ئا: کۆرال نوری
د. مەریوان وریا قانع یەكێكە لەبیرمەند‌و روناكبیرە دیارەكانی كایەی رۆشنبیری لەكوردستان. خاوەنی پلەی دكتۆرایە لەزانستە سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكان لەزانكۆی ئەمستەردام/هۆڵەندا. لەئێستاشدا مامۆستای بەشی توێژینەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و جیهانی عەرەبییە لەهەمان زانكۆ. چەندین توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی سەبارەت بەسیستمە سیاسیەكان، فەلسەفە، ئاین‌و سیكیولاریزم‌و توندڕەوی بڵاوكردوەتەوە. جگە لەبڵاوكردنەوەی سەدان وتار لەگۆڤار، رۆژنامە‌و سایتە جیاوازەكانی كوردستان..
تا ئێستا خاوەنی زیاتر لە 20 كتێبە وەك ئاین‌و عەلمانیەت، بیركردنەوە لەسەردەمە تاریكەكاندا، مرۆڤ‌و كەرامەت، فیكری رادیكاڵی دەربارەی سەید قوتب‌و سلاڤۆ ژیژێك‌و لیبراڵیزم.
ئەگەرچی د. مەریوان خۆی بەزمانەكانی كوردی، ئینكلیزی‌و هۆڵەندی دەنوسێت، بەڵام هەندێك لەبەرهەمەكانی وەرگێراونەتە سەر زمانەكانی عەرەبی‌و فارسی.
لەژیانی فیكریشدا د.مەریوان كاریگەرە بە نوسەرە خۆرئاواییەكان بەتایبەتی فەیلسوفی ئەڵمانی هانا ئارێنت‌و فەیلەسوفی فەرەنسی میشیل فۆكۆ . جێگەی ئاماژە بۆكردنە د. مەریوان یەكێك بوو لەدامەزرێنەرانی گۆڤاری ڕەهەند كە كاریگەری گەورەی هەبوو لەسەر دروستكردنی بیری رەخنەگرانە لەدونیای رۆشنبیری لەكوردستان.
لەم دیدارەدا تیشك دەخەینە سەر دۆخی سیاسی هەرێمی كوردستان، هەروەها هۆكاری شكستهێنانی دیموكراسیەت لەعێراق بەگشتی‌و لەكوردستان بەتایبەتی، ئاڵەنگاری‌و مەترسییەكان، پەیوەندی لەگەڵ عێراق‌و رۆڵ‌و دەستوەردانی وڵاتانی هەرێمایەتی. لەتەوەریكی دیكەدا باس لەئیسلامی سیاسی‌و رۆڵی خراپی لەلاوازكردنی بونیادی كۆمەڵگەی كوردیدا دەكەین. دواجاریش قسەكردن لەسەر جێندەرو بزوتنەوەی فیمینستی لە كوردستان.
کۆرال: بەرێكەوت ئەم چاوپێكەوتنە كەوتە یادەكانی راپەرینەوە بۆیە بە پرسیارێكی گشتی دەستپێدەكەم: خوێندنەوەتان چیە بۆ ئەم دۆخە ناسەقامگیرەى ئێستاى هەرێمی كوردستان پاش 32 سال لە حوكمرانی كورد؟ بۆ كورد نەیتوانی لەم ماوە زۆرى حوكمرانیدا نمونەو مۆدیلێكی راستەقینەى دیموكراسیمان پێشكەش بكات؟
د.مەریوان: بە بۆچونی من دۆخی هەرێم نەک تەنها ناسەقامگیرە، بەڵکو تەواو، قەیراناویی و ترسناکیشە. با واز لەمەترسییە دەرەکییەکان و تەماحی هێزە ئیقلیمییەکان بهێنین کە هەر یەکێکیان خەونێکی ئیمپراتۆریانەی گەورەی هەیە کە بەشێکی بەناو هەرێمەکەی ئێمەدا تێدەپەڕێت، با پێ تەنها لەسەر مەترسییە ناوەکییەکان دابگرین. ئاشکرایە هەرێم لەناوخۆیدا تەواو پارچە پارچەو لەیەکدابڕاوە. لانی هەرە کەمی هیچ ئیجماعێکی سیاسیی و کۆمەلایەتیی تێدانییە. دابڕانی یەکەم دابڕانی خەڵکە لە هێزە سیاسییەکانی کوردستان، نەمانی متمانەیە بەهیچ هێزێک لەهێزەکانی، ئەسڵەن نەمانی متمانە تا ئەو شوێنە ڕۆیشتوە کەس باوەڕی بەوە نەماوە کە کاری سیاسیی توانای دەسکاریکردنی شتێکی سادەی لەهەرێمەکەدا هەبێت، ج جای دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشە گەورەو بونیادەکان. لەوانەش، بۆ نموونە، کێشەی بە خێزانیی‌و بنەماڵەییکردنی کۆی پێگە سەرەکیی و گرنگەکانی ناو سیستمە سیاسیی و ئابوریی‌و ئەمنیی‌و بیرۆکراسییەکە لەهەرێمدا. ئینجا کێشەی دروستکردنی ئەو پەیوەندییە نادروست‌و ترسناکە لەنێوان کەڵەکەکردنی دەسەڵاتی سیاسیی لەلایەکەوەو کەڵەکەکردنی کۆی دەسەڵاتەکانی دیکەدا لەلایەکی دیکەوە، لەناویاندا کەڵەکەکردنی دەسەڵاتی ئابوریی‌و سەربازیی‌و ئەمنیی‌و بیرۆکراسیی. کێشەی دابەشبوونی سیاسیی‌و تێکچونی پەیوەندیی نێوان هێزە باڵادەستەکان کە سایکۆلۆژیای چەند کەسێک‌و رق‌و بوغزێکی کەڵەکەبووی چەندان ساڵە، ئاراستەی دەکات. ئینجا نەمانی هیچ ئومێدێک بەگۆڕانکاریی لەڕێگای هەڵبژاردنەوە.
خەڵک ڕۆژانە ئەم شتانە لەنزیکەوە دەبینێت‌و مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات. دەزانێت کێشەکانی هەرێم نە بەهەڵبژاردن کۆتایی دێت، نە ئیرادەیەکی راستەقینەش بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانە، هەیە. لەدواهەمین هەڵبژاردندا نزیکەی ٧٠ لەسەدی خەڵک نەچوون بۆ دەنگدان، ئەوانەشی بەشداربوون لەدەنگداندا شتێک زیاتر شتێک کەمتر لە ٢٠ لەسەد دەنگیان بەهەردوو هێزە حوکمڕانەکە داوە. بەم مانایە لەباشترین دۆخدا، ئەوانەی ئەمڕۆ لەهەرێمدا حوکمڕانان نوێنەرایەتی کۆمەڵگاکە ناکەن.
ئەوەی لەهەرێمدا هەیە دەسەڵاتێکی خێزانیی و بنەماڵەیی داخراوە کە درێژکراوەی لەناو کۆمەڵگاکەدا نییە، یان زۆر لاوازە. بەڵام دەسەڵاتێکی چەکدارو خاوەن هێزی سەربازیی‌و ئەمنییە، خاوەنی دەعم‌و هاریکاریی ولاتە ئیقلیمییەکانیشە کە هەر یەکێکیان بۆ هۆکارێک دەستی لەناو دەستی ئەو هێزانەدایە. شتێک کە زۆرینەی هەرەزۆری دانیشتوانی هەرێمەکە، گەر نەڵێم هەموو کەسێک لەهەرێمەکەدا دەیزانێت، ئەو ڕاستییە سادەیە کە ئەم جۆرە دەسەڵاتە ناتوانێت دیموکراسیی بێت، تەنانەت ناتوانێت لانی هەرە کەمی حوکمی یاساو لێپرسینەوەی یاسایی، قبوڵ‌و جێبەجێبکات.
دیموکراسیەت مۆدێلێکە پێویستی بەنوخبەیەکی حوکمران هەیە کە باوەڕی بەدیموکراسیەت هەبێت، باوەڕی بەحوکمی یاساو بەیەکسانی کەسەکان لەبەردەمی یاسادا هەبێت، باوەڕی بەلانیکەمی بەشداری سیاسیی هاوڵاتیان لەبڕیارە سیاسییەکاندا هەبێت. دیموکراسیەت پێویستی بەئازادیی سیاسیی راستەقینە هەیە کە دۆخی کێبەرکێیەکی راستەقینە لەسەر دەسەڵات مەیسەر بکات، تا ئەو شوێنەی بکرێت دەستگۆڕکێی دەسەڵات ئەنجامبدرێت‌و ئەوانەی ئەمرۆکە حوکمڕانان، سبەینێ لەڕووی سیاسییەوە بێکار بن. دیموکراسیەت بەهێزگەلێک دروستناکرێت پێیوابێت ئەو ئاغاو خودانەو کۆمەڵگاش رەعیەت‌و پابەند. یاخود وڵاتەکەو دانیشتوانەکە موڵکی شەخسی ئەوانهو بنەمالەکانیان‌و مافی ئەوە بەخۆیان بدەن بەناوی ئێستاو ئایندەی ئەو کۆمەڵگایەوە حوکمبکەن. دیموکراسیەت پێویستیشی بەلانیکەمی متمانەی کۆمەڵگا بەحوکمڕانان هەیە، هەروەها پێویستی بەمتمانەی خەڵک هەیە بەوەی کە جێگۆڕکێی کۆمەلایەتیی مومکینەو حومکڕانان ڕێگر نابن لەبەردەم پێشکەوتنی سەربەخۆی هاوڵاتیاندا.
حوکمڕانانی هەرێم هیچ یەکێک لەو ئاکارە پێویستانەیان تێدانییە کە سادەترین فۆرمی دیموکراسیەت پێویستییەتی، بەڵکو هەڵگری پێچوانەکانیانن. ئەوەی لەهەرێمدا دروستکراوە سیستمێکی سوڵتانییە کە تیایدا سوڵتان و بنەماڵەکانیان حوکمڕانن‌و خەڵکیش وەک رەعیەتێکی بێماف مامەڵە دەکەن.
یەکێک لەو ڕەخنانەی لەسیستمی دیموکراسیی دەگیرێت ئەوەیە کە دەشێت نەتوانێت سەقامگیریی دروستبکات، یان دۆخێک دروستبکات ناسەقامگیربێت. ئێمە لەهەرێمدا لەبەردەم شێوازێکی ترسناکی نەبوونی سەقامگیریداین، کە بەرهەمی نەبوونی دیموکراسیەت‌و نەبوونی ئەو بنەما یاسایی‌و بیرۆکراسیی‌و ئابوریی و سەربازییانەی، کە دیموکراسیەت دروستدەکەن.
کۆرال: تا چەند ئەم دۆخەى ئێستا پەیوەندی بەقەیرانی سەركردەو سەركردایەتیكردنەوە هەیە، واتا كورد بەدرێژاریی مێژوى خەباتی چەكدارى‌و سیاسی خۆى، سەركردەیەكی خاوەن ستراتیژو دوربینى نەبوە كە بتوانێت نەخشەرێگەیەك دابنێت بۆ نەوەكانی دواى خۆى، دور لەدروشم وەك ئەوەى ئەمرۆ دەیبینین لەناو حیزبەكاندا، بەلَكو بنەمایەك بۆ قەوارەیەكی سەقامگیرو سەربەخۆ دابمەزرێنێت؟
د.مەریوان: ئەم دۆخە تەنها پەیوەندیی بەقەیرانی نەبوونی سەرکردەی مێژووییەوە نییە، واتە تەنها پەیوەندیی بەنەبوونی پیاوان‌و ژنانێکەوە نییە کە نوێنەری ڕاستەقینەی ئەو مەسەلەیە بن کە میلەتەکە بەمەسەلەی سەرەکیی خۆی دەزانێت، کەسانێک بەمانای وشە خەباتگێڕو کۆڵنەدەرو خاوەن ئیرادەو بەرنامەو خەونی سیاسیی رەوا بن. کەسانێک بیانەوێت هاریکاریی کۆمەڵگاکەیان بن بۆ گواستنەوە لەقۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی دیکە. بێگومان بوونی ئەو جۆرە لەسەرکردەی سیاسیی گرنگییەکی تایبەتیی هەیە لەپیادەکردنی گۆڕانکاریی سیاسیدا، بەڵام بەبۆچوونی من قەیرانەکە تەنها قەیرانی سەرکردایەتیکردن نییە، بەڵکو قەیرانێکی ئاڵۆزو فرەرەهەندە، لەناویاندا قەیران لەتێگەیشتندا لەخودی سیاسەت خۆی وەک یەکێک لەچالاکییە هەرە سەرەکیی و هەرە بنەڕەتییەکانی ئینسان، چالاکییەک پەیوەندیی بەدروستکردن و داهێنانی ژیانی گشتیی مرۆڤەکانەوە هەیە لەگەڵ یەکتریدا.
