بەشی دووەم:

بۆچی دیموکراسی نەیتوانی چەک و بۆمبەکان بۆ هەتایە لە تەواوی جیهاندا بێدەنگ بکات..؟

لە دوای شۆڕشی پیشەسازی گەشەی زانستی یان زانستی تەکنەلۆژی توانی هەم ئامێرەکانی تەکنەلۆژیاو بەرهەمهێنان بەرەو پێشەوە ببات،هەم توانی گۆڕانکاری لە کولتورو پەیوەندی کۆمەڵایەتی‌و بیری سیاسیدا بکات، بەڵام نەیتوانی مەیلی تموح‌و پاوەنخوازی مرۆڤ کەم بکاتەوە.

 لە سەدەکانی پێشودا دەستەڵات‌و حوکمرانی لە لایەن پیاوانی باڵای ئایینی‌و قەشەکان‌و بنەماڵەی‌ پاشاکان‌و سەرۆک خێڵەکان و ئۆرستۆکراتەکانەوە دەستەڵات دەسەپا بە سەر کۆمەڵگادا،

لەگەڵ هاتنی بیری دیموکراسیدا، ڕۆژئاوا قۆناغی جیاواز جیاوازی تەیکرد، بۆ نمونە لە سەرەتادا خەڵکی هەژارو کرێکارو ژنان نە بۆیان هەبو بەشداری لەم پڕۆسەیەدا بکەن و دەنگ بدەن، نە بۆیان هەبو وەک نوێنەر خۆیان هەڵبژێرن.

یەکم بنەمای دیموکراسی بە قبوڵکردنی جیاوازی‌یە کۆمەڵایەتی و سیاسی‌یەکان هەنگاوی نا،خەڵکی لە ڕێگای هەڵبژرادن‌و دەنگدانەوە توانی بەشداری لە پیکهێنانی حکومەت و بەڕیوەبردنی سیاسیدا بکات. بە چەند قۆناغی جیا جیادا ڕۆشت تا گەیشتە سیستەمی سیای دیموکارسی: قۆناغێی یەکەم: شەڕی ناوخۆ، قۆناغی دووەم: جیاکردنەوەی دین‌و کلێسا لە دەوڵەت، قۆناغی سێیەم: نمایش و تاقیکردنەوەی هێزی دەستەڵاتداریەتی‌و هەلگیرسانی دوو جەنگی گەورەی جیهانی، قۆناغی چوارە،: جەنگی سارد،  قۆناغی پێنجەم: گواستنەوەی ململانێ کۆڵۆنیالیست‌و جەمسەرە گەورەکان بۆ دەرەوەی زۆنی دەستەڵاتداریەتی خۆیان، بۆ وڵاتانی ئاسیاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفەریقاو ئەمەریکای لاتین.

لە سەرەتادا بیری سیاسی دیموکراسی نەیتوانی شەڕو جەنگەکان لە تەواوی جیهاندا بوەستێنێ‌و چەک‌و بۆمبەکان بێ دەنگ بکات، هەر لەدوای مۆدێلی سیاسی دیموکراسی چەندین شەڕی ناوخۆو دوو جەنگی گەورەی جیهانی لە ئەوروپای ڕۆژئاوادا هەلگیرسا..!

واتا لە دوای جەنگی جیهانی دووەم سیستەمی دیموکراسی سیاسی لە ڕۆژئاوای ئەوروپا جێکەوتە بوو،لە دەستورێکی مەدەنیدا مافی گشتی، مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی و جێندەری بە یەکسانی جێگیر کرا، ئازادی‌و دادپەروەری و یاسای یەکسان‌و دادگای سەربەخۆ جێگای زیندانەکانی وەک زیندانی(باستیل)ی فەرەنساو شمشێرو ملپەڕێن‌و سوتاندنی لاشەی مرۆڤەکانی گرتەوە. بە کورتی گۆڕینی چۆنیەتی سیستەمی سیاسی  بوە هۆی ئارامی سیاسی و گۆڕینی شێوازی جەنگی ململانێ و ناکۆکیەکان، توانی ئازادی سیاسی و بەشداری سیاسی و مافی ڕێکخراوبون بۆ تەواوی هاوڵاتیان بەبێ جیاوازیکردن فەراهەم بکات. ئەم جۆرە سیستەمە سیاسی‌یە دیموکراسی‌یە،توانی زیاتر لە نیو سەدە (تەنها لە نێوخۆی ئەوروپا)دا چەک و بۆمبەکانی سەردەمی مۆدێرنە بێدەنگ بکات.

