عوسمان عەسکەری
جۆ بایدن دەگێڕێتەوە: لەجەنگی ئۆکتۆبەری ساڵی 1973 ی نێوان ئسرائیل و وڵاتە عەرەبیەکان سەردانی گۆڵدا مایەر، سەرۆک وەزیرانی ئسرائیلم کرد. گۆڵدا لەئۆفیسەکەی خۆیدا نەخشەیەکی ئسرائیلی لەبەر دەست بوو، لەسەر نەخشەکە بەرەکانی جەنگەکەی دیاری دەکرد. گۆڵدا سەری بەرزکردەوەو پێی گوتم، سەناتۆری گەنج نیگەران دیاریت..! منیش ڕووم تێکرد بۆ ئەوەی وەڵامی بدەمەوە یەکسەر پێی گوتم، نیگەران مەبە جۆ، ئێمە چەکێکی نهێنی زۆر کاریگەرمان هەیە کەس نایزانێ.. کەچاوم تێبڕی گوتی.. نهێنیەکە ئەوەیە لەم دنیایەدا هیچ جێگایەکمان نیە بۆی بچین، لێرە دەجەنگین و سەر دەکەوین.
جولەلەکە دوای هۆڵۆکۆست بوونە خاوەنی دەوڵەت، یوگوسلافیەکان لەئاکامی شەڕو ستەمکاری نەتەوەی سەردەست وڵاتەکەیان کردە حەوت وڵاتی جیاوازەوە، کریستیانەکانی سودان کەپاکتاوی نەژادی کران سودانیان دابەشکرد هتد.. مێژووی کورد پڕە لە تراژیدیا و کارەسات و سەدان ساڵە داگیرکەران ئەوەی پێیان کرابێت دژ بەنەتەوەی کورد کردوویانە. گەلی کوردستان تەنیا لەسەردەمی بەعس دا، لەحەرەس قەومیەکانەوە بۆ کۆمەڵکوژی فەیلیەکان و بارزانیەکان، ئەنفال و کیمابارانی هەڵەبجەو ئیعدامکردنی هەزارن کوردی دیکە بەهای سەربەخۆیی چوار دەوڵەت خوێنی بەخشیوە، بەڵام بەدرێژایی مێژوو تەنیا جارێک، ئەوەش بەهۆی پرۆسەی ڕزگاری عێراقەوە بوو هەلی بۆ ڕەخسا لەعێراق جیابێتەوە و سەربەخۆیی ڕابگەیەنێت. عێراق لەدوای پرۆسەی ڕزگاری نەک هەر سوپای نەبوو شەڕی کورد بکات، بەڵکو وەک دەوڵەتیش هیچ دام و دەزگایەکی نەمابوو وڵاتەکە ڕێکبخاتەوە، لەسەر سوپای ئەمەریکاش قورس دەکەوت شەڕ لەدژی مافەکانی کورد بکات، تورکیاو ئێرانیش لاواز بوون، بێجگە لەوەی تاوانەکانی بەعس لەدژی خەڵکی کوردستان ببوونە پشتیوانیەکی نێودەوڵەتی و ڕەوایەتیان ئەدایە کوردستان لەعێراق جیابێتەوە، یان لانی کەم کەرکوک بگەڕێنێتەوە سەر کوردستان، کەچی سەرکردەکانی کورد ئەو دەرفەتەیان دۆڕاند. پۆڵ برێمەر حاکمی ئەوکاتی عێراق بەوردی لەهەستیاری دۆخی عێراق و مافەکانی کورد حاڵی بوو، دەترسا سەرکردە کوردەکان داوای جیابونەوە بکەن، بۆیە لەیاداشتەکانی خۆیدا دانی بەو ترسە گەورەیەدا ناوەو نوسیوێتی.. لەگەڵ ڕوخانی سەدام بە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانیم گووت.. من مێژووی کوردستانم خوێندۆتەوە و دەزانم ئێوە گەلێکی ستەملێکراون.. ئێوە چیتان دەوێ؟ زۆر دەترسام داوایەکی قورسم لێ بکەن، وەک سەربەخۆیی و جیابونەوە لەعێراق یان داوای گەڕاندنەوەی کەرکوک بکەن بۆ سەر کوردستان بەڵام کاتێ دانیشتین جەنابی مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی هەردووکیان قسەیان کرد، داوای بودجەی زیاتریان کرد کەوا حکومەتی مەرکەزی بەغدا بۆیان بنێرێت. برێمەر کەبۆی دەرکەوت سەرکردەکانی کورد هاوشێوەی گۆڵدا مایەر لەپێناو گەلەکەیاندا ناجەنگن بەدروستکردنی فیدراڵی لەعێراق کوردی خەڵەتاندو ڕێگای لەدابەشبونی عێراق گرت، ئەوە لەکاتێکدا ڕوویدا کەهەرێمی کوردستان (سلێمانی و هەولێرو دهۆک ) بۆ خۆی دێفاکتۆیەک بوو بەر لەپرۆسەی ڕزگاری و دوای پرۆسەکەش حوکمی خۆی دەکرد بەڵام فیدراڵیەکە بەشێک لەسەروەری ئەو شارانەشی خستەوە ناو دەستی بەغدا.