سیاسەت چالاکییەکی تاکەکەسیی نییە، لە سیاسەتدا مرۆڤ بوونەوەرێکی تەنهاو دابڕاو لەوانیتر نییە، لەڕاستیدا کە باس لەسیاسەت دەکەین باس لەمرۆڤ وەک تاکەکەس ناکەین، بەڵکو باس لەمرۆڤەکان دەکەین بەیەکەوە، بەیەکەوەبوون لەپێناوی دروستکردنی ژیانێکی هاوبەشدا کە بەشداربووانی ناوی بە ژیانی راستەقینەی خۆیانی بزانن‌و ژینگەیەکیان بۆدروستبکات بتوانن لەناویدا ئازادو چالاک و پڕ متمانەو چاوەڕوانی پۆزەتیڤ، بن. سەرکردە سیاسییەکان یەکێک لەبکەرەکانی ناو دروستکردنی ئەم ژیانە گشتیی‌و هاوبەشە بن، گەر پێویستی کرد، نوێنەرایەتیی ئەو ژیانە گشتییە بکەن‌و چالاکانە لەپاراستن و دەوڵەمەندکردنیدا بەشداربن. ئەم ڕوانینە بۆ سیاسەت بەتەواوی لەدونیای ئێمەدا غائیبە.
نەخشەرێگا خۆیشی شتێک نییە سەرکردەیەکی سیاسیی بەتەنها دایبنێت، سیاسەت کورتانکرێتەوە بۆ چالاکیی و بریارەکانی ئەم یان ئەو سەرکردەی سیاسیی بەتەنها، سیاسەت کاری پێکەوەیی‌و دەستەجەمعییە، کۆی چالاکی مرۆڤەکانە بەیەکەوە. خراپترین تیۆریەکی سیاسیی لەدونیای ئێمەدا کاریکردبێت تیۆرەی «ئەفلاتونیەتی سیاسیی»ە کە دواتر هێزە مارکسییە لینینیەکان لەفۆرمی "پارتی پێشڕەو"و "سەرۆکی پێشرەو"و "هەموو شتزان"و "دەبیرکول"دا دروستیدەکەنەوەو گەشەی پێئەدەن. مەبەستم لەئەفلاتونیەتی سیاسیی باوەڕبوون‌و بەرگریکردنە لەمۆدێلی دەسەڵاتی پادشا فەیلەسوف، یان فەیلەسوف پادشا. واتە وێناکردنی سیاسەتمەداری سەرکردە وەک فەیلەسوف‌و زانایەک کە لةباتی هەمووان‌و لەشوێنی هەمووان بیربکاتەوە. کەسێک دەستنیشانی ئەوەبکات چی رووبدات و چی ڕوونەدات، هەموو هێلکەکان بخرێتە سەبەتەکەی ئەوەوە، دەستی هەموومان بگرێت و بمانپەڕێنێتەوە بۆ کەنارە ئارامەکان. ئەم وێناکردنە بۆ سەرکردەو لەوێشەوە وێناکردنی سیاسەت وەک کارێک کە پەیوستە بەبوونی ئەو سەرکردەیەوە، لەمێژووی خۆیدا، جگە لەدیکتاتۆرو جگە لەقۆرخکاریی هەمەلایەن و جگە لەتاوان و کارەساتی گەورە هیچی تری بەرهەمنەهێناوە. بێگومان ئەم قسانە مانای ئەوە نییە کە سەرکردایەتی باش و شارەزا مەسەلەیەکی گرنگیی خەباتی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی نییە، ئەم شتانە گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە، بەڵام لەمانە گرنگتر بوون و ئامادەگیی تێگەیشتنێکە بۆ سیاسەت کە گرێی نەداتەوە بەتەنها بەبوون یان نەبوونی ئەم یان ئەو سەرکردەوە.
کۆرال: ئایا كێشەكە لەبەرنامە تەقلیدیەكەى حیزبەكاندایە كە درێژبونەوەى كۆى گشتی سستمی سیاسی ناوچەى رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كە هێشتا هزرى دیموكراسی تیایدا دروست نەبوە، راستە وەكو دامەزراوەكان بونی هەیە چ پەرلەمان، حكومەت، دەسەڵاتی دادوەرى، بەڵام لەواقیعدا بیرى دیموكراسی و پیادەكردنی لەهزرى سیاسەتمەدارانی كورد و میللەتدا نەخەملَیوە بۆیە نەیتوانیوە لەئەزمونی حوكمرانی هەرێمدا رەنگبداتەوە؟ واتە حیزبی سیاسی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هەموو كۆپی یەكترن و ناتوانن لەبازنەى داخراوى ستەمكارى دەربچن تا مۆدێلێكی دیكەى حیزبایەتی و حوكمرانیمان پێشكەش بكەن؟
د.مەریوان: لەبنەڕەتدا مۆدێلی باڵادەستی حیزب لەم ناوچەیەی ئێمەدا، بە سەرجەمی ئاراستە ئایدیۆلۆژیی و سیاسییە جیاوازو ناکۆکەکانیانەوە، مۆدێلی حیزبی بەلشەفیی لینینیە. حیزبێک کە خۆی بە"پێشرەو"ی کۆمەڵگا دەزانێت و پێیوایە هەڵگری تاقە لێکدانەوەی زانستییانەی جیهان و دیاردەکانی ناویەتی. ئەوە بێگومان ئەوە سەرکردە تاقانەکەیەتی، کە دەزانێت پێویستە کۆمەڵگا بەرەو کوێ بڕوات، چی دەسکاری بکات و چیش بەبێ دەسکاریکردن بەجێبهێڵێت. ئەم حیزبە زۆرجار "سەرۆکێکی پێشڕەو"ی هەیە کە هەڵەناکات و دڵسۆز و هەمووشتزانە، سەرۆکێک پێویستە هەمووان گویگریبن و دوای فەرمایشەکانی بکەون. بەشی هەرەزۆری سیستمە دیکتاتۆریی و ستەمگەرەکانی ناوچەکە حیزبێکی لینینی لەم شێوەیە بەڕێوەیبردون و سەرۆکێکی کراو بەپاڵەوانی تاکە دەسەڵاتداریش، ئاراستەی کردون. ئەم سەرۆکە حیزبییە بەدەگمەن نەبێت نەگۆڕاوە، ئەگەر گۆڕابێتیش یان پەیوەندیی بەمردنیەوە هەبووە، یان بەوەوە کە کودەتای بەسەردا کراوە، یان گروپێک لێی جیابونەتەوەو پارتێکی تازەیان بەسەرۆکێکی تازەوە، دروستکردوە. ئەم فۆرمە لەحیزبایەتی وەکچۆن دیموکراسییەت لەناو خۆی و ئۆرگانەکانی خۆیدا دەکوژێت، بەهەمانشێوە لەدەرەوەی حیزب و لەناو کۆمەڵگاشدا، دەیکوژێت.
لەدونیای ئێمەدا، بە تایبەتی لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا، ئەم مۆدێلە لێنینییە لە حیزبایەتی کۆمەڵێک گۆڕانکاریی بەرچاوی بەسەردادێت. بەر لە هەمووشتێک حیزب بە کردەوە دەگۆڕێت بۆ موڵکی شەخسی سەرۆک و بنەماڵەکەی، بەمەش کورتدەبێتەوە بۆ ئامڕازێک بەدەستی سەرۆک خۆی و دوای خۆیشی بەدەستی ئەندامانی خێزان و بنەماڵەکەیەوە. شتێک بەناوی ئایدیۆلۆژیاو دیدگاو جیهانبینییەوە لەناو حیزبدا نامێنێتەوە، هەرشتێک بکرێت ببێتە ئامرازێک بۆ لێپرسینەوە لەسەرۆک و خێزان و بنەماڵە و بازنە داخراوەکەی دەوروپشتیشی، وێراندەکرێت، بەخودی ئایدیۆلۆژیاو جیهانبینیی خۆشیانەوە.
گۆرانێکی تر بریتییە لەوەی حیزب لەدونیای دوای ڕاپەڕیندا دەگۆڕێت بۆ خاوەنی چەندەها کۆمپانیاو بەشێکی گرنگیی ئابوریی ولاتەکە قۆرخدەکات. بەم کارەشی میکانزمێکی کوشندە دەهێنتەکایەوە کە میکانیزمی گۆڕانی دەسەلاتی سیاسیە بۆ سەرچاوەی سەرەکیی کەڵەکەکردنی سەرمایە. بەم شێوەیە سیاسییەکان لەناو حیزبەوە بازدەدەنە ناو ئابوریی و لەپاڵ سیاسیبووندا دەبنە بزنسمان و بازرگان و سەرمایەدارە گەورەکانی وڵات.
حیزب هاوکات دەبێت بە خاوەنی دەسەڵاتی سەربازیی و هێزە چەکدارەکانی وڵاتەکە دەچنە ژێر دەستی حیزبەکانەوە، لەڕێگای حیزبەکانیشەوە، دەچنە ژێر دەستی بنەماڵە و خێزانە حوکمڕانەکان. بەمەش حیزب بە کردەوە دەبێت بەخاوەنی میلیشیای تایبەت بەخۆی کە جڵەوی میلیشیاکان لەدەستی کەسە بەهێزەکانی ناو حیزبدان.
گۆڕانێکی دیکە بریتییە لەهەڵئاوسانی حیزب و دابەزینی بۆ ناو زۆرینەی هەرە زۆری خانە کۆمەلایەتییەکان و ئۆرگانەکانی کۆمەڵگای مەدەنیی و تەنانەت سەندیکا بچوکەکان و تیپە وەرزشییەکانیشەوە. جگە لەکۆنترۆڵکردنی جیهازی بیرۆکراسیی دەوڵەت و پەکخستنی کاری سەربەخۆی سیستمی داوەریی و میدیاکان.
هەموو ئەمانە وادەکەن لە دوای ڕاپەڕینەوە حیزب لە یەککاتدا هەم خاوەنی دەوڵەت و جیهازە بیرۆکراسییەکەی بێت، هەم خاوەنی هێزێکی ئابوریی گەورە، هەم خاوەنی میدیایەکی زەبەلاح و هەم خاوەنی هێزی سەربازیی و ئەمنیی، هەم بەشێکی گەورەی ئۆرگانەکانی کۆمەڵگای مەدەنی داگیرکردبێت، هتد... خۆ ئەگەر پێوسیتیشی کرد حیزب دەتوانێت ببگۆڕێت بۆ هێزێکی نادەوڵەتیی و وەک دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، کاربکات (لەژینگەی دووو ئیدارەیی هەرێمدا ئەم دۆخە بەئاشکرا دیارە). لەهەموو حاڵەتێکدا حیزب دەتوانێت بازنەی تایبەتی دەسەڵات دروستبکات کە نەکرێت کۆنترۆڵبکرێت و بەهیچ جۆرێک لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت.
وەک دەبینیت مەسەلەکە مەسەلەی بوون یان نەبوونی بەرنامە نییە، بەرنامەنووسین دیوە هەرە سادەو هەرە ئاسانەکەی ناو ژیانی حیزبایەتییە. هیچ حیزبێک لەسەر بوونی بەرنامە پەکی نەکەوتوە، گەر خۆی کەسانی شارەزای نەبوو، یان کەسانی شارەزای دەستنەکەوت بەرنامەی بۆ بنووسن، دەتوانێت کۆمپانیایەک بەکرێ بگرێت و بەرنامەیەکی بۆ بنووسێت.
بەبۆچونی من کێشەی سەرەکیی، وەک پێشتریش وتم، کێشەی چۆنیەتی تێگەیشتنە لەسیاسەت و لەڕێگای سیاسەتیشەوە تێگەیشتنە لەحوکمڕانیی. ئەو مۆدێلە حیزبییەی باسمکرد، کە هاوکات تەعبیرە لەتێگەیشتنی ئەو هێزانە لەچیەتی حوکمڕانینکردن، جگە لەسیستمێکی ستەمگەرو دەسەڵاتگەر هیچ شتێکی تری بۆ دروستناکرێت. ستەمگەرییش لە ناوچەکەدا مێژوویەکی درێژو کەلەپورێکی گەورەو فراوانی هەیە. دەیان بۆچوون و روانین و تێگەیشتنی کەلەپوریی کۆن هەن، کە دەکرێت سەرلەنوێ بەرهەمبهێنرێنەوە و سەرلەنوێ چالاکبکرێنەوە، بۆ چەسپاندنی سیستمێکی ستەمگەر و بەگژاچوونەوەی ئەو هێز و ئەگەرانەی بشێت روویان لەدروستکردنی ئەزمونێکی تازە و ناستەمگەربێت.