هەلومەرجی سیاسی ئێستای جیهان:

 ئێستا نوخبەی دەستەڵاتداران نایانەوێت لە دۆخێکی هەمیشەیی (شەڕو ئاشتیدا) حوکمڕانی بکەن، ئەمان خاوەنی هەڵبژاردەو خولقێنەری جۆری دۆخە سیاسی‌‌و کۆمەڵایەتی‌و کولتوریەکانن، خاوەنی بەرەوپێشی زەمەن‌و گەڕانەوەی زەمەنی میژوویین، بەپێ‌ی خواست‌و بەرژەوەندیەکانیان.

لە هەل‌و مەرجی سیاسی جیهانی ئەمڕۆدا ململانێ سیاسی و ئابوری نێوان زلهێزەکان لە ناڕاستەوخۆی‌یەوە، دەچێتە قۆناغی ڕاستەوخۆیی، ململانێکان لە دەوڵەتە وابەستەو پاشکۆکانی نێو ئاسیاو ئەفەریقاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەگەڕیتەوە بۆ مەیدانی راستەوخۆی نێوان جەمسەرە گەورەکانی وەک (ئەمەریکاو چین و ڕوسیاو یەکیەتی ئەوروپا‌و بەریتانیاو هەندێ دەوڵەتی تازە پیگەیشتوی پڕ لە چەکی وەک تورکیاو ئێران و ئیسرائیل...هتد).

بە پێ‌ی ئەم بەڵگانەو ڕاپۆرتانەی خوارەوە نوخبەی باڵای دەستەڵاتداران، دەوڵەتە بەهێزەکان‌و جەمسەرە گەورەکانی جیهان، دۆخێکی زۆر ئاڵۆزو پشێوی جەنگیان دروستکردوە:

یەکەم/ کاتێک ئەوروپا زیاتر لە نیو سەدە دەبێت ژیانێکی پڕ لە رەفاهیەتی دروستکردبو بۆ هاوڵاتیان خۆیی و پەنابەرانی وڵاتانی ئەفەریقاو ئاسیا ڕۆژەڵاتی ناوەڕاست، ئێستا ساڵ لە دوای ساڵ بە هۆی فشاری جەمسەرەکانی (ڕوسیاو ئەمەریکاو چین) لە پاشەکشەدایە، دەیەوێت ئەو بودجە ئابوریەی کە بۆ خۆشگوزەرانی بەکاریدەهێنا، بیبەخشێت بە بودجەی تەکنەلۆژیای سەربازی و بەرهەمهێنانی زیاتری چەک و بۆمبی ئەتۆمی و کۆمەڵکوژی، تا بتوانێت هێزی بەرگری خۆی پێ بەهێز بکات لە بەرامبەر ئەگەری دروستبونی هەر هێرش و جەنگێک.

دووەم/ بەپێی ڕاپۆرتێکی نوێ، ڕێژەی ئەو جیهانەی کە بەهۆی ململانێکانەوە گیرۆدە بووە،لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا توندوتیژی فیزیکی‌و سیاسی بە ڕێژەی لە 65% گەشەی کردوە. ئێستا لە 4.6%ی زەوی جیهان ململانێی لەسەرە لە کاتێکدا لە ساڵی 2021دا لە 2.8% بوو،ژمارەی کوژراوان لە شەڕدا بە ڕێژەی لە 29% بەرزبووەتەوە، ئەمڕۆ بەگشتی،لە ٢٧ وڵاتی جیهانیدا شەڕو پێکدادانی فیزیکی بونی هەیە.

