پەیمانگەی عێراقی بۆ حیوار لەگەڵ زانکۆی بەغدا، کۆنفرانسێکی جیهانی لە ١ ی نۆڤەمبەری ٢٠٢٣ بەناونیشانی"التغير المناخي.. انعكاسات الأمن والتنمية" دەست پێکرد. بەنزیکەیی هەموو وەزیرەکانی کابینەی سودانی وتەو پلانی کاری خۆیان لەمەڕ پرسە ژینگەییەکان و ئاسایشی وزەو خۆراک خستەڕوو. باڵوێزەکان، سەرۆک کۆمار، یۆنامی، نوێنەری ئۆپیک، ناوەندەکانی توێژینەوە ئامادەبوون. ئەمە دەرفەتێکی سێ ڕۆژەیی لە بار بوو، تا بە پراکتیک بەدوای ئەوەدا بگەڕێی ئایا عێراق توانای ئەوەی هەیە ڕووبەڕووی قەیرانە ژینگەیی و داراییەکان ببێتەوە، کە بەهۆی سووتانی گازو نەوتەوە تووشی دەبێت؟ بە واتایەکی تر ئایا ئەوانەی وڵاتەکە بەڕێوە دەبەن، ڕووئیایەکیان هەیە بۆ ئەوەی قەیرانەکە وەک خۆی ببینن و چارەسەرییەکانی بە ئامانج بگرن؟
کێشەکە هەناردەکردنە نەک بەرهەمهێنان
جارێکی تر، وەزیری نەوتی عێراق «د. حەیان عەبدولغەنی» باسی ئاستی بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی نەوتی کرد. عێراق (٤.٢٣) ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە بەرهەم دەهێنێ و (٣.٥) سێ ملیۆن و نیو هەناردە دەکات. لێرەدا گرفتەکەی عێراق بەرهەمهێنان نییە، بەڵکو هەناردەکردنە، عێراق نەک چوار ملیۆن و نیو دەتوانێت ئاستی بەرهەمی ڕۆژانەی نەوت بگەیەنێت بە حەوت ملێۆن بەرمیل. بەڵام نایانەوێ «نا-ویسترێ» ببیندرێ، کە گرفتەکە لە هەناردەکردندایە:
- عێراق، بەتایبەتی سۆمۆ یەکێک لە عەیبە سەرەکییەکانیان ئەوەیە هەر نەوتی خاو هەناردە دەکەن، لەبری ئەوەی پاڵیوگە و پیشەسازیی نەوت بینا بکەن و پێکهاتە نەوتییەکانی دیکەش هەناردە بکەن، بە پێچەوانەوە هەموو ساڵێک لە بودجەی عێراقدا ملیارەها دۆلار تەرخان دەکرێ و کراوە بۆ هاوردەکردنی پێکهاتە نەوتییەکان و پێداویستییەکانی لە هیند و ڕووسیاو چین و… تادوایی. دەبوایە عێراق ساڵانە ڕێژەیەکی زۆر لە بەرهەمە نەوتییەکان بفرۆشێت نەک بکڕێت!
- عێراق خۆی خستۆتە ناو گێژەنگێکی جیۆپۆڵەتیکییەکەوە، کە هەناردەکردنی نەوتی لە ڕێگەی دەریای ناوەڕاست (بەندەری جەیهان) ەوە خستۆتە مەترسییەوە. لە ساڵی (١٩٧٧)ەوە عێراق تووشی ڕووداوی وەها نەبووە (ماوەیەکی کەمی جەنگی کەنداو نەبێت). ئەوەش ڕۆژانە ڕێگیریی کردوە لەهەناردەکردنی (٥٠٠) هەزار بەرمیل نەوتی کەرکوک و هەرێمی کوردستان.
- عێراق تووشی گۆڕانێکی ژینگەیی ترسناک بۆتەوە. لە ئێستا بەدواوە کەشوهەوای خراپ چ لە عێراق و چ لە دەوروبەری، کاریگەریی دەخاتە سەر هەناردەکردنی نەوت.
