ئا: ئاوێنە
لەدەیەی 1970دا، ململانێیەكی توند كەوتە نێوان خێزانێكی خاوەن زێڕو خێزانێكی خاوەن نەوتەوە، ئال رۆتشێلدو ئال رۆكفلەرەوە، كە دو خێزانی گەورە سەرمایەدار بون لەجیهاندا، سەرەنجام ئال رۆتشیلد كە خاوەنی زێڕ بون شكستیان هێنا لەبەردەم ئال رۆكفلەردا كە خاوەنی دۆلارو نەوت بون.
ریشەی سیستەمی دراوی نێودەوڵەتی هاوچەرخ دەگەڕێتەوە بۆ سەروەختی كۆتایهاتنی جەنگی دوەمی جیهانی، ئەو دەمەی جەنگ لەكۆتایی نزیك دەبۆوە لە1944دا، كۆنگرەیەكی ئابوری بە بەشداری 44 دەوڵەت لەبریتۆن وودز بەسترا. ئامانجی نهێنی ئەمەریكییەكان لەم کۆنگرەیەدا ئەوە بو كە دۆلار بكەنە ئامڕازی سەرەكی بۆ مامەڵەكردن لەبازرگانی جیهانی‌و لەیەدەكی بانكە ناوەندییەكانی وڵاتاندا.
ئەمەریكا بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، دو رێكخراوی جیهانیی وەك بانكی نێودەوڵەتی‌و سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی كە بنكەكانیان لەویلایەتە یەكگرتوەكان بو كرد بەچاودێر بەسەر بانكە ناوەندییەكانی وڵاتانەوە‌و بڕیاری ئەوەش لەم كۆنگرەیەدا درا كە هەموو وڵاتان نرخی دراوەكانیان بەدۆلار دیاریبكەن جگە لەئەمەریكا كە نرخی دراوەكەی بەزێڕ دیاریدەكات.
لەو رۆژگارەدا، دو خێزان رۆڵی گەورەیان لەئاڕاستەكردنی سیستەمی دراوی نێودەوڵەتیدا دەگێڕا، كە یەكێكیان خاوەنی زۆربەی زێڕی جیهان بو واتە خێزانی رۆتشیلد، ئەوی دیكەشیان خاوەنی گەورەترین كۆمپانیاكانی نەوت‌و سەرمایەكەیان بەدۆلار بو، واتە خێزانی رۆكفلەر.
ئەم خێزانانە هەر لەسەرەتای گەورەبونیانەوە لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییاندا، تێكەڵ بەسیاسەت ببون‌و پەیوەندیەكی تۆكمەیان لەگەڵ پادشا‌و سەرۆك وەزیرو كاربەدەستە دەستڕۆشتوەكاندا دروستكردبو، بەجۆرێك كە لوید جۆرجی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا ساڵی 1909 رایگەیاندبو "لۆرد ناتان رۆتشیلد بەهێزترین پیاوی بەریتانیایە".
رۆزفلتی سەرۆكی پێشووتری ئەمەریكاش داد‌و سكاڵا ئەوەی دەربڕیبو كە "پێگەی رۆكفلەر بەئەندازەیەك گەورەیە وەك حكومەتی سێبەری لێهاتوە لەپاڵ حكومەتەكەیدا".
ئەم خێزانانە كە هەمیشە دروشمیان ئەوە بوە "دەستگرتن بەسەر سەروەت‌و ساماندا لەدانیشتن لەسەر تەختی پاشایەتی باشترە"، گەرەكیان بو سیستەمی دراوی نێودەوڵەتی بەجۆرێك دابڕژێتەوە خزمەت بە بەرژەوەندی‌و زیاتر كەڵەكە كردنی سەرمایەكەیان بكات.
ئال رۆتشیلد كە ئیمپراتۆری نەمسا نازناوی "خانەدان"ی پێبەخشیبون، لەدوای جەنگەكانی ناپلیۆن لەسەدەی هەژدەوە زۆربەی هەرە زۆری زێڕی ئەوروپایان لەبانكەكانی خۆیاندا كۆكردبۆوە، كە سەرچاوەی دەسەڵاتیان بو. ژیرانە پاڵپشتی دارایی‌و قەرزیان دەبەخشی بەو وڵات‌و لایەنە شەڕكەرانەی كە بەرژەوەندی دەپاراستن، ئیمپراتۆریەتیەكی ئابوری ئەوەندە گەورەیان پێكەوە نابو كە رۆڵیان لەخستنی ئیمپراتۆریەت‌و دەوڵەتەكاندا دەبینی.
