نوسینی: سامی داود
وەرگێڕانی: كۆراڵ نوری
زانستی مێژوو جیاكاری لەنێوان دەسپێكی زەمنیی قۆناغێكی دیاریكراو‌و دەسپێكی لۆژیكیدا دەكات كە روداوێكی تایبەت لە كۆنتێكستێكی دیاریكراودا دروستی دەكات. بە لەبپرچاوەرگرتنی جیاوازی بوارە مرۆییەكان كە بەمێژوو دەكرێت. وەك جیاوازی لەنێوان مێژوی زانستی‌و مێژوی كۆمەلایەتی كە بەروداوی جودا دەستنیشان دەكرێن. بەنمونە دەستپێكی سەدەی بیست سەبارەت بەزانستە سروشتیەكان دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1900، لەگەڵ راگەیاندنی ماك بلانك بۆ تیۆرەكەی دەربارەی تیشك، تا رادەیەك هاوكات لەگەڵ بڵاوكردنەوەی سیغمۆند فرۆید بۆ كتێبی شیكردنەوەی خەونەكان‌و ئەلبێرت ئەنیشتاین بۆ تیۆرەكەی " Theory of Relativity " لەساڵی 1905. ئەمە لەكاتێكدا مێژوی كۆمەلایەتی‌و رامیاری سەدەی بیست تاوەكو هەڵگیرسانی شەری جیهانی یەكەم لە 1914 بەهەڵپەسێردراوی مایەوە، تا بەپراكتیكی ئەو سەدەیە ساڵی 1989بەروخانی دیواری دۆمینۆی سۆسیالست لەبەرلینەوە بەئاڕاستەی مۆسكۆ ساڵی 1991 كۆتایی هات. بەم شێوەیە، هەموو جوگرافیایەك بەمێژوی خۆی تایبەت دەكرێت. بەگوزارشتی مێژوونوسی فەرەنسی فێرناند برودیل ئەم جوگرافیایە لەهەر شوێنك بێت دەچێتە ژێر كاریگەری زەمەنی تایبەتی خۆیەوە.
لەلایەكی دیكەوە، بەكاركردن بەپرپنسیپی ساڵانەی مێژوویی، رەنگە چەند روداوێك كە هۆكارەكانیان بەیەكەوە گرێدراون، تێهەڵكێشی یەك ببن‌و لەشێوەی روداوێكی دروستكەری دیاردەیەك دەربكەون. بۆ ئەوەی لەوێوە گشتاندن بۆ ئەو دیاردەیە دەستپێبكات، وەك بەشێك لەچەند روداوێكی جیاواز بەبێ ئەوەی لەبنەمادا بونیادیدا هەبوبێت.
هەر ئەمەش لەگەڵ دیاردەی ئیسلامی سیاسیدا ساڵی 1979 رویدا كە فاكتەری یەكتربڕ بەشداربون لەدەركەوتنی وەك رێكخستنێكی هاوتەریب‌و سنوربڕ، پەیڕەوی ئایدیای تۆتالیتاری داخراو دەكات‌و ئایدیۆلۆژیایەكە وەك یاساكان لەكۆتەیشنی دەرەوەی كۆنتێكستی كلتوری خۆی كاردەكات، گرێكەشی هەژمونی بیروباوەری مەنزومەی سەلەفیەتە بەناوە جیاوازەكانیەوە.