هەرچی مەسەلەی دیموکراسیەتە کەمتر پەیوەندیی بەوەوە هەیە گوایە ئێمە خاوەنی میلەتێکی دواکەوتوین کە دیموکراسیەت ناناسێت و زیاتر پەیوەندیی بەوەوە هەیە ئێمە کۆمەڵێک هێزمان هەیە تەواو نادیموکراس و گەندەڵ و ستەمگەرن. هەموو هەوڵێکیش ئەدەن بۆئەوەی ڕێ لە دروستبوونی حوکمرانییەکی عەقلانیی و دیموکراس بگرن. کێشەی ژمارە یەکی دیموکراسیەت لەدونیای ئێمەدا کێشەی بوون و ئامادەگیی کۆمەڵێک هێزی سیاسیی سوڵتانیی خێزانییە، کە هیچ شتێک نایانبەسێتەوە بەسادەترین دەرکەوت و پێداویستییەکانی دیموکراسیەتەوە. پێشموایە لەرووی مێژووییەوە ئەوە کۆمەڵگایەکی دیموکراسیی نەبووە کە سیستمێکی سیاسیی و حوکمرانییەکی دیموکراسیی دروستکردوە، بەڵکو بەپێچەوانەوە، ئەوە هێزە سیاسییە دیموکراسەکان بوون کۆمەڵگایەکی دیموکراسیان دروستکردوە. واتە مەسەلەکە ئەوە نییە ئێمە پێویستە یەکەمجار کۆمەڵگایەکی دیموکراسمان هەبێت بۆ ئەوەی دواتر سیستمێکی سیاسیی دیموکراس دروستبکەین، بەڵکو ڕێک پێجەوانەی ئەو دیدە ڕاستە. ئێمە سەرەتا پێویستمان بە بوونی هێزی سیاسیی دیموکراسە، هێزی دیموکرسی راستەقینە، بۆ ئەوەی ئەگەرەکانی بوون بەدیموکراس لەکۆمەڵگادا گەورە و فراوان بکەین.
کۆرال: بۆچونێك هەیە پێیوایە هەلومەرجی ناوخۆیی و ململانێى هەرێمی رێگرن لەوەى كورد بتوانێت دیموكراسیانە حوكمی خۆى بكات؟ ئەم بۆچونە تاچەند لۆژیكیە؟ لەلایەك سیاسەتی دووفاقی حكومەتی عێراق پاش پرۆسەى ئازادی لەسالَى 2003 ەوە كە درێژكراوەى مامەلَەى رژێمەكانی پێشوە لەگەل كورد، لەلایەكى دیكەوە دەستوەردانی وڵاتانی دەوربەر بەدیاریكراوى ئێران و توركیا؟ تاچەند ئەم پاساوانە واقیعین؟
د.مەریوان: لەوەڵامی پرسیاری پێشودا باسم لەو مۆدێلە حیزبیی و لەو فۆرمی حوکمڕانییە کرد کە بەحەتمی ستەمگەریی و تاکدەسەلاتیی و نابەرپرسیارێتی هەمەجۆر، بەرهەمدەهێنێت. دەسەڵات لەهەر شوێنێکدا بوونی هەبێت، پێویستە لەهەمان شوێندا چەند خاڵ بۆ چاودێریکردن و لێپرسینەوە لەو دەسەلاتە بوونی هەبێت، تا بتوانرێت ڕێ لە لەسنووربەزاندن و خراپبەکارهێنانی بگیرێت. ئەوەی لەئەزموونی دەسەڵاتدارێتی کوردیدا هەیە، غیابی تەواوی لانی هەرەکەمی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی دەسەڵاتدارە خاوەن بریارەکانی ناو ئەزموونەکەیە. وەکچۆن دەسەلاتدارانی ناو حیزب تا دەمرن دەسەلاتدارار دەبن و کەسیش نییە بتوانێت لێیان بپرسێتەوە، تا نەشمرن یان نەکوژرێن لاناچن و ناگۆڕێن، هەمان عەقڵیەت و تێگەیشتن لەناو ئەزموونی دەوڵەتداریشدا ئامادەیەو کاردەکات. قووتدانی حیزب بۆ کۆمەڵگا و بۆ دەوڵەت، بە کردەوە مانای قوتدانی دەسەڵاتدارانی ناو حیزب بۆ هەموو شتێک، قوتدانی دەولەت و کۆمەڵگا بەیەکەوە. پرۆسەی بەحیزبیکردنی هێزە سەربازیی و ئەمنییەکانیش واتە دروستکردنی چەند بازنەیەکی دەسەلات کە لەسەروو هەموو لێپرسینەوەیەکەوە بێت و چی ویست بیکات و بەو شێوەیەش ئەنجامیبدات کە دەخوازێت. ڕێگرتنیش لە سادەترین شێوازەکانی دەستگۆڕکێی دەسەڵات و ڕێگرتن لە بەرپرسیارکردنی دەسەلاتداران لەسەر ئەوەی ئەنجامیاەدەن، هەموو نوزەیەکی دیموکراسییانە لە وڵاتەکەدا دەکوژێت.
هۆکارەکانی فەشەلی ئەزمونی دیموکراسیەت لەهەرێمدا بەرلەوەی هۆکاری دەرکیبن، هۆکاری ناوەکین. پابەستن بە تێگەیشتنی ستەمگەرانەی حوکمرانانی هەرێمەوە بۆ حوکمرانیی و بۆ وێناکردنی سیاسەت وەک پیشەیەکی شەخسی کە لەباوکەوە بۆ مندالەکانی دەگواسترێتەوە. ئینجا گۆڕینی حیزب بۆ ئەو دەعبا ترسناکەی لەسەرەوە باسمکرد. سڵنەکردنەوە لە پەنابردن بۆ توندوتیژییش کەی هەستیانکرد نوزەیەکی ڕەخنەیی دیموکراسخواز لە ولاتەکەدا دروستبووە. ئەوە با واز لە تەزویری سیستماتیک و ڕێکخراوی ساتەوەختی هەڵبژاردنەکان، بهێنین، کە هیچ مانایەکی نە بۆ هەڵبژاردن هێشتۆتەوە نە بۆ ئەو دەزگایانەی بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان، دروستدەبن.
بێگومان دەستێوەردانی دەرەکیی بێ ڕۆڵ نییە، بەڵام ئەو دەستێوەردانە دەرەکییە دێتە ناو ژینگەیەکی ناوەکییەوە کە تەواو گونجاوەو ئامادەیە بۆ ڕێگرتن لەدروستبونی ئەزمونێکی سیاسیی مەدەنیی دیموکراس.
کۆرال: تاچەند سیكولاریزم چارەسەرى ئەم دۆخەى ئێستاى هەرێمى كوردستان دەكات، ئایا ژینگەى كوردستان لەبارە بۆ پەیرەوەكردنی سیستەمی عەلمانی ؟
د. مەریوان: سیکولاریزم چارەسەری هیچ کێشەیەک لە کێشە گەورەکانی ئەم ساتەی هەرێمی کوردستان ناکات. کێشەکانی هەرێمیش دوورو نزیک پەیوەندیان بەسیکولاریزمەوە نییە. بەبۆچونی من دیدێکی هەلە بۆ عەلمانیەت لە دونیای ئێمەدا هەیە کە یەکسانی دەکات بە کۆی دەسکەوتە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ژیارییەکانی ناو دونیای مۆدێرن، لە کاتێکدا عەلمانەیت ئەو شتە نییە. تۆ دەزانیت من کتێبێکی گەورەم لەسەر مەسەلەی دین و عەلمانیەت نووسیوەو چەندساڵێکە بڵاوکراوەتەوە. عەلمانیەت، واتە سکولاریزم، ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسییە پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە پێویستە دین کورتببێتەوە بۆ پەیوەندییەکی شەخسی لەنێوان مرۆڤی ئیماندارو خوداکەیدا. واتە دین و سیاسەت و دین و ژیانی گشتیی لەیەکتری داببرێن. ئەمە سەرەتاو کۆتایی عەلمانیەتە، عەلمانیەت نە لەمە زیاترە نە کەمتر. ئێستا دەکرێت لە خۆمان بپرسین ئایا لە دۆخی پیادەکردنی ئەم ئایدیۆلۆژیایەدا کام کێشە و قەیران لە هەرێمدا جارەسەر دەکرێت. بەبۆچونی من هیچ یەکێک لەو کێشانەی لەسەرەوە باسمانکرد بە پیادەکردنی عەلمانیەت جارەسەر ناکرێت، چونکە هیچ یەکێکیان پەیوەندیان بە نەبوون یان بوونی عەلمانیەتەوە نییە.
لە کتێبەکەمدا من باس لەوەدەکەم کە دەشێت هەم دین و هەم عەلمانیەت وەک ئایدیۆلۆژیا بەشێکبن لە پرۆژەیەکی دەسەڵاتگەر و سوڵتانیی و فاشیستی، وەکچۆن دەشێت بەشێکبن لە پرۆژەیەکی دیموکراس و مەدەنیی پێشکەوتو. دەشێت دەوڵەت هەبێت سیکولاربێت و دین تیایدا کورتکرابێتەوە بۆ پەیوەندیی شەخسیی نێوان کەسی ئیماندار و خوداکەی، یان دین هەر یاساغ و بێبایەخکرابێت، بەڵام دەوڵەتەکە خۆی دەوڵەتێکی ستەمگەر و نادیموکراس و توندوتیژ بێت، وەک ئەزمونی دەوڵەتە سۆسیالیستەکانی ئەوروپای خۆرهەڵات و سۆڤیەتی ژێر دەسەلاتی ستالین و دوای ستالین، نیشانیداین. واتە سیکولاربوون مەرجی دیموکراسیبوون نییە، دەوڵەت دەشێت سیکولاربێت، بەلام دیموکراس نەبێت. بە دیوی ئەودیودا دەوڵەت دەشێت دینی هەبێت بەڵام هاوکات دەولەتێکی دیموکراسێت، وەک بریتانیا، دانیمارک، نەرویج، هتد... دینیش بە هەمانشێوە، دەشێت رژێمەکەی تاڵەبان و خومەینیی و داعش دروستبکات، بەڵام دەشێت بەشەکیش بێت لە ئەزمونێکی دیموکراس و مەدەنیی، وەک پارتە مەسیحییەکانی ئەوروپا.
لەدونیای ئێمەدا کێشەی گەورە لەناو دەوڵەتی بێدین و لەناو دەوڵەتی دینیدا هەیە، هەم دەوڵەتەکەی حیزبی بەعس تا ساڵانی نەوەدو هەم دەوڵەتەکەی جەمال عەبدولناسرو هەم دەوڵەتەکەی شای ئێران و هەم بەعسی سوریا، هیج یەکێکیان دەوڵەتی دینی نەبوون و سیکولاربوون، بەڵام دەوڵەتی ستەمگەربوون. وەکچۆن دەوڵەتەکانی خومەینیی و تاڵەبان و سعودیە و وڵاتانی خەلیج و سودانی جاران و داعش، دەوڵەتی دینین کە ستەمگەر و دژە ئینسان و دژبە ئازادین. ئەمە بەو دەرەنجامەمان دەگەیەنێت کە بڵێین: وەکچۆن سیکولاریزم چارەسەری کێشەکان نییە، بەهەمانشێوە ئیسلامیش چارەسەر نییە. لەدونیای ئێمەدا هەم هێزە عەلمانییەکان هێزی نادیموکراسن، هەم هێزە ئیسلامییەکانیش. نووقسانییەکی ترسناک لە تێگەیشتن و دید و ڕوانینی هەردوو بەرەکەدا بۆ دیموکراسیەت و خودی دەوڵەت و حوکڕانیی، هەیە. بۆئەوەی ئەزمونێکی دیموکراسیی و مەدەنیی و دەستەبەرکەری ئازادیمان هەبێت، زیاترمان پێویستە لەوەی بە ئیسلام یان بە عەلمانیەتەوە، گرێیبدەین.