فیدراڵیزم
سیستەمی فیدراڵی وەک ڕێگایەکی کلاسیک هەر لەسەرەتای دروستبوونی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکاوە لەچەندین وڵاتی دنیادا دامەزراوە بۆ ئەوەی ناکۆکی نێوان حکومەتی ناوەند لەگەڵ ئەو نەتەوە و پێکهاتانە چارەسەر بکات کەلەدژی دەجەنگن و ڕێگا لەدابەشبوونی وڵاتەکە بگرێت. یەکێک لەبنەما سەرەکیەکانی فیدراڵی گەشەدانە بە دیموکراتی و ژینگەی ئاشتی و پێکەوەژیان لەنێوان نەتەوەو پێکهاتە ناکۆکەکان دابین دەکات، بۆ ئەو مەبەستە دەسەڵاتی دەوڵەت لەنێوان حکومەتی ناوەندو حکومەتی هەرێمێک یان چەند هەرێمێک دابەش دەکرێت، لەلایەکەوە نەتەوەو پێکهاتە جواداکان بەشداری کارا لەحکومەتی ناوەند دەکەن، لەلایەکی دیکەوە حکومەتە هەرێمیەکان لەسنورێکی دیارکراودا بڕیار لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی هەرێمەکانی خۆیان ئەدەن.
جیاوازی لەنێوان شێوازەکانی لامەرکەزی پەیوەستە بە ئاستی دابەشکردنی دەسەڵات لەنێوان ناوەند و هەرێمەکاندا. هەرچەند زیاتر دەسەڵاتی ناوەند بدرێتە هەرێمەکە ئاستی دەسەڵاتی هەرێمەکە زیاتر دەبێت هەتا دەگاتە کۆنفیدراڵی. کۆنفیدراڵی بەمانای ڕێکەوتنی دوو دەوڵەت یان چەند دەوڵەتێک دێت کەبەپێی گرێبەست لەسەر کارکردنی هاوبەشی دوورمەودا یەکدەگرن، جاران یەکێتی سۆڤیەت هەبوو، ئێستا یەکێتی ئەوروپا. لەیەکێتی کۆنفیدراڵی دا دەوڵەتەکان لەسیاسەتی دەرەوەو بەرگری و ئابوریشدا سەربەخۆن بەڵام دەکرێ سوپا یان دراوی هاوبەشیان هتد، هەبێت. لەوە بترازێ لەکۆی شێوازەکانی دیکەی فیدراڵی و ئەوتۆنۆمی و هەرێمی دا سیاسەتی دەرەوەو بەرگری و ئابوری لەدەستی ناوەند دەمێنێتەوە، چونکە فیدراڵی لەبنەڕەتدا تەوافقێکە بۆ ڕێگا گرتن لە دابەشبوونی قەوارەی وڵاتەکە.