زۆربەی توێژەرانی بواری ئیسلامی سیاسی پێیانوایە سەرەتای ئەم رێكخستنە بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە ناگەڕێتەوە بۆ ساتی لەدایكبونی بزوتنەوەی ئیخوان موسلمین ساڵی 1928 لەمیسر. وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر روخانی خەلافەتی عوسمانی لەساڵی 1924و هەوڵدان بۆ دوبارە ژیانەوەی پاش تێپەربونی چوار سەدە بەسەر زەوتكردنی خەلافەتی ئیسلامی لەمەمالیكەكان ساڵی 1517. سەرباری تیرۆركردنی حەسەن بەنا، دامەزرێنەری بزوتنەوەكە، پاش روداوە خوێناویەكانی ساڵی 1949و تۆمەتباركردنی ئیخوان موسلیمین بەتیرۆركردنی سەرۆك وەزیرانی میسر مەحمود نەقراشی بەهۆی دەركردنی بڕیاری هەڵوەشانەوەی رێكخستنی ئیخوانەكان. بەڵام ئەمە نەبوە هۆی ئەوەی قاهیرە ببێتە بنكەی بەرهەمهێنانی ئیسلامی سیاسی وەك رژێمێكی هاوتەریب‌و دژ بەدەوڵەت. بەڵكو روداوێكی كاریگەرتری بەدوادا هات، ئەویش دەستگیركردنی سەید قوتب بوو بەهۆی تۆمەتباركردنی بزوتنەوەی ئیخوان بەهەوڵی تیرۆركردنی جەمال عەبدولناسر، ئەمە لەكاتێكدا كە سەید قوتب تاكە سڤیل بوو لەكۆبونەوەكانی ئەنجومەنی شۆرشی بزوتنەوەی ئەفسەرە ئازادیخوازەكاندا بەسەركردایەتی محەمەد نەجیب ئامادە دەبوو.
روداوەكانی دوای ئەوە كاریگەرتربوون، كاتیك سەید قوتب لەزیندان رویكردە ئایدیۆلۆژیای رادیكالی‌و بوكلێتێكی نوسی بەناوی "ئەم ئاینە" كە تیایدا بەڕاشكاوانە بانگەشە بۆ پاكردنەوەی كۆمەڵگەی ئیسلامی دەكات لەموسڵمانە لاوازەكان كە لەگەڵ بیروباوەڕ نائاینیەكاندا خۆیان دەگونجێنن، ئەم كتێبە بیرۆكەی "ناسنامەی ئیسلامی" تەرزك رد، بەمەش قوتب دەبێتە جیاواز لەخودی خۆی. بەنمونە بەراورد بكە لەنێوان كتێبەكەی "التكافل الاجتماعی فی الاسلام" لەگەڵ ئەو كتێبەی بووە ئینجیلی بزوتنەوە توندڕەوەكانی جیهان "معالم في الطريق". سەرباری ئەو روداوانە،
ئەو رێكخستنە لەلانكەكەیدا لەمیسر بەردەوام بو لەبڵاوبونەوە، هەروەها جیاواز بوو لەبۆچونەكانیدا لەگەڵ لقە نوێكەی سوریا‌و موستەفا سیباعی ساڵی 1954. تەنانەت جەمال عبدولناسر پاش لەدەستدانی زەویەكانی سینا لەنسكۆی 1967 چوو بۆ ئەزهەر بۆ نوێژ‌و رایگەیاند "ئەگەر بەریتانیا‌و فەرنسا وڵاتی زلهێز بن، ئەوە ئێمە میلەتێكی باوەڕدارین‌و ودروشممان (الله اكبر) دەمێنێتەوە"، وەك پاشەكشەیەك لەگوتاری دیسمبەری ساڵی 1965 دەربارەی حیجاب، كە بەتەنزەوە دەڵێَت: "سەركردەی ئیخوان موسلیمین ناتوانێت حیجاب بسەپێنێت بەسەر كچەكەیدا كە خوێندكاری كۆلێژی پزیشكیە". بۆیە چالاكی رێكخستنی ئیخوانەكان سنورداربوو لەروبەرێكی جوگرافی دیاریكراوی میسردا، پاشان دواتر شۆڕبوەوە بۆ كەنداوی عەربی كە ببوە گەورەترین ڕوگەی دەستی ئیشكەری میسری، ئەوانە زۆربەیان سەر بەخێزانە هەژارەكانی لادێكانی میسر بوون‌و لەرێگەی چالاكیە گەورەكانی رێكخستنی ئیخوانەكان لەو ناوچانە بەبۆچونە سەلەفیەكان جۆش درابوون ، كاتێك لەناكاو خۆی لەبەردەم گۆڕانكارییەكی دراماتیكی پێكهاتەی كۆمەڵگەی میسریدا بینیەو لەبەرئەوەی بۆرژواكان بەهۆی عەبدولناسرەوە گۆڕان بۆ دەستەبژێری سەربازی.
