ئا: ئاوێنە

شەبەک گروپێکی ئیتنیکین کە زۆربەیان لەدەشتی نەینەوادا نیشتەجێن، بنەچەو نەتەوەو زمان‌و مەزهەب‌و ئایین‌و ژمارەیان جێی مشتومڕو بۆچونی جیاوازە.


شەبەک بەو هەزاران کەسە دەوترێت کە لەگوندەکانی دەوربەری شاری موسڵ‌و لەقەزاكانی تلكێف‌و حەمدانیەو قەرەقوش‌و ناحیەی باشیك‌و بەرتلە لەدەشتی نەینەوادا بەهاوبەشی لەگەڵ مەسیحی‌و ئێزیدییەکندا نیشتەجێن. هەندێك لەشەبەکەکان مەیلیان بەرەو لای كوردەو هەندێكی دیكەشیان دڵیان بەعەرەب دەكرێتەوەو هەندێکیشیان خۆیان بەتورکومان یاخود بەکەمینەیەکی سەربەخۆ دەناسێنن. بەشێکی کەمیان سەر بەمەزهەبی سوننەن‌و بەشێکی زۆریشیان سەر بەمەزهەبێکی تایبەتی شیعەن کە لەئایینی یارسان‌و عەلەوی‌و عەلی ئیلاهییەکانەوە نزیکەو لەروی شێوەزاریشەوە لەهەورامی‌و زازاییەوە نزیکن.


شەبەک، کاکەیی‌و یارسانن یان شیعەو سوننە؟
سەبارەت بەبیروباوەڕی ئایینی‌و مەزهەبی شەبەكەكان، بۆچونی جیاواز لەئارادایە، هەرچەندە زۆربەی لێكۆلەران پێیانوایە لەرووی دابەشبونی ئاینزاوە شەبەكەكان 70%یان شیعەو 30%یان سوننەن‌و لەڕوی دابونەریتیشەوە لەكاكەییەكانەوە نزیكن.
بەشێك لەسەرچاوە مێژوییەكان پێیانوایە كە ئایینی رەسەنی شەبەک یارسان یاخود عەلەوی بووە، بەڵام بەهۆی مەترسی دەوروبەرەوە لەسەر مانەوەو بونیان لەچەند قۆناغێكی جیاوازداو لەگەڵ تێپەڕینی كاتدا بون بەشیعەی دوانزە ئیمامی.
بەشێك لەلێكۆڵەرانی مێژوویی‌و ئایینناسان شەبەك لەڕووی ئایینی‌و مەزهەبییەوە دەبەنەوە سەر رێبازی سۆفیگەری ( بەکتاشی) توركی یاخود ئیسماعیلییەكان‌و شیعەی توركومان، بەو پێیەی شەبەكەكان پاشماوەی لەشكری قزلباشەكانن‌و لەگوندەكانی دەوری موسڵدا بەگۆشەگیریی ماون. ئەمە جگە لەوەی كە كەمینەیەكیشیان سەر بەمەزهەبی سوننەن.
هەرچەندە شەبەکەکان وەك موسڵمان خۆیان دەناسێنن، بەلام لەڕوی دابونەریتی كۆمەڵایەتی‌و رێكخستنی ئایینی‌و مەزهەبییەوە خاوەنی پلەبەندییەكی تایبەت بەخۆیانن كە لەموسڵمانەكانی دەوروبەریان ناچێت‌و نزیکە لە بیروباوەڕی یارسانەکان‌و زیاتر هاوشێوەی پلەبەندی رێبازەكانی سۆفیگەرییە، كە لەپلەبەندی پیاوانی ئایینیدا "مورید"‌و "مورشید"‌و "پیر"یان هەیە‌و خاوەنی کتێبێکی ئایینی پیرۆزن كە پێیدەوترێت "بویروق"، بەزمانی تورکی نوسراوە.