سێیەم/ (کۆنفرانسی ئاسایشی نێو دەوڵەتی لە شاری مونشین / ئەڵمانیا) لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٥دا بەڵگەیەکی زیندوە، لەم کۆنفرانسەدا سەرۆک و وەزیری دەرەوەی دەوڵەتە زلهێز و خاوەن جەمسەرە گەورەکان، بە (دەنگی بەرز)، ئەوەندەی تەئکیدیان لە خۆ پڕ چەککردن کردەوە، ئەوەندەی باسی بە‌هێزکردن‌و پشتیوانی دارایی‌و سەربازی لە ڕێکخروای NATO تێدا کرد،  ئەوەندە باسی داماڵینی چەک‌و قەدەغە کردنی بۆمبەکانیان نەکرد..!!

چوارەم/ ئەمریکا ڕوسیاو چین‌و بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیا، هەندێ لە دەوڵەتی بچوکی ئەوروپی وەک نەمساو سویدو نەرویج‌و بەلاڕوس، گەورەترین بەرهەمێنەرو هاوردەکردنی چەک‌و بۆمبەکانن، وە تا ئێستاش نەک هەر نەوەستاون لە تەکنەلۆژیای سەربازی بەڵکو بونەتە داهێنەری مەترسیداترین‌و وێرانترین بۆمبی نوێ‌ی کۆمەڵکوژی‌،وە بونەتە پاڵنەرو هاندەر بۆ هەندێ لە دەوڵەتانی دیکتاتۆر لە ئاسیاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست،لەو دەوڵەتانەش (ئیسرائیل و هیندستان‌و پاکستان و ئێران و تورکیاو میسرو هەندی لە دەوڵەتانی کەنداو...هتد).

پێنجەم/ (SIPRI) دامەزراوەی نێودەوڵەتی توێژینەوەی ئاشتی کە دامەزراوەیەکی سویدیە لە ستۆکهۆڵم لە ڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، کە دەوڵەتە زلهیزەکانی وەک (ئەمەریکاو روسیاو چین‌و فەرەنساو بەریتانیا بەردەوامن لە داهێنان‌و بەرهەمهێنان‌و هەناردەکردنی چەک‌و تەقەمەنی‌و بۆمب‌و فڕۆکەی جەنگی.

بۆ نمونە ئەمەریکا لە ساڵی ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩  لە 35% چەک و بۆمبی هەناردە دەکرد، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٠ وە بۆ ساڵی ٢٠٢٤ ئەم ڕیژەیە بۆ لە ٤٣٪ بەرز بۆتەوە.

وە پشکی تورکیە لە بەرهمهێنانی چەک لە ساڵی ٢٠١٥ بۆ ساڵی ٢٠١٩ بۆ لە ٠،٨٪ وە لە ساڵی ٢٠٢٠ بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بۆ ١،٨ بەرزبۆتەوە، ئەمەش وایکردووە تورکیا ببێتە یازدەهەمین هەناردەکاری چەک لەسەر ئاستی جیهان. وە ئێران دەیەوێت پەرە بە چەکی ئەتۆمی بداو، ئیسرائیلیش بێجگە لەوەی بەردەوامە لە بەرهەمێنانی پێشکەوتوترین چەک‌و بۆمبی سەربازی، وە بە میلیارەها دۆلار بەکار دەهێنێت بۆ هاوردەکردنی فڕۆکەو بۆمبی کۆمەڵکوژ.