عێراقی فیدراڵ (پۆست فیدراڵێکی لاواز)
لەدنیادا 25 وڵاتی فیدراڵی بەشێوازی جیاواز هەیە، بەڵام فیدراڵیەکەی عێراق لەهیچیان ناچێت. یەک لەجیاوازیەکانی فیدراڵی عێراق ئەوەیە کەبەپێی دەستورەکەی هەرێمی کوردستان مافی ئەوەی هەیە کە لەسەفارەتەکان نوێنەری کولتوری هەبێت، لەناوخۆدا ئاسایش و پۆلیسی پارێزگاری سنوری هەبێت، هاوکات ناوەند ناتوانێ هیچ هەمواکردنێک لەدەستوردا بکات کە دەسەڵاتەکانی هەرێم کەم بکاتەوە. ئەم مۆدێلەی عێراق فیدراڵیزمی تێپەڕاندوەو کەمێ بەلای کۆنفیدراڵی دا شۆڕ بۆتەوە ڕەنگبێ هەر ئەوەش سەرکردەکانی کوردی خەڵەتاندبێ و نەیانزانیوە دەستور بەرگری و ئابوری و سیاسەتی دەرەوەی لەدەستی عێراقدا هێشتۆتەوە. سەرباری ئەوانەش کورد لەدەستوری عێراق دا دەسکەوتی بەدەستهێناوە بەڵام شکستەکەی لەوەدایە کە فیدراڵیەکەی لەخەتی 36 تێناپەڕێت و تەنیا سلێمانی و هەولێرو دهۆک دەگرێتەوە، کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکان ( ئەوەی بەدرێژایی مێژوو کرۆکی ناکۆکی نێوان عێراق و کورد بووە ) دراوە بەعێراق، بۆیە کوردستان ئەگەر لەعێراق جیابێتەوە کەرکوک ناوچە داگیرکراوەکان ئەدۆڕێنێ، مانەوەشی لە حاڵەتەی نەشەڕو نەئاشتیدا ئاستەنگە بۆ گەشەسەندنی دیموکراتی و فەرهەنگی پێکەوە ژیان، لەڕووی ئاسایش و ئابوری و زانستیشەوە زیانی یەکجار گەورە لەداهاتوی نەوەکانی کوردستان دەدات. ئەو دەستورە فیدراڵیەی کە سەرکردەکانی کورد شانازیان پێوە دەکرد کەلەپچەی ناوەتە مەچەکی کوردو لاوازی کردوە، بۆیە بەغدا نەک گوێ بەدەستورەکە نادات بەڵکو لەخواشیان دەوێ لەخەتی 36 وە کوردیان لەکۆڵ بێتەوە، چارەنوسی ئەم شکستەو شکستەکانی پێشوو لەئەستۆی مەسعود بارزانی، جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفایە.
لەبنەڕەتدا دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای نەتەوەیی (عێراق العروبە) دروستبووە ئەوەش کارەساتی بەسەر دانیشتوانەکەیدا هێناوە، بەتایبەتی کورد مێژوویەکی کارەساتباری لەعێراقدا هەیە، ئەستەمە فیدراڵیەک پایەو بنەمای لەناو خەڵک و سیاسیەکانی عێراق و کوردا نەبێ بتوانێ قەرەبوی ئازارەکانی بکات. چەسپاندنی فیدراڵی لەدەستوردا یەکێکە لەپایە گرنگەکانی فیراڵیزم بەڵام لەئەرزی واقیعدا ئینسان سیستێمەکە بەڕێوە دەبات بەتایبەتی فیدراڵی لەعێراقدا ئەمەریکا سەپاندویەتی بۆ ئەوەی پەیوەندی نێوان کوردو عێراق ڕێکبخاتەوە وڵاتەکە لەدابەشبوون بپارێزێ. کوشتنی مادەی 140 ئەو بەرچاو ڕوونیەی داوە لە زهنیەتی سیاسیە عێراقیەکان دا ویستی سیاسی و بنەماکانی دیموکراتی نیە ناکۆکیەکان چارەسەر بکاو فیدراڵی بکاتە مایەی بەختەوەری هاونیشتیمانیان. ئەزمونی فیدراڵی شکستخواردوی وڵاتان ئەوە دەسەلمێنن هەرگیز بەبێ بوونی دیموکراتی دەستور نەیتوانیوە ناکۆکیەکان چارەسەر بکات، پەیوەندیەکان لەسەر بنەمای ئاشتی و پێکەوە ژیان ڕێکبخاتەوە.