خێزانی رۆتشیلد كاریان لەسەر ئەوە دەكرد سیستەمی دراوی وڵاتان كار بە"پێوەری زێڕ" بكەن، واتە نرخی پارەكەیان لەوەوە دیاریبكرێت كە چەند پشتیان بەزێڕ بەستوە‌و لەكڕین‌و فرۆشتندا ببەسترێتەوە بەبڕێك زێڕی دیاریكراوو بتوانرێت ئەو پارە كاغەزە بكرێت بەو بڕە زێڕە لەكاتی گۆڕینەوەدا. لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا زۆربەی وڵاتان كاریان بەپێوەری زێڕ دەكردو بەپیرۆزییەوە لەزێڕیان دەڕوانی، ئەم وڵاتانە بۆ گەشەی ئابورییان پێویستیان بەدەركردنی پارەی كاغەز بوو، دەركردنی پارەش بەپێی ئەم رێسایە پێویستی بەیەدەكی زێڕ بوو، كە زۆرجار ناچار بون قەرز لەو بانكانە بكەن خاوەنەكانیان خێزانی رۆتشیلد بون.
بەڵام لەدوای جەنگی دوەمی جیهانییەوە، كە زۆربەی هەرە زۆر یەدەكی زێڕو هەموو پیشەسازییە گەورەكان لەئەمەریكادا چڕ ببونەوە، خێزانی رۆكفلەر كاریان بۆ ئەوە دەكرد ئابوری دوای جەنگ لەسەر بنەمای دۆلار بنیاتبنرێت، كە خاوەنی كۆمپانیا گەورەكانی نەوت بون‌و بەدۆلار دەیانفرۆشت‌و گەورەترین پشكیان لەیەدەكی بانكی فیدرالیدا هەبو. لەدوای جەنگیشەوە وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا بەهۆی سەرلەنوێ بنیاتنانەوە پێویستیان بەدۆلاری زیاتر‌و یەدەگی بانكەكانیشیان كرد بەدۆلار، كە چەند خاوەنی دراوی نیشتمانی خۆیان بون، ئەوەندەش بۆ پاڵپشتی دراوەكانیان خاوەنی دۆلار بوون، نرخی دراوەكانیشیان بەرامبەر بەدۆلار دیاریدەكرا‌و جیهان بەرەو ئەو ئاڕاستە دەڕۆی كە كار بەپێوەری دۆلارو نەوت بكرێت.
لەسەرەتای دەیەی 1970ەوە، ململانێیەكی توند لەنێوان خێزانی خاوەن زێڕو خاوەن نەوتدا رویدا، واتە لەنێوان رۆتشێلدو ئال رۆكفلەردا، لە1971دا سەرۆكی ئەوكاتی ئەمەریكا "ریچارد نیكسۆن" رایگەیاند كە چیتر دۆلار پەیوەندی بەپێوەری زێڕەوە نییە. پایزی 1973ش دەركەوت خێزانە خاوەن نەوتەكان خەریكە زاڵ دەبن بەسەر خێزانە خاوەن زێڕەكاندا، كە لەماوەی چەند مانگێكی كەمدا نرخی نەوتیان چوار هێندە بەرز كردەوە.
بەشێك لەچاودێران پێیانوایە وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمەریكا "هینری كەیسنجەر" رۆڵێكی گرنگ‌و یەكلاكەرەوەی لەم مەسەلەیەدا بینیوە، كە راوێژكاری نافەرمی بنەماڵەی رۆكفلەر بوە.