هەریەك لەعەبدولوەهاب موئەدەب، محەمەد ئاركۆن، عەفیف ئەخزەر‌و ئەوانی دیكە پێیانوایە لەساڵی 1975 قۆناغی دەركەوتن‌و تەشریع و رێكخستنی ڕەوتەكانی ئیسلامی سیاسی لەناویشیاندا بزوتنەوەی ئیخوان موسلیمین دەستیپێكرد، هەروەها بڵاوبونەوەی وەهابیەت لە وڵاتانی دیكەی دەرەوەی میسر، پرسیارەكە ئەوەیە، بۆچی؟ لەبەر ئەوەی رێكەوتنی بترۆدۆلار كە سەرۆكی ئەمریكا ریچارد نیكسون لە ساڵی 1970 لەگەڵ وڵاتانی ئۆپك واژۆی كرد، تیایدا هاتوە: ئاڵوگۆری نەوت لەبری زێڕ بە دۆلار بكرێت، لە ساڵی 1973 سعودیە هاتە ناو رێكەوتنەكەوە، بەڵام بەفەرمی لەساڵی 1975ەوە لەلایەن وڵاتانی ئۆپیكەوە پەیڕەو دەكرێت، لەبەرامبەردا ئەمریكا هەڵدەستێت بەپاراستنی كێڵگە نەوتیەكانی سعودییە، ئەمەش وایكرد پارەی زەبەلاح بێتە ئەو كۆمەڵگە كۆنسەرڤاتیڤ‌و لاواز لەروی گەشەكردنەوە. بۆیە بەپارەی نەوت ئیسلامی سیاسی ئاودرا.
لە تاران‌و مەكەوە بۆ بیشاوەر‌و كابول
گەورەترین گۆرانكاڕی لەپەیوەندی خۆرهەڵاتی ناوەراست بەئیسلامی سیاسیەوە، لە روی پراكتیكیەوە بەسێ روداوی لەدوای یەك دەستپێكرد، بەهۆیانەوە پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و ئیسلامی سیاسی داڕێژرایەوە، ئەمەش لەشوباتی 1979 لەگەڵ نیشتنەوەی فرۆكەی هێلێی ئاسمانی فەرەنسی لەتاران دەستپێكرد، كە خومەینی‌و هاوڕێكانی تیادابوو، لێرەوە خاڵی وەرچەرخان بەدامەزراندنی كۆمارێكی ئیسلامی شیعە مەزهەب لەسەر كەنارەكانی وڵاتانی سوننەی كەنداو دەستپێدەكات، بەتەنیشت عێراقی سەدام حسین كە لەهەمان ساڵدا دەسەڵات دەگرێتە دەست، بەدیاریكراویش لە16ی تەموز 1979.
دوای ئەوە، روداویی سەرەكی دووەم دێت كە گۆڕانكاری لە جوڵەی گروپە جیهادیەكانی ناوچەكە دەكات، ئەوەش بە بارمتەكانی "الحرم المكی" ناسراوە، كاتێك لە20ی نۆفەمبەری 1979 گروپێكی چەكدار پاش نوێژی بەیانی كۆنترۆڵی گۆرەپانی كەعبە دەكەن، ئەو 200 چەكدارە بەسەركردایەتی جهێمان عتێبی‌و بەهاوەڵی زاواكەی كە كڵەیمی ئەوەی دەكرد مەهدی مونتەزەرە. پێیانوابوو ئەو فەرمودەیەی موحەمەد كە ئەبو داود گێڕاویەتیەوە سەبارەت بەوەی خودا هەر سەد ساڵ جارێك كەسێك دەنێرێت بۆ میللەت تا ئاینەكەیان بۆ نوێ بكاتەوە، لە"محەمەد قەحتانی"ی زاوای عتێبیدا دەركەوتوە. دەستوەردانی نیشانەشكێنە فەرەنسیەكان‌و فڕۆكەوانیی ئەمریكا بەشدابو لەیارمەتیدانی سوپای سعودیە بۆ ئازادكردنی بارمتەكان‌و لەسێدارەدانی تێوەگلاوانی روداوەكە، بەڵام مەترسی گەورەی سعودیە‌و ئەمریكا پەیوەست نەبوو بەو گروپەوە كە كۆنترۆڵكرا بەڵكو لەو نمونەیەی كۆماری خومەینی پێشكەشی ئەو جۆرە بزوتنەوانەی كرد.