فیدراڵی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا
ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا یەکێکە لە کۆنترین سیستەمە فیدراڵیەکانی دنیا، بەجۆرێک داڕێژراوە کەیاساکانی حکومەتی ئەمەریکا لەواشنتۆن بەسەر کۆی دانیشپوانی هەموو ئەمەریکادا جێبەجێ دەکرێ، لەکاتێکدا یاسای هەر پەنجا ویلایەتەکانی تر تەنیا بەسەر هاوڵاتیانی ولایەتەکان خۆیاندا جێبەجێ دەکرێن بەڵام بەپێی دەستوری ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا، کۆنگرێس مافی ئەوەی نیە ویلایەتێک هەڵوەشێنێتەوە یان دەستکاری سنورەکەی بکات.
فیدراڵیزمی ئەمەریکی ئاوێنەو بەرهەمی ئەو فەرهەنگە دیموکراتیەیە کەکۆمەڵگای وڵاتەکە پێی گەیشتوە.
ئیمارات فیدراڵیە بەختەوەرەکەی عەرەب
ئیمارات تاکە نمونەی سەرکەوتوی فیدراڵیە لە 22 وڵاتی عەرەبی دا. بەهێزترین هۆکاری سەرکەوتنی ئەو فیدراڵیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە ئیماراتیەکان هەموو لەنەتەوەی عەرەب و موسڵمانن، هیچ کێشەیەکی نەتەوایەتی و ئەتنیکی و ئاینیان نیە لەسەری ناکۆک بن، بەڵکو فیدراڵیەکە بەڕێکەوتنی حەوت قەبیلەی عەرەبی ئیمارات کە ناکۆک بوون دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبی یەکگرتوویان دامەزراند. سیستەمێی فیدراڵی ئیمارات لەسەر بنەمای قەوارەو مێژووی خێڵەکان دامەزراوە کە لەدەستوری وڵاتەکەدا هاتوە، گەورەترین و کۆنترین قەبیلەی ئیمارات حاکمی وڵاتەکەیە. فیدراڵی ئیمارات تەوافقی خێڵەکانی وڵاتەکەیە لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی سامانی نەوت و بەڕێوەبردنی هەرێمە قەبیلیەکان بەپێی قەوارەو مێژووی خێڵەکانیان لەحکومەت و سامانی وڵاتەکە پشکدارن. بەمانایەکی دیکە سحری سەرکەوتنی سیستەمی فیدراڵی ئیمارات ئەوەیە کەفیدراڵیزمی ئابوری خێڵەکانی وڵاتەکەیە نەک پێکەوە ژیانی نەتەوە و پێکهاتەی جیاواز.
سودان فیدراڵیەکی شکستخواردوی عەرەب
لەساڵی 1991 عومەر بەشیر سەرۆک کۆماری ئەوکاتی سودان فیدراڵی ڕاگەیاندو وڵاتەکەی بەسەر نۆ ولایەتدا دابەشکرد، لە 2006 گەیاندیە 26 ولایەت، بەڵام دەسەڵاتدارانی سودان کەپێکهاتبوون لەکەمینەیەکی عەرەبی ئیسلامی نەک هەر کاریان بەفیدراڵی و دیموکراتی نەکرد، بەڵکو لەبنەڕەتدا هیچ بڕوایان بەبنەماکانی دیموکراتی و دەوڵەتداری سەردەم نەبوو، بۆیە نەیانتوانی چاکسازی لەهیچ بوارێکی دەوڵەتداری و چارەسەری کێشە سیاسی و ئەتنیکی و ئابوری و فەرهەنگیەکانی کۆمەڵگای فرە نەتەوەو فرە ئەتنیکی قەبەلی (خێڵەکی) سودان دا بکەن. بەپێچەوانەوە توندوتیژی و جەنگی ناوخۆ ملیۆنەها خێزانی دەردەبەدەر کردو ژیانی سەدان هەزار کەسی لەناوبرد.
