چەمکێک لە ئەدەبیات و کۆمەڵناسیی و فەلسەفە و دەرونناسیدا هەیە،  پێی دەوترێت  تۆلێرانس/tolerance ،ئەم چەمکە لە کۆنەوە قسەی لەسەرکراوە، بە تایبەتی لە سەرەتادا لە بواری ئاینیدا بەکار هێنراوە، چونکە لە سەردەمەی پێش مۆدێرنە ئاین کۆی پانتایی ژیانی داگیر کردبوو، هەروەها تێگەشتنی کلاسیک و مۆدێرن  بۆ چەمکەکە هەیە، لە کۆندا یان تێگەیشتنی کلاسیکی  لە بارەی لێبوردەییەوە ئەوە بوو،  هەستی بەخشین و قبوڵکردنی ئەویترت تێدابێت، تەنانەت ئەگەر حەزیشت لەو وتەیە، یان ڕەفتارە نەبێت، واتە زاراوەکە زیاتر لە ژیانی کۆمەڵایەتیدا ڕەنگیداوەتەوە، بەڵام تێگەیشتنی مۆدێرن فراونترە و زاراوەکە دێتە نێو پانتایی گشتیی و فەزای گشیی داگیر دەکات، خزە دەکاتە نێو دەزگای ئاینیی و فکر و  کۆی کایە گرنگەکانی کۆمەڵگا، واتە لە کۆندا لێبوردەیی تاکەکەسیی بووە، نۆرمەکانی ژیانی ئاینی و چینایەتی و دەسەڵاتی پاشا و  تەنانەت ئەو ستایلەی ژیانی کۆن ڕۆشتۆتە نێو  فکر و ئەدەبیات و کۆی ژیانی ئەو سەردەمانە و نەگۆڕ بوون، کەس نەیتوانیووە ئەو سنورانە ببەزێنێت،  لەم بارەیەوە کتێبێک هەیە بەناوی( لێبوردەیی نوێ) ! دوو نوسەر بە ناوەکانی (جۆش ماکدوێڵ و بۆب هۆستێتلە) لە ساڵی(1998) نوسیویانە Josh McDowell and Bob Hostetler’s 1998) book, The New Tolerance. )  ئەم کتێبە لەسەر ئەو جیاوازییەی، کە خستمانەڕوو دەوەستێت، زاراوەکە لە/ tolerare لە کردارێکی زمانی یۆنانییەوە وەرگیراوە و بە واتای قبوڵکردنی دوو هەنگاو و پرۆسەی جیاواز هاتووە، بەڵام پێچەوانەکەی، کە دەکاتە نالێبوردەیی، قبوڵنەکردن، دەمارگیریی، لە زمانی ئینگلیزیشدا چەند وشەیەک لەبەرانبەریدا بەکاردێت وەکو نالێبوردەیی/intolerance،  یان خۆپەرستیی و دەمارگیریی /prejudice  یان ، جیاکاریی ، خۆجیاکردنەوە و خۆ بەباشتر زانین لەویتر کە بەرانبەر بە / discrimination و وشەی تریش هەن بۆ هەمان مەبەس ، یان نزیک لەم مەبەستەوە بەکار دەهێنرێن.

 دیارە چەمکێک ئەوەندە، ڕووی جیاوازی هەبێت و بچێتە نێو کێڵگەی چەندین زانستەوە، لە دەیان ئاستی جیاوازەوە سەیردەکرێت و لێرەدا ناتوانین کۆی ئەو ئاستانە بخەینەبەر ڕۆشنایی، یەکێک لەو کەسانەی کە یەکەمجار چەمکەکەی بەکارهێناوە  (جۆن لوک)ە لە ساڵی(1689) لە کتێبی(نامەیەک لەبارەی لێبوردەییەوەA Letter Concerning Toleration) نوسەر لە کتێبەکەدا هەوڵی داوە تێگەیشتنێک بۆ ئاینی مەسیحی بخاتەڕوو، کە یەکترقبوڵکردنی تێدابێت و چیتر دەسەڵاتی کڵێسا بەکار نەهێنرێت بۆ مەرامی تایبەتیی و شەڕی مەیسیحییەکان بوەستێنرێت لەگەڵ یەکتردا، لە کاتێکدا کڕۆکی ئاینی مەسیحی لەسەر بنەمای زوهد و چاکەکاریی و لێبوردەیی دامەزراوە، هەروەها   (Maykel Verkuyten&Rachel Kollar) دوو مامۆستای زانکۆن لە ئەمستردام توێژینەوەیەکیان ئەنجامداوە لەسەر نالێبوردەیی و پەیوەندی بە گووتار و کلتورەوە، توێژینەوەکەیان ناوی (Tolerance and intolerance: Cultural meanings and discursive usage لێبوردەیی و نالێبوردەیی ، واتای کلتوریی و بەکارهێانانی گوتاریی) لەوێدا چەمکەکە ڕونکراوەتەوە توێژینەوەکە مەیدانییە و داتا وەرگیراوە و شیکراوتەوە، نمونەکان خوێندکاری زانکۆ و خاوەنکارن...تاد،  لێبوردەیی لەسەر ئاین و کایەکانی تر وەکو نموونە وەرگیراون، بەهەرحاڵ لە نالێبوردەیی و قبوڵنەکردنی جیاوازیی لە کورتترن پێناسەدا بریتییە لە دەمارگیریی لەسەر بیروباوەڕێک، قبوڵنەکردنی ئەویتری ئاین جیاواز، یان ڕەنگی پێست، کە تا ئێستاش لە ئەوروپا و ئەمریکا لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا دەناڵێنن بەدەستییەوە.