کۆرال: دێمە سەر بابەتێكی دیكە، لەماوەى پێشودا رۆژنامەى الصباح كە زمانحالى حكومەتی عێراقە ئەنجامی راپرسیى دەزگاى شیكار بۆ توێژینەوەو راپرسی بڵاوكردەوە كە تیایدا زۆرینەى خەلَكی كوردستان داواى هەلَوەشاندنەوەى قەوارەى هەرێم دەكەن، پرسیارەكە چەند لقێكی لێدەبێتەوە: یەكەم: دەرئەنجامی ئەو راپرسیە چیمان پێدەلَێت؟ دووەم: ئایا كێشەى خەلَكی كوردستان لەگەل قەوارەى هەرێمی كوردستانە یاخود كێشە راستەقینەكەیان لەگەل دەسەڵاتدارانی ئەم هەرێمەیە؟ بۆچی خەلَك ئەو دووشتەى تێكەل كردوە بەیەك؟ واتە قەوارەى هەرێمی كوردستان جیاوازە لە حیزبەكانی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی وەك دوو حیزبی توتالیتارى بەرژەوەندیخواز؟
د.مەریوان: بەر لەهەموو شتێک دەرەنجامی ئەو راپرسییە بە دەنگی بەرز پێماندەڵێت خەڵک پەنا بۆ هەموو ئەگەرێک دەبات، کە کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەو بنەماڵە حوکمڕانانەی هەرێم بهێنێت و ڕزگاریان بکات لەو مۆدێلە لە حوکمڕانی کە سەپاندوویانە. ئەمە پەیامی ئاشکرای پشت و پێشی ئەو ڕاپرسییەیە. ئەم هەڵوێستەش کردەیەکی عەبەسییانە و ناعەقڵانیی و نائەخلاقیی نییە. لە دیدی خەڵک و لە واقیعیشدا هەرێم لە سی ساڵی رابردوودا بەناو سێ پرۆسەی سەرەکیدا تێپەڕیوە کە وایانکردوە نە «هاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی» بمێنێتەوە، نە «لانی هەرە کەمی متمانە و ویستی بەیەکەوەژیان» لە نێوان حوکمڕانان و زۆرینەی هەرەزۆری کۆمەڵگادا. پرۆسەی یەکەمیان بریتییە لە پرۆسەی بەسوڵتانیبوونی تەواو سیستمە سیاسییەکە، کە یەکسانە بە کۆکردنەوەی سەرجەمی دەسەڵاتەکان لە هەرێمدا لە چنگی چەند خێزانێکی سیاسیدا، کە دەرەنجامەکەی یەکسانبووە بە کردەی «بەرەعیەتکردن»ی دانیشتوانی هەرێم و بەسەروەرکردنی ئەو بنەماڵانە. لە پشتی ئەم بە سوڵتانیکردن و بە رەعیەتکردنەشەوە پرۆسەیەکی بەرفراوانی داماڵینی مرۆڤی ئەم هەرێمە لە مافە هەرە سەرەتایی و سادەکانی ئامادەبووە. پرۆسەی دووهەمیان پرۆسەی بە «خەسخەسەکردن»ی ژیانە لە هەرێمدا کە بە کردەوە مانای گۆڕینی هەرێمەکە بووە بۆ کۆمەڵێک گێتۆی کۆمەڵایەتیی لێکدابڕاو و دروستکردنی چەندان کۆمەڵگای تەریب بەیەکتری، کە بێمتمانەییەکی گەورەو پەیوەندیی توندوتیژ بەیەکترەوە گرێیان ئەدات. خێزان و بنەماڵە دروستبووە خاوەنی فڕۆکەو کەشتی تایبەتن، خێزانی تریش هەن خاوەن ماڵەکان دەریاندەکەنە سەر شەقامەکان، چونکە پارەی کرێ خانوی مانگانەیان نییە. پرۆسەی سێهەمیان پرۆسەی نائومێدبوونە لەپیادەکردنی گۆڕانکاریی و ریفۆرمکردنی ئەوەی هەیە و سەپێنراوە. ئەم دۆخە کۆمەڵایەتیی و سیاسییە ئەو پاشخانەیە کە دەنگدەرانی ئەو راپرسیەی ئاڕاستە کردوە.
ئێمە بینیمان لە دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵەکەی رۆژنامەی "الصباح"وە حکومەتی هەرێم بە فەرمی وەڵامی رۆژنامەکەی دایەوە و خودی ڕۆژنامەکەی بە «مایەپووچ» ناوبرد. لەهەمانکاتدا بەو زمانە ئینشاییەی ساڵانێکی درێژە قسەی پێدەکەن دروستبوونی هەرێمیان بە خوێنی ڕژاوی «هەزاران شەهید» و بە «خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەکان»ەوە گرێدا. وەک هەمیشە کەسیان بەلای ئەو مانا سادانەدا نەچوون کە لە پشتی دەنگدانی بەشداربوانی راپرسیەکەوە ئامادەن بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەرێم. من لە نووسینێکدا لەم بارەیەوە لە سایتی درەو میدیادا باسی ئەوەم کرد هەموو کۆمەڵگایەک کۆمەڵگایەکی قسەکەرە و قسەکردنیش هەم شێوازی جیاوازی هەیە و هەم بە قۆناغی جیاوازیشدا تێدەپەڕێت. لە قۆناغی یەکەمدا کۆمەڵگا لە ڕێگای زمانەوە دەدوێت. ئەوەی دەیەوێت و داوایدەکات بە دەنگ و نووسین و هێما دەیڵێت و دەینوسێت. ناڕەحەتییەکانی، دڵەراوکێکانی، مەترسیی و دوودڵییەکانی، خەون و خواستەکانی بە نووسین بەیاندەکات. ئەو هەموو نووسین و قسەکردنە زۆرەی کۆمەڵگای ئێمە لە سێ دەیەی رابردوودا کردویەتی، نیشاندەری ئەم دۆخەیە. بەڵام کاتێک دەنگ و قسەکردن و نووسین بێنرخ و بێبایەخ دەکرێن و گوێیەک نامێنێتەوە بۆ بیستنیان، کاتێک بەشێکی زۆری کەناڵەکانی قسەکردن و تەعبیرکردنیش مۆنۆپۆڵدەکرێن، ئیتر قۆناغێکی تازە لە قسەکردنی کۆمەڵگادا دەستپێدەکات. قۆناغی ئەنجامدانی کردەی بینراو و بەرجەستەکراو. لەم ئاستەدا کۆمەڵگا پەنا بۆ شەقام دەبات و بە زمانی نارەزاییدەربڕینی ئاشکرا دەدوێت. (لە ١٧ شوباتەوە ئەم زمانە بە خەستی ئامادەیە و خۆپیشاندان و ناڕەزاییدەربڕین بەشێکی بەرچاوی ئەو زمانە کردەییەیە کە کۆمەڵگای ئێمە لە ڕێگایەوە قسەی کردوە. ساڵێک نادۆزینەوە پەنا بۆ شەقام نەبرابێت بۆ نارەزاییدەربڕین بەرامبەر بە مەسەلەیەک یان جەند مەسەلەیەکی دیاریکراو). کە ئەم زمانە کردەییەش دادی نەدا، ئیتر قۆناغی سێهەم دەستپێدەکات کە قۆناغی پەنابردنە بۆ زمانی بایکۆت و بەشدارینەکردن لە پرۆسەسە سیاسییەکەدا. لەم قۆناغەدا کۆی ئەو پردە سیاسییانە دەڕوخێنرێت کە کۆمەلگا بە حوکمڕانەکانیەوە گرێئەدات. ئەم شێوازە تایبەتە لە قسەکردنی کۆمەڵگای ئێمە، بۆ نموونە، لە بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکان و لە بایکۆتی ئەو بۆنە و یادکردنەوە فەرمیانەدا بەرجەستەیە کە دەسەڵاتداران ڕێکیاندەخەن و بەڕێوەیدەبەن. بایکۆتکردن زمانی جیاکردنەوەی ماڵی کۆمەڵگایە لە ماڵی حیزب، ماڵی خەڵک لە ماڵی حوکمڕانان و ماڵی مرۆڤە ئاساییەکان لە ماڵی بنەماڵە سوڵتانییەکان. ئەوەی لەم قۆناغەدا لەبەردەم کۆمەڵگادا بۆ رەفزکردنی ئەو فۆرمە لە حوکمڕانی ماوەتەوە، رەفزکردنی بنەما مادییەکانی ئەو حوکمڕانییەیە، هەولدانە بۆ وێرانکردنی ژێرخانە مادییەکەی ئەو توانایانەی ئەو دەسەلاتەی دروستکردوە و پاراستوە. ئەم ژێرخانەش لای ئەو زۆرینەیەی لەو ڕاپرسییەدا بەشداریان کردوە، خۆی لە بوونی هەرێمەکەدا وەک هەرێمێکی سەربەخۆ و دوور لە دەسەڵاتی بەغدادا بینیوەتەوە. هەرێم وەک ناوچەیەکی نیمجەسەربەخۆ، لە دیدی ئەواندا، بووە بە شوێنێک بۆ ئاوسانی بەردەوامی دەسەڵاتی سیاسیی و ئابوریی و سەربازیی و ئەمنیی ئەو حوکمڕانانە و بنەماڵە سوڵتانییەکانیان. خواستی هەڵوەشاندنەوەی هەرێم خواستی کۆتاییهاتن بەم دەسەلاتدارییەی لەپشتەوەیە.
ئەم خواستی هەڵوەشاندنەوەی هەرێمە تۆخکردنەی ئەو سنوورە پتەوەیە کە خەڵک لە نێوان خۆیان و ئەو جیهانەدا کێشاویانە کە بنەماڵە حوکمرانەکان و کەمینە داخراوەکەی دەوروبەریان، لە هەرێمەکەدا دروستیانکردوە. گەیاندنی ئەو سنوورەیە بە دوا خاڵی خۆی کە خاڵی سڕینەوەی هەرێمەکە خۆیەتی. ئاخر هەرێمێک لە خەیاڵگەی کۆمەڵگاکەدا گۆرابێت بۆ کۆمەڵێک چاڵە نەوت و کۆمپانیای حیزبیی و بۆ شوێنی تروکاندنی جەندان ملینۆنێر و ملیاردلێری دەسەلاتدار و دەغیەلەیەکی گەورەی پڕ لە پارەی دزراو، دەڵێم هەرێمێک ئەم وێنانەی لە خەیاڵ و وێناکردنی دانیشتوانەکەیدا دروستکردبێت، ناتوانێت چاوەڕوانی ئەوەبێت ئەو دنیشتوانە بیانەوێت و بیپارێزن. ئەم وێناکردنانە کۆی ئەو سنوورانەی سڕیوەتەوە کە هەرێمەکە لە بنەماڵە حومکڕانەکان و بازنە داخراوەکەی دەوروبەریان، جیادەکاتەوە. خەڵک هەرێمەکە بە ئەوان و ئەوان بە هەرێمەکە یەکساندەکات. وەک ووتم کێشێکە لە بنەڕەتدا لەگەڵ بنەمالە و نوخبە حوکمڕانەکەدایە، لەگەڵ ئەو مۆدێلەدایە لە حوکمرانیی کە سەپێنراوە، بەڵام نائومێدبوون لە گۆڕنی ئەو حوکمڕانییە ئەو دۆخەی سەرەوەی دروستکردوە. نائومێدیی دەشێت دیدگا و بۆچونی ترسناک دروستبکات.
بێگومان ئەم بەیەکتر یەکسانکردنی هەرێمەکە وەک قەوارەیەکی فیدراڵیی کە دەشێت هەندێک ماف و سەربەخۆیی بەخەڵکی کوردستان ببەخشێت، بەخودی حوکمڕانانی هەرێمەکە هەڵەیە، هەڵەیەکی ستراتیژیی گەورەش. ئەم هەڵە ستراتیژیە، بەر لە هەمووشتێک، بەرهەمی دروستبوونی سایکۆلۆژیایەکی دەستەجەمعیی تایبەتە کە رقی خەستی خەڵک لە حوکمڕانەکان، بەرجەستەدەکات. بە بۆچونی من لە هەناوی ئەم خواستی هەڵوەشاندنەوەیەی هەرێمدا، جۆرێک لە پرۆژەی ئینتیحارکردنی دەستەجەمعیی ئامادەیە، کە بەرهەمی سەندنەوەیەکی سیستماتیک و توندوتیژانەی ئومێدە لە کۆمەڵگا. وەکچۆن بەرهەمی کوشتن و وێرانکردنی هەموو ئەلتەرناتیڤێکی عەقلانیی ئەو دۆخەیە لە هەرێمەکەدا سەپێنراوە. لە پێش هەمووانیشەوە دەرنجامی سەروەرکردنی سیستمێکی ئابورییە کە من لە زیاد نووسینێکدا ناومناوە ئابوریی زوڵم. ئابورییەکی رەیعی، ئابوری ڕێنت، ڕێنتی نەوت، کە کۆمەڵگایەکی بێکار و پڕ لە فەرمانبەری بێکاری دروستکردوە، لەگەڵ کۆمەڵێک ملیۆنێر و ملیاردلێری سیاسیدا. لە ئێستاشدا ژمارەیەکی گەورە لە گەنجانی بێکار و بێئایندە.
لەزۆر سەرەوە خواستی هەڵوەشاندنەوەی هەرێم درێژەی ئەو دۆخە سایکۆلۆژییە دەستەجەمعیەیە کە پاڵ بە کەسانێکەوە دەنێت کۆچ بکەن و ریسکی خنکان لە دەریاکاندا، یان کوژران و پروکان لە ڕێگاکاندا، تاقیبکەنەوە. ئەوانەی کۆچدەکەن لەگەڵ ئەگەری مردندا هاوڕێگان، خواستی هەڵوەشاندنەوەی هەرێمیش هاوڕێگابوونە لەگەڵ ئەگەرێکی مەترسیداریی لەو شێوەیەدا.
کۆرال: چارەسەر چیە بۆ ئەم دۆخە؟ ئایا گەڕانەوە بۆ لاى عێراق دۆخى كورد دەگۆرێت، لەكاتێكداعێراق دەولَەت نیە بەمانا مۆدێرنەكەى دەولَەت. خۆى گیرۆدەى كۆمەڵێك قەیران‌و ململانێى تایفەگەرىو ئاینیەو لەلایەن گروپی چەكدارى جیاوازەوە بەرێوە دەبرێت كە ئەوانیش سەر بەوڵاتانی ئیقلیمین؟
د.مەریوان: هیچ هێزێکی سیاسیی گەورەی ناو عێراق لە ئێستادا، هی ئەوە نییە پێنج دەقیقە شوێنی متمانەپێکردن بێت. عێراق بە کوردستانەوە هێزێکی تیانییە شوێنی باوەڕپێکردن بێت و دووربێت لە دەستێوەردانی ئیقلیمیی و لە خەون و تەماحی نادیموکراسییانەو نامەدەنییەوە. لەهەموو وڵاتەکەدا یەک هێز بوونی نییە، باوەڕی بە مافەکانی مرۆڤ بێت و لەخەمی وێناکردنی ئینسانی عێراقیدا بێت وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف و خاوەن ڕێزو خاوەن کەرامەت، سەرجەمی هێزەکان، مەبەستم هێزە سەرەکییەکانە، خاوەنی میلیشیای تایبەتن و بۆیانبکرێت هەموو ئەوانیتر دەکەن بە رەعیەتی خۆیان. ئەوانەی لە عێراقدا بەهێز و باڵادەستن کۆپیە تائیفیەکەی پارتی و یەکێتی لای خۆمانن.