سەرکردەکانی عەرەب بەگشتی کێشەی پارادۆکسیان هەیە.. لە دەستوری سودان مادەی 31 ڕێگا لەهەموو هەڵاواریەکی (تمییز) نەتەوەیی و ئەتنیکی و ئاینی دەگرێ کەچی لەسێبەری ئەم دەستورەدا جەنجەویدەکان سەدان گوندی ناوچەی دارفوریان تاڵانکردو خەڵکەکەشیان قەتل و عام کرد. بەپێی مادەی 34 ژن لەهەموو بوارەکانی ژیان و چالاکیدا هاوتای پیاو یەکسان و ئازادە، کەچی ئەو ژنانەی لەشارەکاندا بەتۆمەتی سیکسی جەڵد یان بەردباران دەکرێن کەچی هیچ لێپرسینەوەیەک لەئەنجامدەران ناکرێت. عمر بشیر لەلایەکەوە پێداگری لەسەر فیدراڵی و دیموکراتی دەکرد، لەلایەکی ترەوە دەیگووت.. ئەو کارانەی ئێمە لەسودان دەیکەین بۆ ڕەزامەندی و ویستی خودایە، هەرگیز چاوەڕێ مەکەن بۆ ئەوەی ئینسانیەت ڕازی بکەین پێچەوانەی ڕەزامەندی خودا بجوڵێینەوە. فیدراڵیزم بەو فەرهەنگە ئیسلامی و عەقڵیەتە نەتەوە پەرستیە هەرگیز چارەسەری کێشەکان ناکاو بەختەوەری ناهێنێت، بۆیە سودانی باشور سەربەخۆیی ڕاگەیاند. بەتایبەت فیدراڵیزمی وڵاتە عەرەبیەکان جیاوازە لە فیدراڵیەکانی بەلجیکا، سویسراو ئەڵمانیاو هتد.. لەفەرهەنگی دیموکراتی و فیدراڵیزمی وڵاتانی ڕۆژئاوادا بەختەوەری ئینسان لەپێش ئاین و نەتەوەیە، ئاشتی و پێکەوە ژیان ئامانجە.
کورد چی بکات؟
لەگەڵ ئەوەی زۆرجار لە وڵاتە عەرەبیەکاندا شۆڕشی فکری سەری هەڵداوە بەڵام کێشەی ناسنامەو ناکۆکی توندو تیژی لەنێوان ئاراستەی شارستانی و ئایینیدا ڕوویداوە، هەمیشە بەشکستی شارستانیەت کەوتۆتەوە، هەر ئەوەش بۆتە هۆی دۆڕاندنی دەسکەوتەکانی بەهاری عەرەبی و گەڕاندنەوەی کۆمەڵگاکانی عەرەب سەدان ساڵ بۆ داوەوە. ئەو کۆمەڵگایانەی کە موراڵی دیموکراتی تیا غائیبە، شارستانیەت و دام و دەزگای دیموکراتی، ڕێکخراوە مەدەنیەکان و مێدیای ئازاد وەک نەفرەتێکی کوشندە دەبینن لەجەستەی وڵاتەکانیاندا، ئەو باکگراوندە فکریە وڵاتە عەرەبیەکانی بێبەش کردوە لەنیعمەتی دیموکراتی و سیستەمی فیدراڵی. ئەو فیدراڵیەش کەسەرانی کورد شانازیان پێوە دەکرد شێوازێکە لەهودنەو ئاگربەستی جەنگی نێوان هەولێرو بەغدایەو خاڵیە فەرهەنگی دیموکراتی و پێکەوە ژیان، لەگەڵ ئەوەش پلاستەرێکی خستۆتە سەر زامەکانی جینۆسایدی گەلی کوردستان و تاوانەکانی ئەنفال و هەڵەبجەی خنکاندوە.
