د. گۆران

لە ناوەڕاستی مانگی نیسانەوە بڵاوبونەوەی ترسناکی هەوکردنی پەردەی مێشک هەرێمی کوردستانی گرتوەتەوەو قۆناغە سەرەتاییەکانی پەتای کۆڤید-١٩ بیردەخاتەوە. بەڵام نەبونی زانیاری و شەفافیەت لە دەوری نەخۆشییەکە بوەتە ڕێگر لە هەوڵەکان بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانی و دانیشتوانی توشبو. ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە ژمارەی نەخۆشەکان هەزار کەسی تێپەڕاندوەو ئەگەری هەیە ژمارەی مردنەکان بەرزبێتەوە.

زۆربەی ئەوانەی توشبون لە مناڵی قوتابخانەن بەتایبەتی پۆلە سەرەتاییەکان و ژمارەی توشبون لە نێو کوڕاندا دو هێندەی کچانە. لە کاتێکدا ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ناوەندی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای بە هەڵەبجە دەستنیشان کردوەو تیشکی خستۆتە سەر باڵادەستی ڤایرۆسی ئەنترۆڤایرۆس وەک هۆکاری سەرەکی، هۆکاری جۆراوجۆری وەک کەمی ئاو، گەشتیاری، دابیننەکردنی ئاوی قوتابخانە، شیری فۆرمۆلا، قەیرانی کەشوهەوا، ناسەقامگیری سیاسی و سیستەمێکی تەندروستی خەباتکار بەشدارن لە توندی دۆخەکە.

یەکێک لە هۆکارە ئەگەرییەکانی بڵاوبونەوەی ئەم پەتایە، پیسبونی سەرچاوە ئاوییەکانە لە ناوچەکەدا. بۆ نمونە شاری هەڵەبجە لە پارێزگای سلێمانی، وێستگەی پاککردنەوەی ئاوی نییەو زۆر پشت بە کانیاو و سەرچاوەی ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت، لە ئەنجامدا دابینکردنی ئاوی پێویست نییە. جگە لەوەش تێکچونی دامەزراوەی دابەشکردن لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان بوەتە هۆی زیادبونی ڕێژەی دزەکردن. بڵاوبونەوەی پێشوی نەخۆشی کۆلێرا لە ناوچەکەدا بۆ تێکچونی بۆری ئاو و پیسبونی بۆرییەکانی دابەشکردن بەهۆی کراوەیی کەناڵەکانی ئاوەڕۆ و بۆرییەکانی ئاوەڕۆی کۆن دەگەڕێتەوە.

جگە لەوەش، ڕەنگە بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکە بۆی هەیە پەیوەندی بەو لێشاوەی گەشتیارانەوە هەبێت کە لە چەند مانگی ڕابردودا پێش بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکە گەیشتونەتە ناوچەکە. وەرزی لوتکەی گەشتیاری لە هەرێمی کوردستان لە مانگی نیسانەوە تا مانگی تشرینی یەکەم، ژمارەیەکی بەرچاو لە سەردانکەران بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت. لە ساڵی ٢٠٢٢دا زیاتر لە ٦ ملیۆن گەشتیار سەردانی ناوچەکەیان کردوەو ژمارەی دانیشتوانی ناوچەکە دو هێندە زیادیکردوە. لێشاوی گەشتیاران، فشار دەخاتە سەر ژێرخانی ئاوی کە پێشتر درێژ بوەتەوە. بە تایبەتی نزیکیی گەشتیاران لە ڕوباری دیالە نیگەرانییەکان لەبارەی ئەگەری پیسبونی ئاوەوە دروست دەکات.

سەرباری ئەمانەش ئاوی قوتابخانەکان پاک نین و سەرچاوەی بڵاوبونەوەی نەخۆشین. ڕاپۆرتەکانی یونیسێف ئاماژە بەوە دەکەن کە تەنها 58%ی قوتابخانەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەستیان بە ئاوی پاک و خاوێنە. ئەمەش بەو مانایەیە کە نزیکەی نیوەی قوتابخانەکانی هەرێم ئاوی پاکیان نییە، ئەمەش مەترسی توشبون بە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو بۆ قوتابیان دروست دەکات.