روداوی سێیەمیش دوانەكەوت لەوەی هەموو پاساوە پێویستەكان دابین بكات بۆ كۆكردنەوە‌و دوبارە ئاراستەكردنی جیهادیەكان بۆ دەرەوەی ناوچەی عەربی، هەروەها وەبەرهێنان تیایاندا دژی یەكێتی سوڤێت كە لە25ی دیسەمبەر 1979 هێزەكانی چونە ناو ئەفغانستان. بەمەش بزاوتە ئیسلامیەكان بانگەوازیان بۆ شەڕ دەستپێكرد‌و كەوتنە خۆكۆكردنە‌وەو خۆڕێكخستن بۆ جیهاد لەئەفغانستان. بەڵام خاڵی رێكخستنەكە كابوڵ نەبوو بەڵكو بیشاوەری پاكستان بوو كە ئەوكاتە پێیاندەوت "دەروازی ونبوی خەلافەت". دواتر بزوتنەوەی ئەفغانە عەرەبەكان دامەزرا كە رابەر‌و دامەزرێنەرەكەیان عەبدوڵا عەزامی فەلەستینی بوو.
عەزام لەزانكۆی شا عەبدولعەزیر لەجدە، گواستیەوە بۆ زانكۆی ئیسلامی لەئیسلام ئاباد، لەساڵی 1981 عەزام گەیشتە پاكستان‌و هەرزوو "كەمپی ئەنسار"ی لەبیشاوەر دامەزراند، ئەو كەمپەی دواتر بەڕێكخستنی قاعیدە ناودەبرێت، پاش ئەوەی لەساڵی 1983 ئوسامە بن لادن پەیوەندی پێوەدەكات. گروپی جیهادی ئیسلامی میسر بنكەی نور دادەمەزرێنن، دواتر بیشاوەر دەبێتە بنكەی كۆكردنەوەی هەموو بزوتنەوە جیهادیەكان لەگەڵ هەموو ئاسانكاریە لۆجستی‌و داراییەكان كە لەسەرچاوەی نێودەوڵەتی فەرمیەوە فەراهەم بوو. دەزگای سیخوڕی ئەمریكا توانی ئەفغانەكان بە موشەك پڕچەك بكات بۆ لێدانی چەكی ئاسمانی روسی، لەلایەكی دیكەشەوە گۆڕینی گۆڕەپانی روبەروبونە لەنێوان سعودیە‌و رێكخستنە جیهادیەكان كە وایان لێهاتبوو لەناوەوە‌و دەوروبەری بڵاوبوبونەوە.
لە ساڵی 1989 یەكێتی سۆڤێت لەئەفغانستان كشایەوە، حكومەتێكی پاشكۆی خۆی بەجێهێشت، كە هەر زوو جەنگاوەرە عەرەب‌و ئەفغانەكان روخاندیان، بەمەش جەنگاوەرە عەرەبە كۆچكردوەكان دابەشبون لەنێوان هەردوو بەرەی شەڕی ئەهلی ئەفغانیەكان. هەندێكیان چونە پاڵ هێزەكانی گولبەدین حیكمەتیار لەبیشاوەری پاكستان‌و بەشەكەی دیكەیان بونە لایەنگری شامەسعود كە پیاوێكی كراوە بوو زیاتر‌و بەباشی بەزمانی فەرەنسی قسەی دەكرد.