هەڵوەشاندنەوەی هەرێم و تەسلیمکردنی بەو هێزە عێراقییانە جۆرێکە لەهەلاتن لە خراپەوە بۆ خراپتر، گواستنەوەیە لەشەیتانێکەوە بۆ شەیتانێکی دیکە، لە تاریکییەکەوە بۆناو تاریکیەکی تر. بە بۆچونی من چارەسەری کێشەکانی هەرێم لەناو خودی هەرێمدایە. خەڵکی هەرێم دەبێت کێشەکانی خۆیان لەناو خود هەرێمەکە و لەگەل دەسەڵاتدارانی هەرێمەکەدا چارەسەر بکەن، نەک ئەوەی لەمیلیشیای حیزبە کوردییەکانەوە بەرەو ئامێزی حەشدی شەعبیی و میلیشیا تائیفییەکانی تر، هەڵبێن.
کۆرال: ئیسلامی سیاسی سیکولاریزم رەتدەکاتەوە و بە دژە ئاین وێنای دەكات و هەمیشە لەوتارەكاىیدا کۆمەڵگە دەكات بە دوو بەشەوە: موسوڵمان و ناموسڵمان، یان موسڵمان و کافر، باوەردار و بێباوەڕ، ئیسلامیەكان و عەلماىیەکان... ئامانج لەپشتی ئەو جۆرە وتاراىەوە چییە، لەکاتێکدا سیکولاریزم نە دژی ئاینە و نە رەتیکدەاتەوە، بەڵکو دوریدەخاتەوە لە سیاسەت؟
د.مەریوان: ڕاستدەکەیت ئیسلامی سیاسیی، بە باڵە جیاوازییەکانییەوە، نزیکەی یەک سەدەیە بێماندوبوون قسە بە عەلمانیەت دەڵێن، یەکسانی دەکەن بە هەمووشتێکی ناشیرین و نەگونجاو لە جیهاندا، کردویانە بە هێزێکی شەیتانیی بەرپرس لە کۆی خراپەکارییەکانی جیهان، لە پێش هەمووانیشەوە کردویانە بە دوژمنی ژمارە یەکی دین و دینداریی. چەمکەکە وەک جنّێو و نەفرەتلێکردن بەکاردەهێنن.
هەر ئایدۆلۆژیایەکی سیاسیی و هەر بزاوتێکی سیاسیی کە دروستدەبن، چ دینیی و چ نادینیی، پێویستیان بە دوژمنێکی رەمزیی و سایکۆلۆژیی هەیە بەگژیدابچنەوە. ئەم دوژمنە داتاشراوە کۆمەڵێک وەزیفەی هەیە کە هەرە گرنگەکەیان دروستکردنی جۆرێک لە یەکڕیزیی ناوەکیی و بەخشینی جۆرێک لە کۆگیرییە بە بزوتنەوە سیاسیی و ئایدیۆلۆژیەکە. بۆ نموونە فاشیزم دوژمنی پەرلەمان و پەرلەمانتاریزم بوو، مارکسزیم دژ بە هاریکاریی چینایەتیی و هێمنکردنەوەی ململانێ چینایەتییەکان بوو، ناسیۆنالیزم دژ بەوانیتری لەخۆی نەچوە، لیبرالیزم ترسی گەورەی لە ڕای گشتیی و یەکە دەستەجەمعییەکانە، ئیسلامی سیاسیش لە ئەلفەوە بۆ یا، دژ بە عەلمانیەتە و یەکسانیانکردوە بە شتێکی قێزەون و ترسناک. دە هەزار جار بۆیان شیبکەرەوە کە عەلمانیەت دژ بە دین و دینداریی نییە، دژ بە باوەڕ و ئیمانی دینیی نییە، دژ بە دینداربوونی خەڵک و کۆمەڵگا نییە، ئەوان لە دۆگماکانی ناو سەری خۆیان ناکەون و عەلمانیەت لە شێوەی شەیتانێک و سەرچاوەی هەموو خراپەکارییەکان.وێنادەکەن.
ئەوەی لەهەرێمدا گەندەڵییەکی گەورەو سیستماتیک هەیە، ئەوەی بێدادیی گەورە هەیە، گرتن و زیندانیکردنی نایاسایی هەیە، دزیی و جەردەیی هەیە، درۆکردنی بەردەوام هەیە، هتد... ئەوان دەیدەنە پاڵ عەلمانیەت. پێیان وایە پارتی و یەکێتی ئیسلامیی بونایە ئەو شتانە ڕووینەئەدا. ئەوەی گەنجان سەر هەڵدەگرن و دەڕۆن و لە دەریاکاندا دەخنکێن، دیسانەوە دەدەنەوە پاڵ عەلمانیەت، تەنانەت ئەوەی کەسانێک نوێژ ناکەن و ناچن بۆ عەمرە و حەجکردن، ئەوانەش هەر ئەدەنە پاڵ عەلمانیەت. لە کاتێکدا عەلمانیەت ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسییە پەیوەندیی بەهیچ یەکێک لەو دیاردانەوە نییە، عەلمانیەت داوای بە شەخسیکردن و بە تاکەکەسکردنی دین دەکات، نەک بێدینی، دوای تێکەڵنەکردنی دین و سیاسەت دەکات بەیەکتری، نەک ڕێگرتن لە دین و دینداریی، پێیوایە پێویستە دەوڵەت بێلایەن بێت لەنێوان ئایدیۆلۆژیا و دینە جیاوازەکاندا... بەهەرحال، هیچ سودێک لەوەدا نەماوە جارێکیتر عەلمانەیت بۆ ئیسلامییەکان شەرحبکەیتەوە و مانا فیکرییەکانی دەستنیشانبکەیت. وەک چۆن حیجابی ژنان بووە بە یەکێک لە کۆلەکە سەرەکییەکانی شوناسی هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی، بەهەمانشێوە هێڕشبردنە سەر عەلمانەیتیش بووە بە بەشێکی گرنگ لە شوناسی ئەوان، وەک گروپێکی ئایدیۆلۆژیا نوی کە لەسەدەی بیستەمدا دروستدەبن.
کێشەکە لەوەدایە مەسەلەکە تەنها بە هێرش و پەلاماردانی عەلمانیەت کۆتایی نایەت، تەنها لەوەدا ناوەستن عەلمانیەت بکەنە سەرچاوەی هەموو ناهەموارییەکی سیاسیی و کۆمەلایەتیی، بەڵکو لەپاڵ پەلاماردانی عەلمانیەتدا جۆرێک لە جیاکاریی و دابەشکردن لە کۆمەڵگادا دەهێننەکایەوە کە باز بەسەر سێ مەسەلەی زۆر سەرەکیی و گرنگی ژیانی هاوچەرخدا ئەدات. وەک تۆ ووتت ئەوان کۆمەڵگا لەسەر بنەمای دین دابەشدەکەن، سەرتا بۆ ئیسلام و نائیسلام، دواتر بۆ دیندار و بێدین، ئینجا بۆ دژەدین و کافر. ئەم دبەشکردنە دینییە وەک ووتم بازدانە بەسەر سێ مەسەلەی زۆر سەرەکیی و گرنگیی ناو ژیانی کۆمەڵگاکانی جیهان لە سەدەی هەژدەهەمەوە. یەکەمیان بازدانە بەسەر بیرۆکەی «هاوڵاتیبوون»دا کە پرنسیپی سەرەکیی ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگی دونیای ئەمڕۆیە. بینینی ئەندامانی کۆمەڵگایەک لەسەر بنەمای ئەوەی کە هەموویان هاوڵاتی یەک کۆمەڵگان، بە دیندار و بێدین و خاوەن دینیی جیاوازەوە. یەکەم شت کە دابەشکردنی دینیی کۆمەڵگا ئەیسرێتەوە، بیرۆکەی هاوڵاتیبوونە. دووهەم بیرۆکە کە فڕێئەدرێت بیرۆکەی یەکسانیی مرۆڤەکانە لەگەڵ یەکتریدا. لەپشتی دابەشکردنی دینییانەی کۆمەڵگاوە جیاکارییەک کاردەکات کە تیایدا مرۆڤەکان بەیەکتری یەکسانین و هەمووان هەمان ماف و هەمان بەرپرسیاریەتیی و هەمان ئازادییان نییە. موسڵمان لە ناموسلمان و دیندار لە بێدین مافی زیاتر و ئازادیی زیاتر و بەرپرسیاریەتی زیاتری هەیە. سێهەم شت کە دابەشکردنی دینیانەی مرۆڤەکاندەسیڕێتەوە، بریتییە لە چەمکی «کەرامەت». کەرامەت وەک ئەو بەها ناوەکییە کە پەیوەستە بە بوونی مرۆڤەوە وەک مرۆڤ، نەک بەوەوە ئایا ئەو مرۆڤە دینی هەیە یان نییەتی، یان هەر شتێکی دیکەی لەو بابەتە.
هێرشبردن بۆسەر عەلمانەیت لای زۆرینەی هەرەزۆری ئیسلامییەکان بە توندی گرێدراوە بە هێرشبردن بۆ سەر بەشی هەرە زۆری چەمکە سیاسیی و فیکریی و کۆمەڵایەتییەکانی دونیای مۆدێرن کە بە مرۆڤ وەک مرۆڤ، لەدەرەوەی دیندارییی وبێدییندا، نرخ و بەهایەکی گەورە و یەکسان دەبەخشێت و بەسەر دیندار و بێدیندا دابەشیان ناکات.
کۆرال: هەندێکجار چالاکوانەکانی ئیسلامی سیاسی لەمیدیا، لە سۆشیال میدیا و سەكۆكانیانەوە، ئەو دەقانەی خودا لەقورئاندا موخاتەبەى مرۆڤەکانی لەساتەوەختێكی دیاریكراوى میژودا پێكردوە، دەیسەپێنێت بەسەر رەخنەگرانیدا، وەك ئەوەى ئەو دەقانە لەئێستادا بۆ ئەو كەسانە هاتبێتە خوارەوە؟ هۆكارى ئەم جۆرە كاردانەوانە چین؟
د.مەریوان: با نەچینە بواری قسەکردن لەسەر دین وەک دین و بواری قسەکردن لەسەر دین لەدیدگایەکی لاهوتییەوە، ئەمەیان شوێنی کارکردنی من نییە و تیاشیدا شارەزایی تەواوم، نییە. بەڵام دەکرێت پێ لەسەر کێشەیەکی گەورە و هاوبەش لای بڕێکی زۆر لە ئیسلامییەکان دابگرین کە کێشەی نامێژوویی بوونە. ئەوەی لە هۆشیاری بڕێکی زۆری چالاکەوانەکانی هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و ئەو نەوەیە لە دینداریی گەنجدا کە دروستیانکردوە غائیبە، دوو شتە. یەکەمیان غیابی تەواوەتی حیسابکردنە بۆ مێژوو و تێپەڕینی کات و گۆڕانی کۆمەڵگاکان. واتە غیابی هۆشیاری مێژوویی و نیشتەجێکردنی دیاردەکان لەناو مێژوودا، گرێدانی تێکست و حوکم و روانینەکان بە ساتەوەختێکی تایبەتیی گەشەکردنی مرۆڤ و فیکر و مەعریفە و هۆشیارییەوە. ئەم دیدەگا مێژووییە غائیبە. سەلەفیەتی دینیی، کە لەمڕۆدا لە زۆر کون‌و قوژبنی کۆمەڵگای ئێمە و ناوچەکەدا ئامادەیە، لەسەر گەڕانەوەیەکی رەها بۆ سەلەف، بۆ دواوە، کاردەکات، واتە لەسەر سڕینەوەی مێژوو کاردەکات و وادەژیی و بیردەکاتەوە وەک ئەوەی مێژوو بوونی نەبێت، وەک ئەوەی ئێستاش سەردەمی خێڵە کۆجەریی و دەوارنشینەکانی هەزاران ساڵ لەمەوبەربێت، جۆری تازە لە کۆمەڵگا و لە تاکەکەس و لە زانست و لە مەعریفە و لە خەیاڵ و لە بیرکردنەوە و لە تێرامان بوونیان نەبێت. هیج دیدگایەک وەک سەلەفیەتی دینیی مرۆڤ لەناو سەردەم و ساتەوەختێکی مێژوویی دیاریکراودا بەندناکات، بەندکردنێک بەناوی موقەدەسی دینیی و بە موقەدەسکردنی تێگەیشتن و بەرخوردی کەسان و ساتەوەختێکی دیاریکراوی ناو مێژوو و بە رەهاکردنیان.