شەبەكەكان.. كوردن یان عەرەب‌و توركومان؟
دەربارەی بنەچەی شەبەكەكان مشتومرڕو ناكۆكییەكی زۆر لەئارادایە، بەتایبەتی لەبەرئەوەی ناوچەكانیان بەناوچەی جێ ناكۆكی حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و حکومەتی ناوەندی عێراق دادەنرێت، بەسەر دو بەرەی جیاوازدا دابەش بون، بەشێكیان خۆیان بەكورد دەزانن‌و بەشێكی دیكەشیان خۆیان بەعەرەب، چەند سەرچاوەیەكی مێژویش بنەچەیان دەباتەوە سەر تورك‌و توركومان‌و تەنانەت فارس‌و بلوچیش.
زۆربەی مێژونوسانی كوردو بیانی پێیانوایە شەبەک لەڕوی ئیتنی‌و زمانەوە كوردن‌و ناوچەكەشیان بەشێكی دانەبڕاوە لەخاكی كوردستان، كە لەسایەی بەعسدا روبەڕوی تەعریب‌و تەهجیر‌ بونەتەوە.
شەبەكەكان لەزمان‌و شێوەزاردا زۆر لەهەورامی‌و زازاوە نزیكن‌ کە سەر بەشێوەزاری گۆرانە، هەرچەندە بەهۆی سیاسەتی جینۆسایدی كلتوری دەسەڵاتدارانی عوسمانی‌و عێراقەوە شێووەزارەکەیان تێكەڵ بەزمانەكانی عەرەبی‌و توروكومانی بوە. هەروەها شەبەک لەچەند ھۆزێک پێکدێن کە زیاتر كوردن وەك "باجەلان‌و زراری‌و داودی‌و زەنگەنەو رۆژبەیانی...". بەڵام هاوكات بەشێك لەلێكۆڵەران ئاماژە بەوە دەكەن كە شەبەك زمان و دابونەریتی سەربەخۆو تایبەت بە خۆیان ھەیە.  بەشێكی دیكەش لەمێژونوسان بنەچەیان دەبەنەوە سەر تورك‌و توركومانی قەرەقۆینلوو ئاق قۆینلو یان ئازەرییەكانی سەفەوی‌و تەنانەت سەر فارس‌و بەلوچەكانیش.
لەئێستادا زیاتر شەبەكەكان لەنێوخۆیاندا ناكۆكن لەسەر ئەوەی كوردن یاخود عەرەب؟
بەشێك لەشەبەكەكان كە لەپارتی دیموكراتی كوردستانەوە نزیكن جەغت لەكورد بونی خۆیان دەكەن، بەو پێیەی لەسایەی رژێمی بەعسدا، لەسەر ئەوەی لەسەرژمێریی 1987دا خۆیان وەك كورد ناساند روبەروی سیاسەتی تەعریب‌و تەهجیر بونەوە، پاش سەرهەڵدانی گروپە ئیسلامییە توندڕەوەكانیش روبەڕوی كوشتار‌و كۆچی بەكۆمەڵ بونەوەو بەپێی لێدوانی غەزوان حامید حەمید بۆ ئاوێنە كە خۆی بەنوێنەری شەبەك‌و كاكەییەكانی پارێزگای موسڵ ناودەبات "لە2006ەوە تا ئێستا زیاتر لە 13 هەزار شەبەك لەپارێزگای موسڵدا كوژراون، زیاتر لە7 هەزار شەبەكیش ماڵەكانیان لەشاری موسڵ لەترسی گیانی خۆیان بەجێهێشتووە".
غەزوان باس لەوە دەكات كە "نەك هەر لەسەر شیعە بون، بەڵكو لەسەر كورد بون لەسەردەمی سەدامەوە تا كاتی داعش هەمیشە بەعس‌و گروپە توندڕەوەكانی ئیسلامی فشاریان لەسەر ئەوان بوە بۆ ئەوەی حاشا لەكوردبونی خۆیان بكەن. هەربۆیە زۆربەی هەرە زۆری شەبەكەكان لەگەڵ گەڕانەوەی ناوچەكانیان بۆ سەر هەرێمی كوردستانن".
بەڵام لەبەرامبەردا، چەندین كەسایەتی دیاری شەبەك كار لەسەر ئەوە دەكەن شەبەك بكەن بەدۆستی عەرەب‌و دەڵێن "ئێمە عەرەبین‌و دژ بەگەڕانەوەی ناوچەكانمانین بۆ سەر هەرێمی كوردستان". حەنین قەدۆ، پەرلەمانتاری پێشوی عێراق دیارترینیانە.
حەنین قەدۆ پێشتر بەئاوێنەی راگەیاند كە "بێگومانم لەوەی شەبەك لەبنەڕەتدا عەرەبن‌و ئێستا لایەنە كوردیەكان دەیانەوێت شەبەك بكەنە لایەنگیری خۆیان‌و لەرێگای ئەوانەوە هەندێ‌ ناوچە بۆخۆیان ببەن".
قەدۆ راشیگەیاند "بەشی زۆری شەبەكەكان شیعە مەزهەبن، بۆیە بەعس هەوڵی لەناوبردنی داون نەك لەسەر ئەوەی كورد بون".
هەر ئەم شیعە بونەی زۆرینەشیان وایكردوە لەدوای رزگاركردنی موسڵ‌و دەشتی نەینەوا لەدەستی داعش، هێزە شیعییەكان كاریان لەسەر بكەن‌و گەنجەكانیان بكەن بە"حەشدی شەعبی"، كە مایەی نیگەرانی‌و ناڕەزایی كوردو مەسیحییەكانی دەشتی نەینەواشە.
شەبەکەکان لەزۆربەی شوێنەكانی دەشتی نەینەوادا لەگەڵ مەسیحیەكان تێكەڵن، هەرچەندە نزیكەی 60 گوند لەدەوروبەری بەرتەلەو حەمدانیە هەن کە هەمویان شەبەکن، كورد چاوی لەسەر گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەیە بۆ سەر هەرێمی كوردستان‌و مەسیحییەكانیش ناڕازین لەوەی بەهۆی پشتیوانی هێزە شیعییەكان‌و حكومەتی ناوەندی بەغداوە دەشتی نەینەوا روبەڕوی "گۆڕینی دیمۆگرافی" بێت لەبەرژەوەندی شەبەكەكان.