ئەوەی جێی سەرنجە لێبوردەیی  دوای ئەوەی دەبێتە بەشێک لە کۆزانینی /knowledge ئەندامانی کۆمەڵگەیەک  و دەبێتە کلتور و ئیتر وەکو نەریتێک ڕەنگدەداتەوە لەو کۆمەڵگەیەدا، بۆیە ئێمە لەم ڕوانگەیەوە ئەم چەمکە ئەبەستینەوە بۆ دۆخی کۆمەڵگای کوردیی چی لە ئاستی  سیاسیی و حوکومەت و حزب و گروپ و عەشیرەت و هەر دەزگایەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی، چی لە ئاستیی  تاکدا وەکو ئەندامێکی ئەو کۆمەڵگەیە.

بۆئەوەی ئەم چەمکە ببەستینەوە بە کۆمەڵگای باشوری کوردستانەوە، دەبینین یەکێک لەو خەسڵەتانەی کۆمەڵگەی کوردیی لە هەموو ئاستەکاندا پێ دەناسرێتەوە، کۆمەڵگەیەکی جیاوازی کوژە، بە هەموو میکانزیمزێک دژی جیاوازییە لە هەموو ئاستێکدا، لەکوێدا پانتاییەک هەبێت بۆ جیاوازیی کۆمەڵگە بە هەموو هێزیکییەوە فشاری بۆ ئەبا بۆئەوەی تەسکی بکاتەوە و ئەو جیاوازییانە نەهێڵێت، ئەم دیاردەیە ڕەنگی داوەتەوە لە هەموو کایەکانی ژیانی کۆمەڵگەی ئێمەدا، بۆ نمونە لە ئاستی ژیانی کۆمەڵایەتییدا، تەنها یەک نۆرمی ژیان پەسەند دەکات، ئەویش ئەوەیە، خوێندن تەواو بکەیت، ژیانی هاوسەرگیریی پێکبهێنیت و وەچە بخەیتەوە و بەهەمان شێوازی ژیانی پێشینان کۆتایی بە گەشتیی ژیانت بهێنیت، کێ لەم شێوازەی ژیانکردن لایدا کۆمەڵگە ڕاستەوخۆ هەڵیئەهێنێتەوە و دەری ئەکات و دەیکات بە بونەوەرێکی نامۆ و پەراوێزخراو، ئەوە تەنها یەک نموونە بوو، ئەم تێڕوانینە بۆ ژیان بە تۆختر هاتۆتە نێو ژیانی سیاسییمانەوە، وابزانم پێویست ناکات، نموونە بهێنینەوە بڕواناکەم هیچ گروپێک، حزبێک، کۆمەڵە و ڕێکخراوێک لەم سی و ئەوەنەدە ساڵەدا زمانێکی گفتوگوێ نەرم و سەردەمیانەی هەبوبێت لەگەڵ هاوتاکەیدا! سەیر ئەوەیە ئەم تێڕوانینیە لە ئاستی فیکر و زانکۆ و دەزگا پەروەردەیی و نوسەران و ڕۆشنبیرانیشدا نەک هەیە، بەڵکو ئامادەییەکی بەهێزیشی هەیە، تۆ سەیری ئەوە بکە لە 100 ساڵی ڕابردودا ئەو ئایدۆلۆژیانەی هاتوونەتە نێو ئێمە کامانە بوون؟ مارکسیزم، ئیسلامی سیاسیی توندڕەو، ناسیۆنالیزمێکی پەڕگیر، کە بەهاکانی خۆی زۆرجار لەزەردەشتییەت و ڕەتکردنەوەی کۆی ئەو ئەزمونە هەزار و ئەوەندە ساڵەی کورددا دەبینێتەوە، کە لەگەڵ ئیسلامدا هەیبووە، کە بووەتە بەشێکی گرنگی ژیانی کۆمەڵایەتیی ئێمه، ئینجا ئەگەر سەیری زمانی گفتوگۆ و ڕۆژنامە و گۆڤار و سایت و دیجیتاڵ میدیای کوردییش بکەیت هەست بەو دڕدۆنگیی و توڕەیی و نامۆبوونە ئەکەیت کە هەیانە لە بەرانبەر یەکتردا، ئەم زمانە تەنها خۆی بەڕاست دەزانێت و ئەوانی تر ڕەتدەکاتەوە.