ئەم روداوانە بوە هۆی جوڵەی سەرمایەی دارایی‌و مرۆیی لەناو گروپە جیهادیەكانی جیهانی ئیسلامی لەئیندۆنیسیا، كشمیر، بیشاوە‌و كابوڵ بۆ سودان، جەزائیر، لیبیا، میسر‌و وكەنداوی عەرەبی، بۆیە گەڕانەوەشیان بۆ وڵاتەكانیان وایلیهاتبوو پەیوەست بوو بەئایدیای دەستگرتن بەسەر وڵاتەكانیاندا كە ئیتر نەدەگونجا لەگەڵ ئایدیا توندڕەوەكانیاندا . بەم شێوەیە پرۆسەكانی تیرۆر‌و كردە تیرۆرستیەكان هەموو ناوچەكەی گرتەوە. تەنانەت رێگە كرایەوە لەنێوان كابوڵ‌و بیشاوەر‌و لەنێوان ناوچە شاخاویە سەختەكانی تەوێڵە‌و بیارەی سەر بەپارێزگای هەڵەبجە لەكوردستان. پێش ئەوەی لەساڵی 2003 موشكە تۆماهۆكەكانی ئەمریكا لەڕێگەی پاپۆرێكی جەنگیەوە لەدەریای سور بۆردومانیان بكات. ئەمەش بوە هۆی كپبونی هەندێ لەو گروپانە بۆ ماوەیەكی كەم، پێش ئەوەی دوبارە بكەونەوە رێكخستنی ریزەكانیان‌و لەگەڵ شانەكانی فیدائی سەدام كە خاوەنی هەڵمەتی ئیمانداری بوو لەساڵی 1993و بەخێوكەری رەوتە سەلەفیەكانی عێراق بوو، تێكەڵ ببن.
پاش راگەیاندنی ئەبو بەكر بەغدادی بۆ دەوڵەتە بێسنورەكەی لەساڵی 2014، كۆچی پێچەوانە دەستپێكرد‌و گروپی جیهادیەكان لەپاكستان‌و ئەفغانستان‌و شیشانەوە بەرەو عێراق‌و سوریا بەڕێكەوتن. دوای ئەوەی توركیا پرۆسەی كۆكردنەوەیانی لەكێڵگەی تایبەت گرتە ئەستۆ بۆ مەشق پێكردنیان دواتر ئاڕاستەكردنیان بۆ ئەو بەرانەی خۆی دیاری كردبوو. بەمەش توركیا ئاڵای رێكخستنی بزوتنەوە جیهادیەكانی لەسەرچاوەكەیەوە كە پاكستان بوو، وەرگرت.
پاشان دوبارە كێشەی بەكارهێنانی دەقە ئاینیە شێوێنراوەكان سەری هەڵدایەوە بۆ تەجنیدكردنی نەزانەكان لەشەڕی بەرژەوەندی كە خزمەت بەگروپەكانی ئیسلامی سیاسی دەكات، ئەو گروپانەی بەرزبونەوەی كێرڤی پارتی ئاكاپە لەتوركیا، پێگەی بەهێزكردن، هەروەها سودوەرگرتن لەدۆخی پشێوی وڵاتانی عەربی پاش بەهارە خوێناویەكەی لەساڵی 2011. لەكاتێكدا گفتوگۆی فقهی نوێ دەربارەی گرنكی جیاكردنەوەی چەمكی شەڕ‌و جیهاد لەئیسلامدا، بیرۆكەكەی ئاشكرایە. هەروەها دوركەوتنەوە لەو تەفسیرانەی ناوڵێنانی دورستكراو دەبەخشێتە هەندی لەو ئایەتانەی لە كۆنتێكستەكانیان دەردەهێنرێن 1 . بەنمونە ئایەتی ژمارە 5 لەسورەتی تۆبە كە بزوتنەوە جیهادیەكان لەمیسر‌و جەزائیر ناوی ئایەتی شمشێریان لیناوەو لەكاتیكدا لەدەقی قورئاندا هیچ وشەیەكی لەو جۆرە نەهاتوە .
1: الحرب فی الاسلام / مكرم عباس 2018
سەرچاوە: https://asostudies.com/