەی ناوچەكەش بەسودە".

ئەحمەد قادر دەڵێت: "زۆرینەی جوتیارانی ئەو سنورە بەجۆرێك لە جۆرەكان بەهۆی ئەم كارگانەوە زیانمەند بون، بەڵام ئێمە وەك ئەو ناوچەیە زیاتر لە 1000دۆنم زەویمان پڕ كردۆتەوە، كە ئێستا بۆ كشتوكاڵ شیاون، بونی ڕیكخراوە ژینگەییەكان پێویستن، كە هاوشێوەی رێكخراوی هەناسەی سروشت لەخەمی ژینگەی ناوچەكەدان و لایەنی پەیوەندیدار ئاگادار دەكەنەوە لە پێشێلكاری كانەكان و ئێمە خۆشحاڵین بەو هەڵمەتەی كردویانە بۆ هۆشیاركردنەوەی ئێمە و جوتیاران بەگشتی".

هەڵگورد عەبدوڵڵا سیدە، بەڕێوەبەری ناحیەی ئاشتی لە قەزای كۆیە، دەڵێت: "چەند گوندێكمان هەیە دەكەونە سەر زێی بچوك، لەو گوندانە كارگەی دەرهێنانی چەو و لم هەیە، بەڵام لە ئێستادا بەشێكی كەمیان كار دەكەن و ئەوانی دیكە راگیراون، بەپێی یاسا و ڕێنماییەكان هەر كارگەیەك سەرپەرشتیاری بۆ دادەنرێت و لە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان مۆڵەتی پێدەدرێت".

هەڵگورد عەبدوڵڵا گوتی: "نابێت كارگەكان لە زێیەكان، ڕێگاكان یان لە تاوەرەكانی كارەبا نزیكببنەوە، تا زیان بەو شوێنە گشتییانە نەگەیەنن و دوای تەواوبونی كارەكەی دەبێت شوێنەكان پڕ بكەنەوە و وەك خۆی لێبكرێتەوە، بە پێچەوانەوە ئەگەر وانەكەن ئەو بڕە پارەی وەك بارمتە دانراوە، بۆیان ناگەڕێتەوە".

ناوچەكە پێویستیی بە هەناسەی زیاترە

مژدە محەمەد دەڵێت: "بۆ هەركارێك كۆمەڵێك بەربەست هەن، بۆ ئەو كارانەی ئێمەش كۆمەڵێك بەربەستمان هاتۆتە پێش لەوانە: لاوازیی گیانی هاوكاری و خۆبەخشیی، چونكە بە زۆر كەسمان گوتوە هاوكارمان بن، بەڵام لە چەند كەسێك نەبێت، ئەوانی دیكە بە دوای داواكەمانەوە نەهاتون".

گوتیشی: "تكایە ژینگەكە بۆ هەمومانە و ناكرێ هەروا بە ئارەزو و بەپێی بەرژەوەندی تاك جێبهێلدرێت، پێویستە دوای كۆتاییهاتنی كارەكان پێویستە زەوییەكان وەك خۆیان لێبكرێتەوە و رادەستی خاوەنەكانیان بكرێنەوە.

 ئەحمەد ئیسماعیل، جوتیار، دەڵێت: "جوتیاران زۆربەی زەوییەكان بەنرخی (10) یان (20) هەزار دۆلار بە خاوەن كانەكان دەفرۆشن، بەڵام دوای وەرگرتنەوەیان بە (30) هەزار دۆلاریش نابنەوە بە زەوی كشتوكاڵیی."

ناخۆشترین كێشە بۆ مژدە لەو هەڵمەتەدا جگە لە خراپیی بارە داراییەكە، بە پیرەوەنەهاتنی بەشێك لە خاوەن زەوییەكانە بۆ هەڵمەتی هۆشیارییەكەیان.

مژدە دەڵێت: "بەردەوام دەبین، جگە لە هەڵمەتی كاری كارگەكانی چەو و لم بۆ ساڵی نوێی خوێندن هەڵمەتی هۆشیاریی ژینگەییمان لە قوتابخانەكاندا هەیە". ئەو ئاماژەی بەوەشدا كە سەرەڕای ئەوە هەڵمەتێكی راگەیاندن دەستپێدەكەن بۆ پاراستنی سروشتی كۆیە و هەرێمی كوردستان بەگشتی.

ئەم ڕاپۆرتە لە چوارچێوەی پڕۆژەی (اصواتنا) بەرهەم هێنراوە، کە لەلایەن ڕێکخراوی ئینتەرنیوزەوە جێبەجێ کراوە.