هەر لەم ڕوانگەیەوە زۆرجار لۆجیکێک هەیە لە گڤتوگۆکردنی نێو کورددا، کە لەسەر بنەمای بردنەوە و دۆڕان دامەزراوە، بەداخەوە ئەم پێوەرە هەر لە ئاستی ژیانی کۆمەلایەتی و نێوان هاوڕێ و ئەندامانی خێزاندا نەماوەتەوە، بەڵکو ڕۆشتۆتە نێو نوسەر و ڕۆشنبیر و خوێندەوار و کەسانی ئەکادیمیی و ڕاگەیاندنکار و مامۆستایانی ئاینیی و سەرجەم توێژەکانی کۆمەڵگاکەمان، ئەم لۆجیکە  زیاتر لۆجیکێکە پشت بە بنەمای بەهێزیی و ماسولکە دەبەستێت وەک لە هزر و بیرکردنەوە و تێڕامان و وردکردنەوە ڕێژەیی بوون و دروستکردن و دۆزینەوەی زۆنگێک بۆ ژیان و پێکەوەمانەوە و هیچ لەگەڵ ژیانی مۆدێرندا ناگونێت، کە  فرەڕەنگ و فرەبۆچونە.

دنیای مۆدێرن ،بە تایبەتی  سەدەی بیستویەک بەدواوە ، کۆتایی بیست و سەرەتای بیستو یەک، زۆرینەی جیهان بەدەزگا زەبەلاحەکانیانەوە، لەسەر بنەمای دنیایەکی داینامیکیی و گۆڕاو و گەشەکردنی بەردەوام و دامەزراوە، کەمترین ڕەتکردنەوەی تێدایە، زۆرترین ئاستی هاوبەش و سنوری تێکەڵاو هەیە، بە بەرارورد بە سنوری جیاکەرەوە، ئەم داینامیکییەی فکری مرۆڤایەتیی و بەتایبەت ڕۆژئاوا هێزی ئەوەی داوەتێ تا ئێستاش پێشکەوتوترین کۆمەڵگاکانی سەرزەویی بن بە سەرجەم ئاستەنگییە ئابوریی و پەروەردەیی و کۆمەلایەتییەکانیانەوە، تا ئێستا باشترین فۆرمی ژیان لای ئەوانە، وەکو وتمان پاڵنەرێکی بەهێزی ئەم باشترینییەی ئەوان بریتییە لەو جیاوازی قبوڵکردنە، ئەگەر سنورداریش بێت، ئینجا ئەم بیرۆکەیە وەرگێڕدراوەتە نێو زۆرینەی کایەکانی ژیانیانەوە، بۆ نمونە کایەی زانستیی مرۆیی، چەندین تیوریی جیاواز هەیە، هەموویان ڕۆژئاوایین و زۆریان بە میتۆدی جیاواز کاردەکەن و کەرەستەکەشیان هەمان شتە، بەبێ ئەوەی یەکتر ڕەتبکەنەوە، بەڵکو لە ڕێڕەوەکەدا یەکتر تەواوئەکەن و بە میکانیزمی جیاواز و تەکنیکی جیاواز  کاردەکەن، زۆرجار دەبیستین لای خۆمان ئەڵێن لەسەر فڵانە شت توێژینەوەیەک هەیە، وەکو بڵێی ئیتر پێویست نەکات لەو بابەتە بکۆڵرێتەوە، هۆکاری ئەم تێڕوانییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کلتووری فرەیی و جیاوازیی قبوڵکردن و گۆڕان و داینامکییەت و پەرەسەندن زۆر لاوازە لەنێو ئێمەدا.