دووهەم، بێئاگاییەکی تەواو لەگەشەکردنی فیکری دینیی خۆی لەم سەردەمەداو خۆدزینەوە لەو تێزو ڕوانینە تازانە کە لەناو فیکری دینیی خۆی و لەلایەن کەسایەتییە دینییەکان خۆیانەوە، بەرهەمهاتوون. من لێرەدا تەنها ناوی کەسانێکی وەک دکتۆر محمد حداد و دکتۆر عبدالمجید الشرفی لە تونس، دکتۆر محمد جبرون لە مەغریب، عەبدولجەواد یاسین لە میسر، عەبدولکەریم سروش لە ئێران، دکتۆر محمد المختار الشنقیطی لە مۆریتاینا، دەهێنم. هەموو ئەمانە لەناو دیدگایەکی دینیی و وەک موسسڵمانێکی باوەڕدار گەشەیەکی گەورەیان بە فیکری دینیی داوە، جیاواز لەو دیدە سەلەفییە ترسناک و دۆگمایی و کەمخوێنەی لای ئێمە هەیە و بڵاوکراوەتەوە. بۆ نموونە یەکێک لە تێزە هەرە گرنگەکانی محمد جبرون و عبدالجواد یاسین و محمد الشنقیطی ئەوەیە کە پێویستە لە قورئاندا «ئەحکامەکان» و «بەهاکان» لەیەکتری جیابکرێنەوە، ئەحکامەکان پابەستی سەردەمی هاتنە خوارەوەی قورئانەو هیچشتێک نایانهێنێتە ناو دونیای ئەمڕۆوە، بۆ نمووە بڕینی دەستی دز، کوشتنی مورتەد، هتد... بەڵام بەهاکان ئەبەدیی و نەگۆڕ و گەردونیان، بۆ نموونە بەهاکانی عەدل و چاکەکاریی و ڕێز و پاراستنی جیاوازیی. ئەحکامەکان پابەندی سەردەمێکی مێژوویی تایبەتن، بەڵام بەهاکان گەردونیی و نامێژوویین. بۆیە پێویستە بەدرێژایی مێژووی ژیان و مێژوی ئینسان بپارێزرێن. ئەو خاڵەی دەمەوێت بەرگریی لێبکەم ئەوەیە کە فیکری دینیی خۆی زۆر لە پێش ئەو دیدگا سەلەفیی و سیاسییە تەقلدییەوەیە کە لە دونیای ئێمەدا و لای ئیسلامییەکانی کۆمەڵگای ئێمە ئامادەیە.
کۆرال: لەماوەی پێشودا بینیمان ئیسلامی سیاسی لەرێگەى هەندێک نمایشەوە دەیەوێت قورسایی خۆى بسەلمەێنێت لە كۆمەلَگەدا وەك نمایشی حیجابپۆشین بە شێوازى ئیخوانیەكان یان بە شێوازى خەلیجی، هەروەها رێكخستنیپێشبركێى لەبەركردنی فەرمودەكانى پێغەمبەر، لە كاتێكدا بەپێى دەقەكانی قورئان خودا پێویستی بە نمایش و خۆدەرخستن نیە، ئایا ئامانج لەم جۆرە نمایشانە چیە و بۆ كێیە؟
د.مەریوان: لە کتێبی «لە چ ئێستایەکدا دەژین؟» کە چەند ساڵێک لەمەوبەر چاپ بوو، باس لەوە دەکەم کە بەرخۆریی لەدونیای ئێمەدا بووە بەشوناس، بەشوناسی سەرەکیی بەشێکی گرنگی مرۆڤەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمە. یەکێک لەئاکارە سەرەکییەکانی هەر شوناسێکیش کە لەسەر بنەمای بەرخۆریی دروستبووبێت بریتییە لەخۆنمایشکردن. کەسایەتی بەرخۆر کەسایەتییەکی خۆنمایشکەرە. ئەو کەسەی کە ئۆتۆمۆبێلێکی نوێ، یان ناوماڵی تازە، یان ئایفۆنێکی نوێ دەکڕێت، دەیەوێت هەمووکەس بزانێت و بیبینێت کە ئەو شتانەی هەیە. بۆ ئەمەش نمایشکردن دەبێت بە بەشێک لەئاکارو هەڵسوکەوتی ئەوم. هەر لەو کتێبەدا باس لە"بەرخۆریی دینیی"ش دەکەم‌و وەک بەشێکی گرنگ‌و سەرەکیی دینداریی ئەمڕۆکە، دەبینم. دینداریش بووە بەدیاردەیەک دەبێت ببینرێت، کەسی دیندار وەک کەسێکی بەرخۆر دەیەوێت دیندارییەکەی ببینرێت. ئەم بینینەش لەڕێگای نمایشکردنی جل و بەرگی دینییەوە، لە ڕێگای کتێب و بڵاوکراوەی دینییەوە، لە ڕێگای سیاحەت یان توریزمی دینییەوە، بۆ نموونە چون بۆ عەمرە و شوێنە دینییەکانی تر و وێنەگرتن و بڵاوکردنەوەیان لە سۆشیال میدیادا، لەڕێگای خێرکردن و نمایشکردنی خێرکردنەکەوە، لەڕێگای نوێژی بە کۆمەڵ لە شوێنە گشتییەکاندا، هتد...نیشانئەدرێت. هەموو ئەمانە بەشێکن لەو دۆخی بەرخۆرییەی لە دونیای دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسێن و لەپاڵ ئابوریی رەیعی نەوتدا دروستبووە. هەمووان دەیانەوێت دەرکەون و ببینرێن، نمایشکردنی شوناس بووە بە بەشێک لە ئەخلاقیاتی هەم بەشە دینیی و هەم بەشە نادینییەکەی ژمارەیەکی گەورەی کەسانی ناو کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆکە، هەر کەسێک هەرچییەک بکات دەبێت یان دەخوازێت ببینرێت و دەربکەوێت. جۆرێک لە نارسیزم، واتە خودشەیدایی، خودنیشاندەر لەدایکبووە، ئەوەی بە ئینگلیزیی پێیدەگوترێت exhibitionism، ئەم فۆرمە لەخودشەیدای خۆنمایشکەر لەهەموو شوێنێکدا ئامادەیە. دیاردەی خودنیشاندان، exhibitionism، لە بنەڕەتدا سەرچاوەیەکی سێکسیی هەیە. هێما بۆ کاراکتەری ئەو کەسانە دەکات کە حەزیان لێیە ئەندامی نێرینە و مێیینەی خۆیان نیشانی کەسانیتر بدەن، بۆ نموونە ئەوانەی بەڕووتی لەکاتی یاری فتبۆڵێندا پێدزکە دەکەنە ناو گۆڕەپانەکانەوەو رادەکەن تا پۆلیس دەیانگرێت و دەریاندەکات. واتە دیاردەی خودنیشاندان هێما بۆ کەسانێک دەکات کە حەزدەکەن کەسانیتر بیانبینن و ببنە شوێنی سەرنج و سەیرکردنی ئەوانیتر. لە گەشەی خۆیدا ئەم چەمکە ماناکانی فراوان دەبێت و دەبێتە هێما بۆ دیاردەی خودنمایشکردنی هەمەجۆر لەبەردەم دیدگای ئەوانیتردا. بەشێکی بەرچاوی خۆنىیشاندانی دینداریی بەو شێوە نمایشکارەی ئەمرۆکە لەدونیای ئێمەدا هەیە، پەیوەندیی بە دروستبوونی کۆمەڵگایەکەوە هەیە کە بەرخۆریی یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی دروستکردنی شوناسە لەناویدا و خواستی دەرکەوتن و نمایشکردنی ئەو شوناسەش بەشێکە لە کردە ڕۆژانەییەکانی ناو ئەو کۆمەڵگایە.
هەرچی ئەو چالاکییانەی ترە کە ئیسلامی سیاسیی لە شێوەی نمایشیی جەماوەری گەورەدا نیشانیانئەدات، کەمتر، زۆر کەمتر، پەیوەندیی بەدیندارییەوە هەیەو زیاترو زۆر زیاتر ریکلامێکی سیاسیی و ئایدیۆلۆژیین بۆ ئەو هێزانەی پێیهەڵدەستن. دینداریی و ئیمانی راقستەقینە دینداریی و ئیمانێکی تاکەکەسیی و هێمنە، پەیوەندییەکە لەنێوان ناوەوەی تاکەکەس و خوداکەیدا دروستدەبێت، پێویستی بەشانۆی خۆنمایشکردن و دەرکەوتنی دەستەجەمعی نییە، پێویستی بەوەش نییە لەسەر لاپەرەکانی سۆشیال میدیا بڵاوبکرێتەوە و هەمووان بیبینن، یان ببێت بە هەواڵ لە رادیۆ و تەلەفیزیۆنەکاندا. لە ڕاستیدا ئەم جۆرە تازەیە لە نمایشکردنی دینداریی، هێندەی لە نمایشی دەسەڵاتە تۆتالیتارییە عەلمانیی و نادینییەکان دەچێت، هێندە هێما بۆ دیندارییەک ناکات کە رەهەندێکی تاکەکەسیی ئازاد و هۆشیارانە، ئاراستەیبکات. ئەم جۆرە نمایشە دینیانەی ئێمە دەیانبینین ڕێک لەو ئیستیعرازە تایبەتانە دەچێت کە رژێمەکانی وەک ڕژێمەکە سەدام حوسەین و قەزافیی و حافز ئەسەد و هاوشێوەکانیان، لە گۆڕەپانە گەورەکان و لەناو هۆڵەکاندا بە ئامانجی ریکلامکردن بۆخۆیان و دەسەڵاتدارێتییەکەیان، ئەنجامیانئەدا. وەکچۆن ئەو نمایشانە دەیانوسیت هێما بۆ هێزی ئەو ڕژێمانە و ریکلام بۆ شەعبیەتی ئەوان بکات، ئەوەی ئیسلامییەکانیش ئەنجامیئەدەن، هەمان لۆژیک و هەمان خەیاڵی سیاسیی لە پشتییەوە کاردەکات. کۆردنەوەی دوو یان سێ هەزار کچی گەنج لە هۆڵێکی گەورەدا کە هەموویان هەمان حیجاب بە هەمان رەنگەوە بکرێتەسەریان، هێندەی لە سیاسەتی سەپێنراوی یەکپۆشی سیستمە تۆتالیتارەکان دەچێت، هێندە لە ئیمانێکی شەخسیی ناچێت کە ئیماندارێک لەڕێگای هۆشیاریی و قەناعەت و ئازادیی شەخسیی خۆیەوە، پێیگەیشتبێت. بێگومان مرۆڤ ئازادە لەوەدا چی لەبەردەکات یان نایکات، چۆن خۆی دەپۆشێت، بەڵام ئەو خۆپۆشینە دەستەجەمعییە نمایشگەرانە نەک پەیوەندیی بە ئازادیی تاکەکەسییەوە نییە، بەڵکو ریکلامێکی سیاسیی عەیار ٢٤ بۆ ئەو هێزانەی لە پشتییەوە کاردەکەن. مایەی پێکەنینە ئەو ئیستیعرازە ڕێکخراوو کار بۆ کراوە سیاسییانە بە نرخی ئازادیی شەخسیی و هەڵبژاردنی تاکەکەسانە بە کۆمەڵگا بفرۆشیت. بەبۆچونی من ئیسلامی سیاسیی لەناوچەکەدا لەوە تێگەیشتوە کە شانسی وەرگرتنی دەسەڵاتی سیاسیی کەمبۆتەوە و ناتوانێت دەزگاکانی دەوڵەت بهێنەتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە. لە جەند ساڵی رابردوودا فەشەلەی ئیسلامی سیاسیمان لە زیاد لە ولاتێکی ناوچەکەدا بینیی، بۆیە ئاراستەی کارکردنیان بەرەو کارکردن لەناو کۆمەلگادا، گۆڕیوە. لەم گۆڕانەشدا دیدگایەکی سەلەفیی بەسەر زۆرینەی ئەو هێزانەدا زاڵە کە دینداریی و نمایشکردن بە توندیی بەیەکەوە گرێئەدەن و ژنانیش، بە تایبەتی کچانی گەنج، ئەو بەشەی کۆمەڵگان کە لە ڕێگایەوە نمایشی هێزی خۆیان دەکەن.