- عێراق دەبێ پابەند بێ بە بڕیاری ئۆپیک پڵەسەوە، کە وڵاتانی ئەندام ملیۆنێک و ٢٠٠ هەزار بەرمیل کەمتر بخەنە بازاڕەوە. بەتایبەتی ئۆپیک لە عێراق دامەزراوە و عێراق پێویستە پابەندێتی هەبێت هەر نەبێت بۆ ئەوەی نیشانی بدات توانای سەرکردایەتیی کردنی پرسی نەوتی هەیە.
سەرباری هەموو ئەمانە، نەک هەر عێراق تەنانەت وڵاتانی وەک چین، ئێران و هیندیش، کە نەوت یان هەر کاڵایەکی دی دەفرۆشن، لەبەرانبەردا دۆلار وەردەگرن! کێ کۆنترۆڵی بەسەر دۆلاردا هەیە؛ بێگومان بانکی ناوەندی و خەزێنەی ئەمریکا. کەواتە هاوسەنگ ڕاگرتنی بازاڕ نەک لە دەست عێراق بەڵکو لە دەستی ئۆپیکیشدا ڕێژەییە.
تەوەرەکە بەهێز بو.. وەڵامەکان لاواز بوون
تەوەری ئاسایشی خۆراک، ئاسایشی ئاو، ئاسایشی ژینگە پێکەوە بوون. لێرەدا وەزیری ژینگە ئەندازیار نزار ئامێدی وتی «کۆنفرانسی نێودەوڵەتی کەشوهەوا بەرجەستەی پەیوەندییە نزیکەکانی نێوان ناوەندە ئەکادیمییەکان و دامەزراوە دەوڵەتییەکانی عێراقە» ئەم وتەیە دەرخەری بابەتێکی پێچەوانەیە، چوونکە هەر خۆی هەبوونی ڕێژەیەکی زۆری بێکاریی، قەیرانی خۆراک، قەیرانی ئاو و کارەساتە ژینگەییەکان لە عێراقدا، مانای ئەوەیە کە ناوەندە ئەکادیمییەکان و دامەزراوە دەوڵەتییەکانی عێراق لەیەکەوە زۆر دووربوون. وەزیر وتیشی، بە پشتبەستن بە ڕێنماییەکانی سەرۆکوەزیران، وەزارەت کۆمپانیایەکی تایبەتمەند دادەمەزرێنێت کە پەیوەندی بە بازاڕەکانی کاربۆن و بازرگانییەوە هەیە، هەروەها بانگهێشتنامەیەک بۆ سەرجەم کۆمپانیا نێودەوڵەتی و نیشتمانییەکان دەنێردرێت کە لەم کەرتەدا کاردەکەن بۆ کۆنفرانسێکی نێودەوڵەتی لە یەکەمدا چارەکی ساڵی داهاتوو کە تیشک دەخاتە سەر ڕەوتی نیشتمانی لە وەبەرهێنانی داهاتی کاربۆن و پێشخستنی داهاتی کاربۆن و پشتیوانیکردنی ئابووری سەوز." ئەمە هەڵەیەکی بنچینەییە، وەک ئەو هاوکێشەیەی ماتماتیک ئەگەر لەسەرەتاوە بە هەڵە هات، ئیتر شیکاری هاوکێشەکە تا کۆتایی لەسەر هەمان هەڵە دەڕوات.بە پێی ڕاپۆرتی بانکی جیهانی لە (٢٠٢٢) دا، عێراق بە پلەی چوارەم دێت لە سوتاندنی گازدا! ڕووسیاو ئەمریکاو چین و هیند گاز ئەسوتێنن چونکە پیشەسازیی گەورەو کارخانەی گەورەیان هەیە، عێراق بۆچی؟ ئەمەش کارەساتی ژینگەیی بەدوای خۆیدا هێناوە. پیسبونی ژینگەو گۆڕانی کەشوهەوا لێکەوتەی ترسناکی وەکو بێ ئاویی و بێ خۆراکی بەدوای خۆیدا هێناوە. بۆیە ئەم پرسە یەکێکە لە هەرە تۆپیکە سەرەکی و مەترسییدارەکانی جیهان، ئێستا لە (٢٠٢٢) دا (٤٠٪) خاکی عێراق تووشی بە بیابانبون بوەتەوە.