شەشەم/لە کاتێکدا کۆمەڵگای جیهانی چاوەڕوانی ژیانی باشترو خۆشگوزەرانترو ئارامتری سیاسی‌و دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاشتی بون لە ئۆکرانیاوە بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرتاسەری جیهان، بەڵام ئاراستەی توندبونەوەی کێبڕکێ‌ی ئابوری و سیاسی بە گشتی و، سیاسەتی بەرزکردنەوەی باجی گومرکی لە سەر هاوردە کردن و هەناردە کردنی کاڵاکان لە بازاڕی جیهانەوە بۆ نێو بازاڕی ئەمەریکا لە ٢٥٪ بۆ لە ١٥٠٪ لە لایەن سەرۆکی ئەمەریکاوە(دۆناڵد ترەمپ)وە، ئێستا ئەم تەریفی باج و گومرکیە بوەتە هۆی شەڕی گەورەی ئابوری و پشێوی و خولقاندنی ئەزمەی ئابوری و دۆخی شەڕو جەنگ لە تەواوی جیهاندا.

 وە ئەم شەڕە ئابوریە لە زۆربەی نێوخۆی  دەوڵەتاندا هەڵاوسانی ئابوری دروستکردوەو نرخی کاڵاکانی بۆ لە ٤٠٪ بەرز کردۆتەوە، ئەمەش دۆخی نائارامی دەرونی لە زۆربەی کۆمەڵگای جیهانیدا دروستکردوە. 

حەوتەم/ ئەم ئەزمە ئابوریە جیهانی‌یە پەڕیوەتەوە بۆ شەڕی توندی سیاسی لە نێوان دەوڵەتە زلهێزەکاندا، ئەگەر ئاستی ناکۆکیەکان نەخرێنە ژێر تێڕامان‌و بیرکردنەوەوە، لە ڕێگای گفتوگۆی سیاسییەوە هێور نەکرێتەوە، ئەوا لە پڕۆسەیەکی کورتدا ئەم ململانێ سیاسی‌یە دەپەڕێتەوە بۆ پێکدادانی چەک و بۆمبەکان.

هەشتەم: لە ساڵی ٢٠١٦ قەیرانە ئابوری و سیاسی‌یەکان ساڵ بە ساڵ لە هەڵکشاندایە، ئەم هۆکارانە دۆخی شەڕیان خولقاند، هەر بۆیە هەناردە کردن و هاوردەکردنی چەک و بۆمبەکان زۆر زیادیان کردوەو ڕێژەکەی بۆ لە ٦٥٪ بەرزبۆتەوە، بە تایبەت بۆ جەنگی ئۆکرانیاو جەنگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەریکا لە هەناردەکرنی چەک و بۆمبەکان بە پلەی یەکەم و فەرەنسا بە پلەی دووەم و ڕوسیا بە پلەی سێیەم، هەروەهاچین و بەریتانیاش بەشدارن.

ململانێکانی نێوان جەمسەرە گەورەکانی جیهان گەشتونەتە ئاستێکی فراوانترو گەورەترو گەرمتری ڕاستەوخۆ..!

لە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی سێیەمدا، وەک جەنگی جیهانی یەکەم‌و دووەم، دوو هاوپەیمانی دژ بە یەک بونی نابێت، بەڵکو لەم جەنگەدا زیاتر لە سێ بۆ چوار هاوپەیمانی دژ بەیەک  خاوەن بۆمبی ئەتۆمی بونی دەبێت..!!

ئەم دۆخە ئەوە دەسەلمێنێت کە سیستەمی دیموکراسی‌و لیبرالیزم توشی ژەهراوی بون بوە بە مەیلی شەڕەنگیزی‌و پاوەنخوازی‌و ڕەگەزپەرستی‌و فاشیزمی نوێ، نەخۆشکەتوەو ‌‌هێزی بەرگری نەماوە لە بەها مێژوویەکان، (مەبەست لە ژەهراوی بون بەو مانایەی کە جەمسەرە گەورەکان خاوەنی پەیام‌و ئامانجێکی باشتر نیین لە دیموکراسی، وە هەڵگری مژدەیەکی خۆشتر نیین بۆ مرۆڤایەتی ).