کۆرال: دەركەوتنى ئیسلامی سیاسی‌و خۆ نمایشكردنی بەم جۆرە تاچەند پەیوەستە بەلاوازى حیزبەكانی دەسەڵات‌و تەنانەت ئۆپۆزسیۆنیش كە هیچ بەرنامەیەكی جدییان نیە بۆ گەنجان و وەبەرهێنان لەتواناكانیاندا؟
د.مەریوان: وەک وتم مەسەلەی خۆنمایشکردن دیاردەیەکی بەهێزی ناو دونیای ئەمڕۆیە، هەم دیندارو هەم بێدین حەزیان لەو دەرکەوتن و خۆنیشاندان و خۆنمایشکردنەیە. خۆنمایشكردنی دینیی پەیوەندیی بە بەهێزی یان لاوازیی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە نییە، بەڵکو دیاردەیەکی گشتگیرە و رووی لە بەشەکی گەورەی تاکەکەسەکانی جیهانی ئەمڕۆیە. لە هەرێمێکی پێنج بۆ شەش ملیۆنیدا زەحمەت نییە دوو یان سێ هەزار کچی گەنج بدۆزیتەوەو لەهۆڵێکدا حیجابیان بکەیتەسەر و کۆکردنەوەو حیجابکردنە سەرەکەش بکەیتە رووداوێکی میدیایی و نمایشی بکەیت. پێشم وایە دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەم جۆرە لە نمایشیی دینیان سەدانجار پێ باشترە لەوەی بەناوی دینەوە باس لە یەکسانی مرڤەکان لەگەڵ یەکدا و ڕێزگرتنی جیاوازیی و سنووردانان بۆ زوڵم و بێدادیی سیاسیی و کۆمەلایەتیی و مافەکانی مرۆڤ، بکەیت.
خاڵێک کە پێویستە بیبینین ئەوەیە تا ئێستاش بەشە نائیسلامییەکەی کۆمەڵگای ئێمە، باس لە "نائیسلامیی" دەکەم نەک ناموسڵمان و نادینیی، زۆر لە بەشە ئیسلامییەکەی گەورەترو بەهێزترە. ئەو نمایشانەی ئیسلامی سیاسیی ئەنجامیان ئەدەن، هەقیقەتی کۆمەڵگای ئێمە نیشاننادات. گومان لەوەدا نییە بەشێکی بەرچاوی کۆمەڵگاکە دیندارە و دین بەشێکە لە شوناسیان، بەڵام دینداربوون مانای «ئیسلامییبوون» ناگەیەنێت. خەڵک بە شێوازی جیاواز دیندارن، بە شێوازی جیاواز لەگەڵ ئیمان و باوەڕی خۆیاندا دەژین، دینداریی هەرگیز یەک فۆرمی نەبووە و نییە، ئیمان خۆیشی زۆربەی جار دیاردەیەکی تاکەکەسییە. نمایشەکانی ئیسلامی سیاسیی دوورە لە راستییە سۆسیۆلۆژییەکانی ئەو کۆمەڵگایەوە. بۆ نموونە، ژمارەی ئەو ئافرەتانەی کە رۆژانی هەینی دەچنە سەیران و گوێ لە گۆرانی دەگرن و هەڵدەپەڕن و سەردانی کافێ و باخچە و شوێنەگشتییەکان دەکەن، دەیانجار گەورەترە لە ژمارەی ئەو کچە گەنجانەی ئیسلامییەکان بە چەندان مانگ کارکردن و مەسروفێکی گەورە لە هۆلەکاندا کۆیاندەکەنەوە و حیجابێکی ئایدیۆلۆژیان دەکەنە سەر. حیجابێک هەموو مرۆڤێکی ئاسایی دەزانێت رەمزێکی ئایدیۆلۆژیی و سیاسیی ویسلامی سیاسییە و هیچ شتێک نایبەستێتەوە بەو سەرپۆشەوە کە دایکانی ئێمە دەیانکردە سەر و دەیکەنە سەر.
کۆرال: هەندێجار ئیسلامی سیاسی خۆی بە بەدیلی دەسەڵات دەزانێت، ئایا ئیسلامی سیاسی بەم فۆرمەى كە هەیەتی لەكوردستان دەتوانێت مودێلێكی حوكمرانی تەندروست پێشكەش بكات بەبێ نوێگەرى و گۆرانكارى لە فۆرم و ناوەرۆكی بەرنامەكەیدا وەك ئیسلامی ئاسیەوى ، لەكاتێكدا خۆى دابەش بوە بەسەر مەزهەب‌و تەفسیرە جیاوازەكانى دەقەكان؟ ئەوە جگە لەئینتماو مەرجەعیان كە هەر گروپێكیان سەر بەلایەن‌ووڵاتێكن؟
د.مەریوان: من لەو کەسانەم باوەڕم بەوەیە کە دەشێت هێزی سەر بەئیسلامی سیاسیی هەبێت و دروستبێت دیموکراس و پلورالیست و مەدەنی، بێت. باوەڕم وایە دەشێت دین پاڵنەرێک بێت بۆ ڕێزگرتنی مرۆڤ و ڕێزگرتنی ماف و ڕێزگرتنی کەرامەت و ئازادییەکانی، بەڵام هاوکات دەشێت دینی بە سیاسیکراو زیندانێکی تاریک و نوتەک بێت هەمووان گیر بەدەست تاریکییەکانیەوە بخۆین. دین، بە خودی ئیسلام خۆیشیەوە، دەشێت وا لێکبدرێتەوە کە بەشداربێت لە دروستکردنی سیستمێکی سیاسیی و کۆمەلایەتیی تەندروستدا، بەڵام دەشێت سەرچاوەی بڵاوبوونەوەی هەموو نەخۆشییە سیاسیی و کۆمەلایەتییە ترسناکەکانیش بێت. من باوەڕم بەو تێزە عەلمانییە نییە کە رۆڵی سیاسیی و گشتیی لە دین دەسێنێتەوە و دەخوازێت تەنها پەیوەندییەکی شەخسیی بێت لەنێوان ئیماندار و خوداکەیدا، بەڵام ئەمە مانای چەپلەلێدان و موجامەلەکردنی ئیسلامیی سیاسیی بەو شێویەی لە دونیای ئێمەدا هەیە و کاردەکات. وەکچۆن دەشێت هێزی عەلمانی ستەمگەر هەبن، ئاواش هەزی ئیسلامیی ستەمگەر هەن و ئامادەن. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کاتێک باس لە مۆدێلی حوکمرانیی تەندروست دەکەین باس لە چی دەکەین، ئەم مۆدێلە تەندروستە کامە و چییە؟
حوکمرانیی تەندروست لەم ساتە مێژووییە تایبەتەدا ئەو مۆدێلەیە کە دانیشتوانەکەی وەک میلەت یان نەتەوەیەکی خاوەن ماف و خاوەن ئیرادە و سەرجاوەی شەرعیەت ماماڵەدەکات، کەسەکان وەک هاوڵاتی یەکسان و خاوەن ماف، وەک بوونەوەری یاسایی ئازاد، وەک کەسانی خاوەن ئیرادە و هەڵبژاردنی سەربەخۆ، خاوان ویژدان و بیرکردنەوەی ئازاد. مامەلەدەکات. حوکمڕانی تەندروست حوکمرانییەکە دەزگای یاسایی هەیە بۆ حوکمرانیی، دەزگاکان خاوەنی سەربەخۆیی ڕێژەیی خۆیانن، پەیوەندیی دەزگاکان لەگەڵ هاوڵاتیاندا لەسەر پاراستنی کەرامەتیان کاردەکات، دەوڵەت سوکایەتی بە هیچ گروپ و کەسێک لەسەر بنەمای دین و بێدینیی، یان لەسەر بنەمای باوەڕ و بیرکردنەوە و شێوەژیانی تایبەت، ناکات. حوکمرانی تەندروست حوکمرانییەکە باوەڕی بە دەستگۆڕکێی دەسەڵات و باوەڕی بە لێپرسینەوەی یاسایی و ئەخلاقیی هەیە، باوەڕی بە ئازادیی ویژدان و ئازادیی بیرکردنەوەیە. مرۆڤەکان دابەشناکات بۆ دیندار بێدین. «سەرەتای یەکسان» بە هەر هاوڵاتییەک لە هاوڵاتییەکانی دەبەخشێت، خزمەتگوزارییە سەرەکیی و بنەرەتییەکان بۆ هەمووان، بەبێ جیاوازی دەستەبەردەکات، هتد..
وەک چۆن هێزە عەلمانییەکانی دونیای ئێمە ڕێزی ئەو پرەنسیپانە ناگرن و حوکمڕانییەکەیان خراپ و ستەمگەر و فاشیلە، ئەوەی ئیسلامی سیاسییش تا ئێستا نىیشانیئەدات و نیشانیداوە، پێماندەڵێت ئەوانیش بکەری دروستکردنی سیستمێکی حوکمڕانیی تەندروستی لەو جۆرە، نین کە باسمکرد. بە تایبەتی لەم ساتەوەختەی ئێستادا کە زۆربەیان بوون بە هێزی سەلەفیی نمایشکەرو داخراو.
کۆرال: لەماوەی پێشودا ئیسلامی سیاسی هێرشێكی ناڕەوایان كردە سەر كەسایەتیەكانی ژنان لەكوردستان و دژایەتیكردنی وشەى جێندەرو یەكسانكردنی بەهاوڕەگەزبازیی، تەنانەت رێگەگرتن لەئەنجامدانی چالاكی لەبارەى جێندەرەوە لەناو حەرەمی زانكۆدا؟ خوێندنەوەت بۆ ئەم جۆرە رەفتارانە و ئامانجەكانی چییە؟
د. مةریوان: پەیوەندیی بەشی هەرەزۆری ئیسلامییەکان بە گشتیی و، سەلەفیی و سەلەفی مەشرەبەکان بەتایبەتیی، لەگەڵ ژناندا پەیوەندییەکی بیمارو ناتەندروستە. سەر بەم سەردەم و ڕۆژگارە نییە، لەسەر وێناکردنی ژن وەک رەگەزێکی کەمتر لەپیاو، بەڵام فریودەرو ترسناک، بیناکراوە. بۆیە پێیوستی بەکۆنترڵ و چاودێریکردنێکی بەردەوام هەیە. کەلەپورێکی فیقهی گەورە هەیە کە لەسەر سەپاندن و سەلماندنی ئەم وێنەیە کاردەکات. بەڵام لەسەرێکی دیکەوە یەکێک لەکۆڵەکە سەرەکییەکانی شوناسی هێزە ئیسلامییەکان، وەک پێشتر باسمکرد، بریتییە لە چۆنیەتی نمایشکردنی لەشی ژن لەناو ژیانی گشتیدا، ژن وەک باڵاپۆشێک کە لەیەکەمین دەرکەوتنیدا دیندارییە ئایدیۆلۆژییەکەی بناسرێتەوە و بتوانرێت بدرێتە پاڵ ئەم یان ئەو هێز و باڵی ئیسلامی سیاسیی.
بۆیە هەرچی دیدو ڕوانینێک بکەوێتە دەرەوەی ئەم دیدە ئایدیۆلۆژییە پیاوسالارە تایبەتەوە بۆ ژن، لەوانەش مەسەلەی یەکسانی ژن و پیاو، وێناکردنی ژن وەک خودێکی سەربەخۆو ئازادو خاوەن بڕیار، ژن وەک بکەری سەرەکیی ژیانی خۆی، یان هەر شتێکی دیکە بەو ئاقارەدا بڕوات دەبێتە شوێنی بەگژاچوونەوەی ئەوان. ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا لەسەر ڕێکخراوەکانی ژنان بیستمان بەگشتیی و ئەو هەموو ناماقوڵیەی لەسەر مەسەلەی جێندەر بیستمان دەچێتە ئەم قاڵبەوە.
ئەوەی لە ماوەی رابردوودا شّوێنی سەرنجی من بوو ئەوەبوو خوێندەوارێکی سەر بە ئیسلامی سیاسیم نەبینیی کە شتێکی مەعقول لەسەر مەسەلەی جێندەر بڵێت، رەنگە هەبووبێت و من نەمبینیبێت، بەڵام گوتاری بالادەست و بەربڵاویان بریتییبوو لە یەکسانکردن جێندەر بە«پیلانێکی ژەهراوی»، بە«بۆمب»، بە«پیلانی گڵاو»، بە«هاوڕەگەزبازیی»، بە «مەبەستی گڵاو، و پیلانی «تێکدانی خێزان». لە هەمووشیان بەناوبانگرتر و هاوکات لە هەمووان بازاڕیتر، قسەکانی حاجی کاروان، ئەندام پەرلەمانی پێشوی پەرلەمانی کوردستان، بوو کاتێک لەسەر لاپەڕەی فەیسبوکەکەی خۆی نووسیی « "جێندەر بە مانای هاوسەرگیریی پیاو لەگەڵ پیاوو ژن و ژن یاخود ژن و پیاوو ئاژەڵ كە ئاژەڵیش ئەمەی قبوڵ نییە"
هەموو ئەوانەی کە کەمێک شارەزای بواری زانستە کۆمەڵایەتیی و ئینسانییەکانن، ئەو ڕاستییە سادەیە دەزانن کە لێكۆلینەوە لە بواری چێندەردا بۆ سالانی هەفتای سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە. بەر لەو ساڵانە و دوای هەفتاکانیش بوارێکی زانستی لە زانکۆ گەورەکانی جیهاندا هەبووم بەناوی (تۆژینەوەی ژنان)، Women Studies، یان دراسات المراە، کە خۆی بە خوێندنەوە و شیکردنەوەی پێگەی ژنان لە کۆمەڵگادا خەریکدەکرد. لەو فۆرمانەی غەدر و چەوساندنەوە و پەراوەزبوونی کۆمەڵایەتیی دەدوا کە بەرامبەر بە ژنان لە زۆربەی کۆمەڵگاکانی جیهاندا هەبوون و هەن. دواتر ئەم فۆرمە لەلێکۆڵینەوەی زانستیی گەشەدەکات و لقە زانستی تری لێدەبێیەوە، لەوانەش بۆ نموونە، کۆمەڵناسی ژنان، ئەنترۆپۆلۆژیای ژنان، سایکۆلۆژیای ژنان
هەمو ئەمانەش پەیوەندیان بە خەباتی بەردەوامی ژنانەوە هەبوو کە لە سالانی هەفتادا لە ئەوروپا و ئەمریکادا بە ئاستێک گەیشتبوو کە ژنان بەشێوەیەکی بەرچاو لە ژیانی گشتیی و لە پرۆسەی بڕیاردان و توانای سەربەخبووندا کۆمەڵێک هەنگاوی گرنگیان نابوو.