لەبەر ئەوەی کورد و بەتایبەت حزبی کوردیی و دوای ئەوەی دەسەڵاتیان گرتەدەست، لەگەڵ کلتوری یەکتر قبوڵکردن و جیاوازیدا مێژوویەکی خراپیان هەبوو، بەدەر لەمە  تێگەشتنێکی هەڵەش لەلایەن ڕۆشنبیران و نوسەرانی کوردەوە خرایە نێو دنیای نوسین و ڕۆشنبیریی کوردییەوە، بەبێ ئەوەی جەخت لەسەر چییەتی چەمکەکە بکەنەوە، بۆ نمونە زۆر نوسەرمان هەیە لەسەر چەمکی تۆلێرانس و پلوڕاڵییەت و دیموکراسیی نوسیویانە، بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ ئەو دیسپلین و چوارچێوانەی، کە ئەم چەمکانە سنوردار ئەکەن، یان پەسەندتر وایە بڵێین ڕێکیان ئەخەن، کە ئەویش کلتوری جیاوازی قبڵوکردن لەسەر بنەمای پاراستنیی چوارچێوەی گشتیی دەوڵەت و دەزگا و یاسا و دەستوردا چێوە وەردەگرێت، هەر ئەمەش بووە هۆکاری ئەوەی، ئەم چەمکانە خراپ بەکار بهێنرێت لەکۆمەڵگەی ئێمەدا،  یەک نموونە بهێنینەوە لەکایەی ئاینیدا وەکو دەیبینین دەیان ڕەوتی جیاوازی ئاینیی بیروبۆچونیان بەتەواوی جیاوازە لەیەکتر لەسەر زۆرینەی پرسە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و تەنانەت ئاینییەکانیش، ئەم جیاوازییە نەخرایە خزمەتی دەوڵەمەندکردنی ئەو چەمکانەی لەسەرەوە خستمانەڕوو، بەڵکو وێنەیەکی عەشوائییەت و بێ سەروبەریی و بێ بنەمایی و پەرتەوازییان پێشکەشکرد، کە زۆر جار تاکی کورد نازانێت، یان بایی ئەوەندە هۆشیاریی نییە، کە چۆن و بەچی شێوازێک مامەڵەیان لەگەڵدا بکات؟ کامیان قبوڵبکات، بۆیە ئەم جیاوازییەی کە هەبوو لەبری ئەوەی بخرێتە خزمەتی فرەیی و یەکترقبوڵکردن، ڕاستەوخۆ ڕۆشتەوە نێو ئەو کلتوری یەکتر قبوڵ نەکردن و یەکتر زەندیقکردن و یەکتر سڕینەوەیەی کە لەسەرەتادا باسمانکرد، بۆیە کۆمەڵکەکەمان بەتەواویی خەریکە پەرتەوازە و دابەش دەبێت، بەجۆێک کەمتر سیمای کۆمەڵگەی پێوەدیارە، تێگەشتنی پەسەند و ڕاست ئەوەیە، فرەیی و جیاوازیی بۆچوون دەبێت لە چوارچێوەی کۆمەڵێک بنەمای گشتیی نیشتیمانیی و نەتەوەیی و مرۆڤایەتییدا بێت، کە پابەند بێت بەیاسا و دەستورێکی مۆدێرن و سەردەمیانە، بەپێچەوانەوە بەڕەڵایی و پەرتەوازەیی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی  ئەهێنێتە کایەوە، وەکو ئێستا دەیبینین، کە کەمترین بەهای هاوبەشمان هەیە، لەبەرانبەردا لەهەموو ئاستێکی بیرکردنەوەدا سەنگەرمان لەیەکتر گرتووە.

لەنوسینی بابەتەکەدا سەیری ئەم سەرچاوانەم کردووە:

1_https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1354067X20984356

2_https://chawder.org/detailnews.aspx?jimare=36316&cor=14&related=2

3_https://www.britannica.com/topic/toleration

4_https://fullyalivelifecoaching.wordpress.com/2008/07/22/classical-tolerance-v-post-modern-tolerance/

دکتۆر: عومەر ئەحمەد عەزیز، زانکۆی گەرمیان - بەشی زمانی کوردیی