ئەو چاودێرانە پێیانوایە هەرچەندە لەبەرزبونەوەی نرخی نەوتدا، بەشێوەیەكی روكەش رێگرتنی وڵاتانی ئۆپێك لەفرۆشتنی نەوت بەوڵاتانی ئەوروپا‌و رۆژئاوا بەهۆی جەنگی ئۆكتۆبەری 1973ی نێوان عەرەب‌و ئیسرائیلەوە كرا بەبیانو، بەڵام كەیسنجەر لەپشت پەردەوە كاری بۆ بەرزكردنەوەی نرخی نەوت كردوە لەبەرژەوەندی كۆمپانیاكانی خێزانی رۆكفلەر. كە ئەوكات كەیسنجەر بەڵێنی لەسعودیەو وڵاتانی كەنداو وەرگرتوە لەبەرامبەر فرۆشتنی نەوتەكەیان بەدۆلار، پڕ چەكیان بكات‌و رۆڵی سەركردایەتییان لەناوچەكەدا پێبسپێرێت‌و بەڵێننامەی پاراستنیانی لەبەرامبەر هەر مەترسی‌و هەڕەشەیەكی دەرەوەشدا بۆ مۆر كردون. لەهەمانكاتیشدا كەیسنجەر رازی كردون كە داهاتی نەوتەكەیان بخەنە بانكەكانی رۆژئاواو ئەمەریكاوە، لێرەشەوە دیاردەی "پترۆدۆلار" دەستیپێدەكات.
ساڵی 1976 لەكۆنگرەی ئابوری بانكی نێودەوڵەتی لەجامایكا، راگەیاندرا كە لەسیتسەمی دراوی نێودەوڵەتییدا پێوەری زێڕ پەیڕەو ناكرێت‌و دیاریكردنی نرخی نەوت تەنها بەدۆلار دەبێت، بەبڕوای چاودێران ئەمە ساتەوەختی جیاكردنەوەی دۆلار لەزێڕ‌و گرێدانی بەپێوەری زێڕی رەشەوە بوو. ساتەوەختی شكستهێنانی خێزانی رۆتشیلدی خاوەن زێڕ بو لەبەرامبەر خێزانی رۆكفلەری خاوەن نەوت‌و دۆلاردا، كە كەیسنجەر بەرژەوەندی خێزانی دوەمیانی پاراست‌و لەڕێگەی بەرزكردنەوەی نرخی نەوتەوە خواست لەسەر دۆلار زیاتر بو، بڕی یەدەكی دۆلار بڕی یەدەكی زێڕی تێپەڕاند لەبانكەكاندا.
بەشێك لەئابوریناسان ئاماژە بەوە دەكەن كۆمەڵێك خێزانی دەوڵەمەندو گەورە سەرمایەدار تەحەكوم بەنرخی نەوت‌و زێڕو هەموو بازاڕەوە دەكەن لەجیهاندا، كە زۆربەیان ئەمەریكین، تەنانەت لەدیدی ئەوانەوە بانگەشەی ئەمەریكا بۆ بڵاوكردنەوەی دیموكراسی بەسەرتاسەری جیهاندا، یەكسان دەكەن بەبڵاوكردنەوەی دۆلار بەسەرتاسەری وڵاتانی جیهاندا، روسیاش بەنمونە دەهێننەوە، كە لەنەوەدەكانی سەدەی رابردوودا پاش هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت كار گەیشت بەوەی لەزۆربەی ماركێت‌و شوێنە بازرگانیەكاندا تەنها مامەڵە بەدۆلارەوە دەكرا زیاتر لەرۆبڵ، چەپەكانی روسیا پێیانوابو كە تا هاتنە سەر كاری پوتین روسیا كرابو بەكۆنیالییەكی دارایی ئەمەریكی.
بەپێچەوانەوەی دیدی زۆرینەی خەڵكەوە كەوا دەزانن تەنها ئاڵا‌و سرودو دروشم رەمزی سەروەری نیشتمانیی گەل‌و وڵاتێكن، زۆرێك لەئابوریناسان پێیانوایە سیمبول‌و رەمزی سەرەكی سەروەری نیشتمانی دراوو سیستەمی دراوی نیشتمانییە، پێوەریش ئەوەیە رێژەی بەكارهێنانی ئەو دراو نیشتمانییە لەوڵاتێكدا چەندە.
ئال رۆتشیلد
بنەماڵەیەكی بەبنەچە جولەكەی ئەڵمانیین، رۆتشیلد بەمانای "قەڵغانی سور" دێت، وەك ئاماژەدان بەو قەڵغانەی كە لەسەر دەرگای كۆشكی دامەزرێنەری بنەماڵەكە لەفرانكفۆرت لەسەدەی شانزەهەمدا نەخشێندرابو.
ریشەی ئەم خێزانە دەگەڕێتەوە بۆ بازرگانێكی دراوە كۆنەكان بەناوی مایر ئەمشیل رۆتشێلد، كە ساڵی 1821 پاش رێكخستنی خێزانەكەی‌و راهێنانیان لەسەر هونەری بانكداری، پێنج كوڕەكەی رەوانەی پێنج سەنتەری بازرگانی هەرە سەرەكی ئەو رۆژگارەی جیهان كرد، كە فرانكفۆرت‌و لەندەن‌و پاریس‌و ناپۆلی‌و ڤێنا بون تا بانكی تیادابمەزرێنن، لەم رێگەیەوە مایر دامەزراوەیەكی دارایی گەورەی دامەزراند كە پەیوەندییەكی توندوتۆڵ ئەم لقانەی بەیەكەوە دەبەست بەمەبەستی گۆڕینەوەی زانیاری بەخێرایی‌و گواستنەوەی شارەزایی بەمەبەستی مسۆگەركردنی زۆرترین سودو قازانج.
خێزانی رۆتشیلد بەدرێژایی سەدەی هەژدە بەهۆی چالاكی بانكداریی‌و كۆكردنەوەی زێڕەوە بەدەوڵەمەندترین خێزانی جیهان هەژمار كراوە، كە هەندێك سەرچاوە ئاماژە بەوە دەكەن خاوەنی نیوەی زێڕو سەروەت‌و سامانی جیهان بون.
خێزانی رۆتشێلد كە لەباوباپیرانەوە تەحەكومییان بەنرخی زێڕ دەكرد، بەوپەڕی كارامەییەوە كاری بانكدارییان كرد‌و بونە خاوەنی زۆربەی بانكە نێودەوڵەتییەكان‌و چەندین كۆمپانیای گەورەیان لەبواری جۆراوجۆردا دامەزران.
ئەم خێزانە رۆڵی كارایان لەراكێشانی هێڵی ئاسن لەبەریتانیا‌و پاشان لەسەرتاسەری ئەوروپا‌و زۆربەی جیهاندا بنیوە، خاوەنی كەناڵیCNNن.
ئال رۆكفلەر
یەكێكن لەخێزانە هەرە دەوڵەمەندەكانی جیهان، دامەزرێنەرەكەی جۆن رۆكفلەرە كە بەباوكی پیشەسازیی نەوت دادەنرێت.
جۆن رۆكفلەر ساڵی 1870 كۆمپانیای "ستاندارد ئۆیەل"ی دامەزراند‌و لەماوەیەكی كەمدا توانی 90%ی پیشەسازیی پاڵاوتنی نەوت لەویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكادا كۆنترۆڵ بکات.
ساڵی 1911، ستاندارد ئۆیەل هەڵوەشایەوەو دابەشبو بەسەر زیاتر لە 30 كۆمپانیادا كە بەبڕبڕەی پشتی پیشەسازی نەوت دادەنرێن لەجیهانی ئەمڕۆدا، وەك ئیكسۆن مۆبیل‌و شیفرۆن كونوك‌و فلیبس كە سێ كۆمپانیا هەرە گەورەكەی نەوتن لەئێستادا.
جۆن رۆكفلەر بەگەورەترین سەرمایەدار دادەنرێت لەمێژوی ئەمەریكا‌و جیهانیشدا، بەپێی گۆڤاری فۆربس لەكاتی كۆچی دواییدا ساڵی 1937، سەروەت‌و سامانەكەی بە 336 ملیار دۆلار مەزەندە كراوە، لەكاتێكدا دەوڵەمەندترین كەسی ئەو رۆژگارە سەروەتەكەی 90 ملیار زیاتری تێنەپەڕاندوە.
جۆن رۆكفلەر لەسێپتەمبەری 1916دا بە بەدەستهێنانی 1 ملیار دۆلار، وەك یەكەمین ملیاردێری ئەمەریكی ئاماژەی پێدەكرێت.
خێزانی رۆكفلەری خاوەنی زۆربەی پشكەكانی بانكی فیدرالی ئەمەریكین‌و مافی چاپكردنی دۆلاریان پێدراوە، جگە لەچالاكییان لەپیشەسازی نەوتدا، لەپیشەسازی جگەرەو چالاكی بۆرسەشدا باڵادەستن بەتایبەتی لەوال ستریتدا.