سەرەتا بواری دیراساتی ژنان بەڕەخنەکردنی خودی زانستە کۆمەڵایەتییەکان خۆیان دەستیپێکرد، کە تیایدا ئەو مەعریفەیەی بەرهەمهێنرابوو، مەعریفەیەک بوو دەربارەی پیاو. ئافرەت بابەتی لێکۆڵینەوە و دیراسەکردن نەبوو، ژیانی ئاوفرتان بەشێک نەبوو لە ژیانی ئەو کۆمەڵگایە کە زانستە کۆمەڵایەتییەکان باسیاندەکرد. بەمەش ئەوەی ئەم زانستانە لەسەر کۆمەڵگا دەیانگوت نووقسانییەکی گەورەی تێدابوو. لەو ڕۆژگارەدا پرۆفیسۆرە ژنەکانی ناو زانکۆکانی ئەورپا و ئەمریکا باسیان لەوەدەکرد کە زانستە کۆمەلایەتیی و ئینسانییەکان پێویستە ببێت بە زانستی هەموو کۆمەڵگا نەک تەنها پیاوان لە کۆمەڵگادا. نەوەی یەکەمی ئەو زانا کۆمەڵایەتییانەی خۆیان بە مەسەلەی لێکۆڵینەوە لە جێندەر وەک جۆری کۆمەڵایەتییەوە سەرقاڵکرد، خۆیان بە لێکۆڵینەوە لەسەر ژنان و ژیانی کۆمەڵایەتی ژنانەوە خەریککرد، لەو باباەتانە دەکۆڵینەوە کە پەیوەندییان بەژنبوون و مێبوونەوە هەیە، بەبێ گرنگیدان بەو بابەتانەی پەیوەندیان بە پیاوان و پیاوبوونەوە هەبوو. بەلام «کۆمەڵناسی ژنان» لە گەشەی خۆیدا وەک بوارێکی زانستیی گۆڕا بۆ «کۆمەڵناسی جۆری کۆمەڵایەتی»، واتە بۆ کۆمەڵناسی جێندەر و بەم گۆڕانەش پیاوان و پیابوونیش بوون بە بەشێکی گرنگی ئەم بوارە تازەیە. یەکێک لە دەرەنجامە سەرەکییەکانی ئەم پێشکەوتنە لە بواری زانستیدا ئەوەیە کە بۆ تێگەیشتن لە ژنبوون و پیاوبوون نابێت ئەم دوانە بە دابڕاوی لەیەکتری دیراسەبکرێن، بەڵکو پێویستە لە پەیوەندییانەوە بەیەکترییەوە دیراسەبکرێن. واتە بۆئەوەی بزانین ژنبوون لە کۆمەڵگایەکی دیاریکراودا چ مانایەکی هەیە، پەویستە بزانین پیاوبوون چ مانایەکی پێدراوە، بۆئەوەیش بزانین پیاوبوون ج مانایەکی هەیە پەویستە بزانین ژنبوون چ مانایەکی پێدراوە و چۆن پێناسەکراوە.
ئەم خۆخەریکردنە بە لێکۆڵینەوە لە ژنان و پیاوانەوە بە دەرەنجامێکی سەرەکیی گەیشت: لە هەموو کۆمەڵگایەکەدا فۆرمی جیاوازی ژنبوون و پیاوبوون هەیە. ئەم فۆرمانەش جێگیر و نەگۆڕ نین و لە جوڵە و دروستبوون و هەڵوەشاندنەوەی بەردەوامدان. گەیشتن بەو ئەنجامەی کە ژنان هەموویان یەکنین و جیاوازیی گەورە و هەمەجۆریان لەنێواندایە، پیاوانیش بەهەمان شێوە جیاوازن و هەموویان یەکشت نین، بەری کارکردنی زانستییانەی ئەم بوارە بوون. هاوکات ژنبوون و پیاوبوون دەشەت شێوازی جیاواز تەعبیر لە خۆیان بکەن، هەندێک لەو تەعبیرکردنانە دەشێت قبوڵکراوتربن لەوانیتریان، هەندێکیان بەرزتر بنرخێندرێن و هەندێکیان نزمتر. بەڵام ئەم نرخاندنانەش دیسانەوە قابیلی گۆڕان و پێداچونەوەن. ئەوەشی دەستنیشانی پەیوەندیی نەوان ژنبوون و پیاوبوون و ژنبوون و ژنبوون و پیاوبوون و پیاوبوون دەکات، بایۆلۆژیا نییە، بەڵکو پەیوەندیی هێز و دەسەڵات و نفوز و توانای سەپاندن و ناچارکردن و نایەکسانییە. دیراساتی چێندەر لەم بوارەدا نیشانیداین کە لەشی بایۆلۆژی خۆی مانایەکی ئەوتۆی نییە، ئەوەی مانا و شوناس و نرخ بە لەشی ژن و لەشی پیاو وەک دوو لەشی بایۆلۆژیی دەبەخشێت، کۆمەڵگا و ژیانی کۆمەڵایەتییە. خاڵی سەرەکییش لەم مانابەخشینەدا ئەوەیە ئەم دوو لەشە تەواو نایەکسان و نادادپەروەرانە نرخێندراون، لەشی پیاو بەرز و ئازادتر نرخێندراوە لە لەشی ژن. غەدری کۆمەڵایەتی ڕۆڵ و توانا و ئەرک و وەزیفەی هەر یەکێکیانی دەستنیشانکردوە.
بێگومان ئێرە شوێنی باسکردنی مێژووی دیراساتی جێندەر نییە، کە لە کۆی زانکۆ گرنگەکانی دونیادا بەشی تایبەتی هەیە، ئەو خاڵەی من دەمەوێت چەختی لێبکەم بێئاگایی و بازاڕیبوونی ئەو کاردانەوانەبوو کە ئیسلامییەکان لە دونیای ئێمەدا نیشانیاندا. لای ئەوان مێژووی ئەم بوارە زانستییە گرنگ نەبوو، تێزە سەرەکییەکانی ناو ئەم بوارە نەبوو، رەهەندە ئینسانیی و ئەخلاقییەکانی ئەم بوارە تەواو پشتگوێخرابوو، ئەوەی روویدا دۆزینەوەی وشەیەکی تر بوو، دوای ووسەی عەلمانەیت، بۆ ئەوەی لە ئێستاوە تا سەد ساڵی تر ئەوان جنێوی پێبدەن و لە ڕێگای اەم جنەدانەشەوە، درێژە بەو شوناسە دینییە سەلەفییە بدەن کە بۆ خۆیانیان دروستکردوە.
هەرجی پەیوەندیی بە جۆری کۆمەڵایەتییەوە هەیە، نێرو مێ یەکە هەرە سەرەکیی و هەرە بنەڕەتییەکەیەتی، هەموو مرۆڤایەتی باوەڕی بەمە هەیە، بەلام جۆری دیکەش هەن کە ناکرێت وەک نێر یان مێ ناویان بنێین.
لەش تەنها دیاردەیەکی بایۆلۆژیی نییە، بەڵکو هەندێکجار بڕیاری کۆمەڵایەتی یەکلایی دەکاتەوە ئایا ئەو لەشە لەشێکی نێر یان مێ بێت. بەپێی سەرچاوە زانستییەکان دوو لە سەدی ئەو منداڵانەی لە دونیادا لەدایکدەبن لە کاتی لەدایکبوونیاندا نازانرێت کوڕن یان کچن، نێرن یان مێ. ئەمانە هەردوو ڕەگەزەکەیان تێدایە.
لەڕووی مێژووییەوە ئەم مندالانە دەدرانە دەست پزیشکەکان بۆ ئەوەی بیانکەن بەمێ یان بەنێر، بەڵام لەچەند دەیەی رابردودا کەسانێکی سەر بەم گروپە هاتنە دەنگ و پێیان لەسەر ئەوە داگرت کە نایانەوێت پزیشکەکان دەسکاری لەشیان بکەن و بیانکەن بەنێر یان بەمێ.
لەبڕێک لەوڵاتانی خۆرئاوادا ئەو منداڵانەی بەوجۆرە لەدایکدەبن، واتە رەگەزیان دیارنییە نێرن یان مێ، مافی ئەوەیان وەرگرتوە خۆیان بڕیاربدەن لەسەر ئەوەی دەیانەوێت دەسکاری بکرێن یان نەکرێن، ببن بەنێر یان بەمێ یان بەو شێوەیە بمێننەوە کە پێوەی لەدایکبوون، کەسیتر بۆی نییە لەباتی ئەوان بڕیار بدات. بۆیە عەمەلیاتی گۆڕینی ئەندامی زاوزێ و پێکهاتی هۆرمۆنی لەشیان بۆناکرێت تا دەگەنە تەمەنێک خۆیان بڕیار لەسەر رەگەزی خۆیان بدەن. ئەمەش لەدوای تەمەنی ١٨ ساڵییەوەیە، بۆیە ئەو کەسانە ئازادن چی لە لەشی خۆیان دەکەن. بە کورتییەکەی بوونی ئینسان کورتناکرێتەوە تەنها بۆ ژن و پیاو بەوجۆرەی ئێمە پێی ڕاهاتووین، جۆری تر هەن لەنێوان ژنبوون و پیاوبووندا. ژنانێک هەن لەلەشی پیاودا لەدایکبوون و پیاوانێکیش هەن لە لەشی ژندا لەدایکبوون. ئەمانە پەیوەندیان بەزانستی بایۆلۆژیا و زانستی فسیۆلۆژیاوە هەیە، نەک مەلایەکی سەلەفی لەمزگەوتێکدا لەسلێمانی یان لەهەڵەبجە بڕیاری لەسەربدات.
بە کورتییەکەی ئەوەی لێکۆڵینەوەی بواری جێندەر پێوەی سەرقاڵە و خەریکیەتی نەهاورەگەزبازییە، نە پیلانی تێکدانی خێزانە، نەشوکردنی ژنە بە ژن و پیاو بە پیاو و ژن و پیاوە لەگەڵ ئاژەڵدا، بەڵکو شیکردنەوەی مانا کۆمەلایەتییەکانی ژنبوون و پیاوبوون و داواکردنی مامەڵەکردنی یەکسانی جۆرەکانە لەگەڵ یەکدا. کۆتاییهێنانە بەغەدرکردن لەمرۆڤ لەسەر بنەمای رەگەزەکەی، بە پلەی یەکەم غەدرنەکردنە لە ژن بەناوی ژنبوونەوە. بەشی هەرە گەورەی بواری جێندەر تەرخانە بۆ ئەم مەسەلەیە، بە تایبەتی لە کۆمەڵگایەکدا وەک کۆمەڵگای ئێمە کە هێشتا ژنبوون وەک جۆرێک لە ئینسانبوونی نووقسان دەبینرێت و دەنرخێنرێت.
لەڕووی زاسنتیشەوە هەموو زانستە کۆمەڵایەتییەکان، هەر هەموویان، گرنگیی بە بابەتی جێندەر ئەدەن و لەم ڕووەوە لە سی بۆ چل ساڵی رابردوودا ئەدەبیاتێکی زانستی زۆریان بەرهەمهێناوە، کەچی کاتێک شتێکی کەم لەم گرنگیپێدانە دەگاتە دونیای ئێمە، لەباتی دەستخۆشیکردنی زانستیانە بەرامبەر بە هاتنی ئەم بوارە تازەیە، هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و بانگخوازە سەلەفییەکان و ئیمامەکانی ناو تەلەفیزیۆن و چالاکەوانەکانی ناو تۆرە کۆمەلایەتییەکان، بە مەبەستی بەهێزکردنی پێگەی سیاسیی و کۆمەلایەتی خۆیان ا دەیکەن بە بابەتی خۆیان و بە بازاڕیترین زمان قسەی لەسەردەکەن. ئەوەی چێی ئەسەفە ملدان و نووچدانی زانکۆکانە لەبەردەم ئەم دەستدرێژکردنەدا بۆسەر بوارێکی زانستی گرنگ.
ئەم چاوپێکەوتنە لەسایتی "ئاسۆ ستەدیز" بەزمانی عەرەبی بڵاکراوەتەوە
https:asostudies.com