جیهان بەدوای ئەوەوەیە پشت بە کاربۆن نەبەسترێ (ئەگەرچی جەنگی ئۆکراین و قەیران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەمەی ڕاگرتوە) پلانی یەکێتی ئەوروپا بۆ (٢٠٥٠) ئەوەیە بگاتە سفر پشت بەستن بەکاربۆن (Net Zero Carbon)، واتە هیچ دەردانی کاربۆنێک لە بەرهەمێک یان خزمەتگوزارییەکەوە بەرهەم ناهێنرێت. زیاتر لە حەفتا ساڵە گڕی ئاگری زەمبور و باباگوڕگوڕ دەچێ بە ئاسماندا، بە بەهای سەدان ملیار دۆلار گورزی لە ئابوریی عێراق وەشاندوە، لایەنە ژینگەییەکەشی لەولاوە بوەستێ. چۆن چۆنی پاڵپشتی لە وزەی سەوز -Green Energy دەکرێ، لەکاتێکدا تەکنەلۆژیای ژینگەیی لە عێراق نییە. تەنانەت لە ڕووی تەکنیکی دەرهێنانی نەوتیشەوە، دوای سەت ساڵ لە تەمەنی دەوڵەتی عێراق، هێشتا پشت بە کۆمپانیاو دەوڵەتانی بیانی دەبەستێ؛ لە نۆڤەمبەری ٢٠١٦ داعش بۆڕییەک و سێ بیری نەوتی لە کێڵگەی گەیارەی موسڵ تەقاندەوە، بەوهۆیەوە (٢١) بیرى ته‌واوه‌تى له كێڵگه‌كه‌دا له كه‌ڵك و بایه‌خ خران، ئاگر و گڕه ژه‌هراوییه‌كه‌ى بۆ ماوه‌ى (٨) مانگ به‌رده‌وام بو، عێراق نەیتوانی ئاگرەکە کۆنترۆڵ بکات، داوای هاوکاری لە «کوەیت» کرد. له ئه‌نجامدا چه‌ندین جۆرى مادده‌ى وه‌ها پیس خرایه ژینگه‌وه، كه وڵاتێكى گه‌وره‌ى پیشه‌سازی له ساڵێكدا ئه‌وه‌نده زیان به ژینگه و پیسبونـى هه‌وا ناگه‌یه‌نێت.
بەمدواییە، بەرپرسانی وەزارەتی نەوتی عێراق، بانگەشەی زیادبوونی یه‌ده‌گى گازی سروشتی دەکەن، که بە (١٢٦.٧) تریلیۆن پێ سێجا دەخه‌مڵێنرێت. لەکاتێکدا وڵاتەکە ساڵانه (٧٠٠) ملیۆن پێ سێجا گاز بە خۆڕایی ده‌سوتێنێت و به فیرۆى ده‌دات! پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ڕووسیاو ئه‌مریكاو وڵاتانى گه‌وره‌ى پیشه‌سازیی دیاره كه بۆچى ئه‌و گازه ده‌سوتێنن، ئه‌ى عێراق له پێناو چى دا؟
سەرباری ئەوەش، ساڵانە به ملیۆنه‌ها مۆلیده‌ى كاره‌بایی دێته ناو عێراقه‌وه. هه‌ندێكجار به‌یه‌كه‌وه له (١٤) پارێزگاى عێراق هیچ جۆره كاره‌بایه‌كیان له گه‌رماى هاویندا نییه! بە پێی ڕاپۆرتی کەناڵی حوڕە لە زاری مستەفا کازمی سەرۆکوەزیرانی پێشوەوە، له دواى ساڵى (٢٠٢٣) ه‌وه (٨١) ملیار دۆلار بۆ كاره‌با خه‌رج كراوه! كه‌چى هێشتا له ساڵى (٢٠٢٣) دا عێراق بۆ خۆى کەمتر لە ( ٢١٠٠٠) هه‌زار مێگاوات كاره‌با به‌رهه‌م ده‌هێنێ به‌ڵام پێویستى به (٣٢٠٠٠) هه‌زار مێگاواته (واته نزیكه‌ى ٤٠٪ ى كاره‌با له‌ده‌ره‌وه بەتایبەتی ئێرانەوە هاورده بكات). حکومەتی عێراق بە نرخی گرانتر لە بازاڕ گاز بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە دەرەوە هاوردە دەکات، به‌ڵام ڕێگه به‌خۆى نادات له‌ناو وڵاته‌كه‌ى خۆیدا "كێڵگه‌ى كۆرمۆر" بپارێزێت و گاز له سنورى حكومه‌تى هه‌رێمه‌وه بۆ دابین كردنى كاره‌باى ناوه‌ڕاست و خوارووى عێراق ببات!