هەمو ئەم فاکتەرانە لە میانی گۆڕانکاری گەورەی کەشوهەوای ناوچەکە ڕودەدەن. قەیرانی کەشوهەواو ئاستی ئاو لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە لەگەڵ دوبارەبونەوەی وشکەساڵی و بیابانبون و دابەزینی ئاستی ژیاندایە، کەمبونەوەی بارانبارین و بەفربارین بوەتە هۆی دابەزینی خێرای ئاستی ئاو، ئەمەش کاریگەری لەسەر کانیاو و بیرە قوڵەکانی پارێزگاکانی هەولێرو دۆهوک دروستکردوە. لە ماوەی دەیەی ڕابردودا ئاستی ئاوی ژێر زەوی نزیکەی 30-40 مەتر دابەزیوە، ئەمەش تیشک دەخاتە سەر لاوازیی هەرێمی کوردستان بۆ ئاستەنگە ژینگەییەکان.

کاریگەری ململانێ و ناسەقامگیری سیاسی: خراپ بەڕێوەبردن، لەوانەش تەرخانکردنی خراپ و پشتگوێخستن، کەمیی ئاو لە ناوچەکەدا گەورەتر دەکات. هۆکارە سیاسی و ئابوری-کۆمەڵایەتییەکان، وەکو ڕێکخستنی ژینگەیی بەس، تۆڕەکانی دابەشکردن بەشێوەیەکی خراپ، ژێرخانی پاکوخاوێنی ناتەواو و هۆشیاری ئیکۆلۆژی سنوردار، بەشدارن لە هاوکاری بڵاوبونەوەی نەخۆشی و پەتا. قەیرانی سیاسی بەردەوام، لەگەڵ ئیدارەیەکی دابەشکراوی ناوچەیی، هەڕەشە لەو سەقامگیرییە ناسکە دەکات کە دوای شکستی داعش بەدەست هاتوە.

ئەم دۆخە بۆ هەر سیستمێکی تەندروستی هەرچەندە تۆکمەو سەرکەوتو بێت سەرئێشەیەکی گەورەیە، بەڵام هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆ سەر سیستمی تەندروستی کوردستان.

سیستەمی تەندروستی لە کوردستان بەهۆی کەمییەکی زۆر لە کارمەندان، دەرمانی پێویست، و پێداویستییەکان ڕوبەڕوی ئاستەنگ بوەتەوە. ساڵانێک خراپی وەبەرهێنان و گەندەڵی بەربڵاو بوەتە هۆی ئیفلیجبونی سیستەمی تەندروستی. نەبونی دامەزراندنی کارمەندانی نوێی تەندروستی و کەمکردنەوەی موچەو دواکەوتن و بەرزبونەوەی هەڵاوسان دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات.

بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی کاریگەر ڕوبەڕوبونەوەی بڵاوبونەوەی هەوکردنی پەردەی مێشک، ڕێبازێکی فرە کەرتیی پێویستە، بە گرنگیدانێکی تایبەت بە ڕێوشوێنەکانی ئاو، پاکوخاوێنی و پاکوخاوێنی(WASH) . لە کاتێکدا کە بەرزکردنەوەی توانای چاودێری و تاقیگە زۆر گرنگە، پێویستە ستراتیژیەتێک کە سەنتەری WASH بێت جێبەجێ بکرێت بۆ سنوردارکردنی

بڵاوبونەوەی نەخۆشییەکە. شەفافیەت و هاوبەشکردنی زانیاری لەلایەن دەسەڵاتدارانی تەندروستی بنەمای سەرەکی ڕوبەڕوبونەوەی پەتاکەیەو پێویستە هیچ زانیارییەک لە خەڵک و چاودێران و توێژەران نەشاردرێتەوە.