شەڕی داعش پێگەی هەرێمی کوردستانی گەیاندە لوتکە بەڵام کورد نەیویست بیقۆزێتەوە. تەسلیمکردنی کەرکوک لە 16ی ئۆکتۆبەرو دواتریش دانانی مەسرور بارزانی وەک سەرۆک وەزیران لەلایەن کاک مەسعودەوە، پێگەی هەرێمی کوردستان و سومعەی کورد لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتی گلاندە بن پێی تورکیاو بایەخە نێودەوڵەتیەکەی لەدەست دا. دوابەدوای ئەوەی یەکێتی کەرکوکی دایە قاسم سلێمانی و ئێران، تورکیاش بەهاوکاری پارتی دەیان کیلۆمەتر هاتە قوڵایی خاکی کوردستانەوە، ئەمانە کارەساتن و هیچ میللەتێکی زیندووی دنیا لێیان بێدەنگ نابێت. دەی چی میللەتێک هەیە لەم دنیایەدا ئەوەندە نەزان و بێدەربەست بێت زیندووترین شاری خۆی تەسلیم بە داگیرکەر بکات، یان سەدان کیلۆمەتر لەخاکی وڵاتەکەی تەسلیم بەدڕندەترین داگیرکەری شۆڤێنی بکات.. بۆیە دنیای شارستانی لەوە تێگەیشتن کەهەرێمی کوردستان لەلایەن چەند خێڵێکەوە بەڕێوە دەبرێ و نوقمی گەندەڵی فەرهودە ئیتر شایانی ئەوە نیە سەرمایەگوزاری سیاسی و مرۆیی تیا بکرێت. لەئێستادا چیرۆکی دامەزراندنی سیستەمی دیموکراتی ڕووی لەسەرکەوتنەکانی ڕۆژاڤا کردوە، گرنگە باشوریش چاو لە ڕۆژاڤا بکاو ئەزمونەکەیان بگوازێتەوە. لەهەرێمی کوردستان هیچ سەرمایەیەکی مرۆیی و مەعنەوی متمانە پێکراو نەماوە گۆڕانکاری بکات بەڵام بێدەنگی خەڵکیش لەئاست ئەو هەموو پیلانگێڕیەی لەدژی کوردستان دەکرێت کارەساتە، ناپاکیە لەچارەنوسی نەوەکانی داهاتووی کورد دەکرێت. لێرەدا بۆچونەکەی گۆڵدا مایەر بۆ کورد ڕاستە.. میللەتی کورد لەدنیادا هیچ جێگایەکی نیە بۆی بچێت، ڕێگای گونجاو ئەوەیە خێزانەکان بەرپرسیارێتی بگرنە ئەستۆ و لەگەڵ ژیان بجەنگن، کاری جدی بۆ گەشەپێدانی فەرهەنگی دیموکراتی و بەرەوپێشبردنی پەروەردەی مناڵەکانیان بکەن، گرنگی بە خوێندنی مناڵەکانیان بدەن، لەو ڕێگایەوە کوردستان بکەنە زلهێزێکی زانست لەناوچەکەدا بەڵام ئەوە لەبیر نەکەن، هەر میللەتێک لەدنیادا نەزانێ چۆن دیفاع لە بەرژەوەندی خۆی بکات، نەتوانێ بەرژەوەندی زلهێزەکان بپارێزێت هیچەو هەرگیز نابێت بەهیچ.
سەرچاوە
https://www.timesofisrael.com/5-jewish-things-to-know-about-joe-biden/
https://web-archive-2017.ait.org.tw/infousa/zhtw/DOCS/Demopaper/dmpaper4.html
https://ar.wikipedia.org/wiki/الإمارات_العربیە_المتحدە#التركیبە_السكانیە
https://www.sbeiy.com/Details.aspx?jimare=4250
https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/140224Lutz-Arabic-Report_UoK_2014_Final%20(3).pdf