کێشە کەڵەگەبوەکان بە دیدگای کۆن چارەسەر نابن
لەیەکەم ڕۆژی کۆنفڕانسەکەدا، سەرۆک کۆماری عێراق "د. لەتیف ڕەشید" وتە و تێگەیشتنی خۆی خستە ڕوو: «ئەمە عێراق لە دەیە-کانی ڕابردوودا تووشی ئاڵەنگاریی زۆربوەتەوە، بەهۆی سیستەمی زۆردارییەوە، بەهۆی شەڕی داعشەوە، بەهۆی گرتنەوەی ئاو لەلایەن وڵاتانی کە ئاوەکەیان لێوە هەڵدەقووڵێ و، بەهۆی ئەوەی قەیرانی ژینگەو پیسبوون بابەتێکی جیهانییەو، ئیتر عێراقیش تووش بوە. کە تووش بوە هۆیەکەی غازاتە، غازاتی پیس کە دوانۆکیسدی کاربۆنە، ئەمەش پیسبوونی درووستکردوە، وەرزەکان تێکچون، لەهەندێ شوێن لافاو و لە هەندێ شوێن بیابانبونی لێکەوتۆتەوە» ئەمە بە گشتی قسەکانی سەرۆک کۆمارە لە چەندین شوێن و کاتی پێشووتریشدا، کە هەم شێوازی دیاریکردنی گرفتەکە، هەم نەبوونی ڕوانگەیەک کە نیشانی بدات عێراق بۆ ڕووبەڕووبونەوە چۆن هەنگاوی هەڵگرتوە و دەگرێ، دەری خستوە بەرپرسانی وڵاتەکە لە سەرەوە بۆ خوارەوە بەرپرسیارێتی چارەسەرکردنی کێشە هەنووکەییەکان لە خۆیان دوور دەخەنەوە.
دێڕەکانی کۆتایی
دێڕەکانی کۆتایی ئەوەیە، قەیرانەکانی کارەبا، ژینگە و بە فیڕۆدانی گازی سرووشتی و نەوتی عێراق بوون بە مۆتەکەی عێراق، هەر کابینەیەک دێت دەڵێ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە پێویستی بە (٣ تا ٥) ساڵە، تا ئەوەی کابینەکە دێت و دەڕوات، بەڵام گرفتەکان کەڵەگەتر دەبن. پەرەگرافەکانی سەرەوە دەرخەری ئەوەن، کە ئەم کابینەیەش ڕوانگەیەکی قووڵ و گشتگیریی بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانە نییە، بەڵکو وەکو دەستکەوت « غەنیمە» تەماشای پۆست و پێگەی دەوڵەتییانەی دامەزراوە عێراقییەکان دەکەن.
بەهرۆز جەعفەر/ دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان. بەڕێوەبەری ناوەندی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی.