ژن بوون لەئۆنلاین، چۆن بەرەنگاری گێچەڵکردن دەبیتەوە؟

2024-12-29 999

زۆربەی قوربانیانی گێچەڵە ئەلیکترۆنییەکان کچانی هەرزەکارن

ئا: هێڤی ئاوات

له‌گه‌ڵ‌ بەرفراوانبوونەوەی ژمارەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت‌و بەشداربووانی پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا، كێشه‌گه‌لێك روبەڕووی کچان‌و ژنان بووەتەوە، گرنگترینیان هەراسانکردن‌و گێچەڵی سێکسییەو لەئیستادا باوترین جۆری توندوتیژییە،

"رۆژ نییە لەسەر تاوانی ئەلکترۆنی سکاڵا تۆمار نەکرێت"، ئەمە وتەی وتەبێژو بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی پۆلیسی پارێزگای هەولێرە، نەقیب کارزان ساڵح ئاماژە بەوە دەکات کە ڕۆژانە لەسنوری بەڕێوەبەرایەتییەکەیان سکاڵا لەسەر کەیسی جۆراوجۆر لەسەر تاوانی ئەلیکترونی‌ تۆمار دەکرێت، ئەو بەئاوێنەی وت "ئێمە وەک پۆلیسی هەولێر داوا لەهاوڵاتیان دەکەین، بەتایبەت ئافرەتان کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان زۆر بەهۆشیاری بەکاربهێنن، تاکو نەبنە قوربانی دەستی ئەو کەسانەی بۆ مەبەستی ماددی یاخود هەر مەبەستێکی تر کە خۆیان دەیانەوێت".

وتیشی "زۆرینەی ئەو کەیسانەی لای ئێمە تۆمار دەکرێن‌و پەیوەندیدارن بەتاوانی ئەلکترونی، ئەو کەیسانەن کە ئافرەتان هەڕەشەی بڵاوکردنەوەی وێنەو ڤیدێۆی نەشیاویان لێدەکرێت لەلایەن کوڕانەوە بەمەبەستی وەرگرتنی پارە یاخود بۆ مەبەستی خۆبەدەستەوەدانیان".

گێچەڵی سێکسی بەرامبەر بەژنان لەسەردەمی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیادا بەڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، زۆرجار تەکنەلۆژیاو جیهانی ئۆنلاین وەک چەک دژی کچان‌و ژنان بەکاردەهێنرێت‌و گێچەڵکردن لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان زۆر زیاترە لەژیانی ئاسایی‌و شوێنی کار، بەشێوەیەکی سەرەکیش کچانی تەمەن ١٥ بۆ ٢٠ ساڵ قوربانین.

"نزیکترین کەست لەهەڕەشەو گێچەڵ ئاگادار بکەرەوە"

شێواز (ناوێکی خوازراوە)، تەمەنی ١٧ ساڵەو لەڕێگەی سۆشیال میدیاوە پەیوەندی لەگەڵ کوڕێکی ٢٤ ساڵدا دروستکردووەو بەقسەی خۆش‌و زمانی شیرین ئەمی فریووداوەو پەیوەندییەکە سەری کێشاوە بۆ وێنە گۆڕینەوە، شێواز وتی "زۆر قسەی خۆش بوو، زۆر گرنگی پێدەدام، هەموو رۆژێک بەیانی باشی لێدەکردم‌و تا گەیشت بەوەی پێیوتم خۆشم ئەوێی، منیش خۆشەیویستیم بۆ ئەو دروستبوو، زۆربەی شەوانی درەنگ بەیەکەوە مەسجمان دەگۆڕییەوەو داوای وێنەی زۆر تایبەتی لێکردم‌، نەمزانی دوایی لەدژم بەکاریدەهێنێتەوەو هەڕەشەم لێدەکات بۆ ئەوەی چی بوێت لەگەڵی بکەم ئەگینا وێنەکانی بڵاودەکاتەوە".

وتیشی "کە هەڕەشەی لێکردم لەسەرەتادا زۆر ترسام، نەمئەزانی چی بکەم‌و پەنا بۆ کوێ‌ بەرم، دەتوت بەسەر ئاگرەوەم‌، هەڵەیەک خەریکبوو هەموو ژیانم لێتێکبدات، لەحاڵەتێکی دەرونی زۆر خراپدا بووم. پاش دڵەڕاوکێیەکی زۆر لەنێوان ئەوەی لەترسدا خۆم بدەم بەدەستەوە یان بەرەنگاری ببمەوە، بڕیارم دا نزیکترین کەسم کە دایکم بوو ئاگادار بکەمەوە، دایکم یەکسەر بردم بۆ لای پۆلیس‌‌و سكاڵای یاساییمان تۆمار کرد، پۆلیس دەستبەجێ بەدەم سکاڵاکەوە چوون‌و تاوانبار دەستگیر کراو سزا دراو لەو گێژاوە رزگارم بوو کە تێیکەوتبووم".

شێواز نمونەی سەدان کچ‌و ژنی هەرێمی کوردستانە، کە بەهۆی خراپ بەکارهێنانی ئینتەرنێتەوە هەوڵدراوە ناچاریان بکەن بەئەنجامدانی کارو کردەوەی نادروست‌، یان سەرانەو پارەیان لێبسەنن، لەڕێگەی هەڕەشەو ئابڕووبردن‌و بڵاوکردنەوەی وێنەی تایبەتییەوە.

"وریابە هەموو کەسێک مەکە بەهاوڕێ"

نەشمیل (ناویکی خوازراوە)، یەکێکە لەو کچانەی رووبەڕووی گێچەڵ بووەتەوەو فێر بووە چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بکات، ئەو بەئاوینەی وت "رۆژانە چەندین کوڕو پیاو نەک هەر ئەدیان بۆ دەناردم‌و لەکاتی بڵاوکردنەوەی پۆستێکدا بەقسەی بێ مانا هەراسانیان دەکردم، بەڵکو نامەو لینکی ڤیدیۆو وێنەی سێکسیشیان بۆ دەناردم، بەبێ ڕەزامەندی خۆم، لەم حاڵەتاندا تاکە چارەسەر ئەوەیە یەکسەر ئەو کەسانە بلۆک بکەیت، دەبێت زۆر وریا بیت‌ کە ئادی هەموو کەسێک وەرنەگریت‌و نەیانکەیت بەهاوڕێت".

وتیشی "بەداخەوە زۆرجار کچان‌و ئافرەتان ڕووبەڕووی حاڵەتی گێچەڵی سێکسی‌و ناوزڕاندن‌ دەبنەوە، چونکە دەستڕاگەیشتن بەئینتەرنێت خۆی فەزایەک دروست دەکات کە تێیدا دەتوانرێت بەشێوەیەکی ئۆنلاین گێچەڵت پێبکرێت‌".

نەشمیل هانی هەموو ئەو ژنانە دەدات کە گێچەڵی ئەلیکترۆنی‌و ناحەقیان بەرامبەر کراوە، ئازا بن‌و قسە بکەن‌‌و لای پۆلیس سکاڵا تۆمار بکەن، ئەو وتی "بەپێی ئەزمونی خۆم باشترین چارەسەر ئەوەیە کە سەرنجی خەڵک‌و رای گشتی بۆ ئەم پرسە ڕابکێشین، ئەمەش بەپشتیوانی خەڵک لەدژی ئەم جۆرە گێچەڵانەو بە بەکارهێنانی ڕێگەی یاسایی‌و گرتنەبەری ڕێکاری یاسایی توند دژی کەسی گێچەڵپێکەرو دەرخستن‌و ناساندنیان لەناو خەڵکی بەدیدێت".

"لەبەرامبەر هەر هەڕەشەو گێچەڵێکدا بێدەنگ مەبە"

هەندێکجار ژنان‌و کچان لەبەرامبەر هەڕەشەو کۆمێنتی نەشیاوو سوکایەتی‌و داواکاریی نابەجێ، پەنا بۆ خۆسانسۆریی دەبەن‌و بێدەنگ دەبن، وەک خۆیان دەڵێن "بۆ ئەوەی کێشەکەیان گەورەتر نەبێت"، بەڵام بەبۆچوونی لایەنە پەیوەندیدارەکان ئەم بێدەنگییە مافەکانیان پێشێل دەکات‌و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی جەستەیی‌و دەروونییان دروست دەکات‌و لێکەوتەی خراپی بۆ خێزانەکانیان‌و کۆمەڵگەش دەبێت.

وتەبێژو بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی پۆلیسی پارێزگای هەولێر، نەقیب کارزان ساڵح ئاماژە بەوە دەکات کە هەر کەیسێکی گێجەڵی رووبکاتە بەڕێوەبەرایەتییەکەیان، ڕێکارەکان زوو ڕێرەوی خۆیان وەردەگرن‌و لەڕێگای پۆلیس‌و یاساوە بەنهێنی‌و خێرا یەکلادەکرێنەوەو تۆمەتبار بەبڕیاری دادوەر دەستگیر دەکرێت بەوانەشەوە کە ئەکاونتی وەهمی‌و ساختە بەکاردەهێنن، ئەو وتی "بەهۆی زۆری ئەو هەڕەشانەی لەڕێگای سۆشیال میدیاوە لەئافرەتان دەکرێ، بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای هەولێر هێڵێکی گەرمی پەیوەندیکردن بەژمارە (07508088080) داناوەو ڕۆڵێکی گەورەی هەبووە لەڕزگارکردنی سەدان کچ‌و ئافرەت لە‌هەڕەشەکان‌و ڕاپێچکردنی کەسانی هەڕەشەکار بۆ بەردەم یاساو دادگا".

هەروەها رائید راز فریا عوسمان، بەرپرسی راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان‌و ژنان لەسلێمانی، ئاماژە بەوە دەکات کە زۆرترین حاڵەتی توندوتیژیی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردنە، ئەو بەئاوێنەی وت "ژن لەهەموو تەمەنەکاندا روومان تێدەکەن کە توندوتیژییان بەرامبەر دەکرێت، بەڵام ئەوانەی کێشەی پەیوەست بەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان هەیەو تەمەنیان لەنێوان ١٥ بۆ ٢٠ ساڵیدایە زیاتر روومان تێدەکەن، زۆرترین کێشەش کە ئێستا روودەدات‌و لەترۆپکدایە خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندی کردنە، لەبەرئەوەی تاکی کۆمەڵگەی ئێمە زۆر ناهوشیارانە بەکاریدەهێنێت".

وتیشی "بەڕێوەبەرایەتییەکەمان هەڵمەتێکی هوشیاری راگەیەندووە لەپێناو هوشیار کردنەوەی کۆمەڵگەو ئاشناکردنی خەڵک بە بەڕێوەبەرایەتیەکەمان، تاوەکو ژنان بێدەنگ نەبن بەرامبەر بەو توندوتیژییەی دژیان دەکرێت‌، بۆ ئەو مەبەستە هێڵی گەرمی ١١٩مان هەیە کە رۆژانە پەیوەندی پێوەدەکرێت، بەمەبەستی وەرگرتنی راوێژی دەرونی یان یاسایی‌و کۆمەڵایەتی‌و ئێستا کچان‌و ژنان چاوکراوەترن لەبەرامبەر ئەو هەڕەشانەی مەترسی بۆ کەسایەتی‌و ناووناوبانگیان دروستدەکات‌و بێدەنگ نابن".

ئەمە لەکاتێکدایە بەپێی یاسای ژمارە (٦ی ساڵی ٢٠٠٨) یاسای قەدەغەکردنی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندی کردن لەهەرێمی کوردستان، گێچەڵکردن بەتاوان دادەندرێت‌و هەر کەسێک ئەنجامی بدات سزا دەدرێت بە بەند کردن (حبس) بۆ ماوەیەک کە لەشەش مانگ کەمتر نەبێت‌و لەپێنج ساڵ زیاتر نەبێت‌و بەغەرامە کردنێک کە لەیەک ملیۆن دینار کەمترو لەپێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، یاخود بەیەکێک لەم دوو سزایە.

"کە هەڕەشەت لێکرا، گرنگترین شت ئەوەیە نەترسیت"

جگە لەگرنگی بێدەنگ نەبوونی کچان‌و ژنان بەرامبەر بەگێچەڵپێکردن‌و سکاڵا تۆمارکردن لەکەسانی تاوانبار، شارەزایانی بواری تەکنەلۆجیا جەغت لەسەر گرنگی ڕێگاکانی خۆپاراستنیش لەگێچەڵی ئەلکترۆنی دەکەنەوە.

شنیار یاسین، کە شارەزای بواری تەکنەلۆجیاو دەرچووی بەشی تەکنەلۆجیاو زانیاریی (ئای تی) زانکۆی ئەمەریکییە، ئاماژە بەوە دەکات ئینتەرنێت جیهانێکی ئاڵۆزە پێویستە هەر کەسێک دەچێتە ئەم جیهانەوە ئاگادار بێت چۆن خۆی دەپارێزێت، بەتایبەتی کچان‌و ژنان کە زیاتر دەکرێنە ئامانج، بۆیە ژن بوون لەئۆنلاین پێویستی بەئامادەکاریی تەواوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەراسانکردن‌و گێچەڵپێکردن‌و هاک کردن‌و هەڕەشەو رق‌و جیاکاریی، ئەو بەئاوێنەی وت "حاڵەتەکانی گێچەڵی ئۆنلاین لەسەرانسەری جیهان‌و کوردستانیشدا لەزیادبووندایە، ئەمەش وادەخوازێ کچان‌و ژنان بیر لەفەراهەمکردنی ژینگەیەکی دیجیتاڵی سەلامەتتر بۆ خۆیان بکەنەوە".

شنیار جەغت لەوە دەکات کە بۆ گێچەڵ‌و کۆمێنتی سووکایەتیکردن‌ لەئۆنلایندا، هەندێکجار ئەکاونتی ساختەو وەهمی دروست دەکرێ بۆ ئەوەی کەسانی گێچەڵکەر زیاتر دەستکراوە بن، یاخود بەناوی کچێک‌و ژنێکەوە ئەکاونت‌و پرۆفایلی ساختە دروستدەکرێت بەمەبەستی زیانگەیاندن بەناوبانگ‌و ناوزڕاندنیان، یان وێنەی ساختەی کچێک یان ژنێک لەڕێگەی فۆتۆشۆپەوە دەستکاریی دەکەن‌و بڵاویدەکەنەوە، ئەو وتی "هەرچەندە هەندێک ئەم کارانە پێویستییان بەتواناو تەکنەلۆژیایەکی ئاست بەرزە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەسەردەمی زیرەکی دەستکرددا دروستکردنی ئەو جۆرە کارانە بەداخەوە بۆ هەموو کەسێک بەردەستە".

وتیشی "زۆربەی قوربانیانی گێچەڵە ئەلیکترۆنییەکان کچانی هەرزەکارن، ئەمەش پێویستی بەبڵاوکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵایەتی لەنێو خێزان‌و خوێندنگاو قوتابخانەکانە".

له‌باره‌ی‌ چۆنیه‌تی‌ خۆپاراستن له‌گێچەڵ‌و هاک ککردن‌و هەڕەشەکان، شنیار جەغت لەوە دەکات هەنگاوی یەکەم بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەر جۆرە هەڕەشەیەک ئەوەیە "نەترسیت"، ئەو وتی "هەرچەندە گێچەڵ‌و هەراسانکردن‌، دەبنە هۆکاری سترێس‌و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی کەسەکە دروستدەکەن، بەڵام زۆر گرنگە ئارام بگریت‌و تووشی شڵەژان نەبیت‌و نەترسیت، بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەر هەڕەشەیەک، بەهیچ جۆرێک وەڵامی کەسی گێچەڵپێکەر مەدەرەوەو هیچ داوایەکیشی جێبەجێ مەکە، با هەست نەکات دەترسێیت‌و خاڵی لاوازت بدۆزێتەوە تا زیاتر گوشارت بۆ بهێنێت، هاوکات کەسێکی زۆر نزیکی متمانەپێکراوت لەخێزانەکەت ئاگادار بکەرەوە بۆ ئەوەی هاوکاریت بکات، وریابەو بەڵگەو نامەی نوسراوو دەنگی هەڕەشەکانی بپارێزەو مەیانسڕەوە، بۆ ئەوەی بەزووترین کات لەڕووی یاساییەوە سکاڵا تۆمار بکەیت".

وتیشی "کچان‌و ژنان زۆر گرنگە چەند خاڵێک رەچاو بکەن کاتێک دەچنە ناو ئۆنلاین‌و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی ئینتەرنێتەوە، بۆ نمونە، دانان‌و بەکارهێنانی وشەی نهێنی بەهێز لەسەر ئەکاونتەکانتان، گۆڕینی پاسۆردەکانتان دوو سێ مانگ جارێک، بەهیچ شێوه‌یه‌ك ئادو لینك‌و بەستەرە له‌كه‌سی نەناسراو وه‌رمه‌گرن، نەک هه‌وڵی هاكکردنت بدات، خۆت فێری چۆنیەتی ڕێکخستنەکانی نهێنی پارێزی ئامێرەکانت بکە، مۆبایل، کۆمپیوتەر، کاتژمێری زیرەک، ئایپادو هتد، بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی هەموو شتە تایبەتەکانت بکەیت، پێش ئەوەی هەر وێنەو زانیارییەکی کەسی‌و تایبەتی خۆت بڵاوبکەیتەوە ئاگاداربە لەوەی کە بەشێوەی ئۆنلاین پۆست دەکەیت، بیر لەمەترسی‌و ئەگەرەکانی بکەرەوە، لەکاتی فرۆشتنی مۆبایلیشدا، پێویستە مۆبایلەکەت فۆڕمات بکەیت تاکو هەموو وێنەو زانیارییە تایبەتەکان بەتەواوی بسڕێنەوەو نەمێنن".