"ژن کوشتن"، لەهەڵەبجەو هەورامان نییە

2024-04-08 1974

کچانی هەڵەبجە لەکاتی فستیڤاڵی هەناردا

ئا: میهرەبان سەلام

ساڵانە کە ئامارەکانی توندوتیژی بڵاودەکرێنەوە، ئاماژە بەوە دەکرێت توندوتیژیی لەزۆڕێک لەشارو ناوچەکانی هەرێمی کوردستان لەهەڵکشاندایەو حاڵەتی "ژن کوشتن" تۆمار دەکرێت، تەنها لە"هەڵەبجەو هەورامان" نەبێت، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان‌و خێزان دەڵێت "لەهەڵەبجەو هەورامان، ژن بەچاوێکی بەرزو شکۆدارەوە سەیر دەکرێ".

بەپێی ئامارە فەرمییەکان، لەماوەی ١٠ ساڵی رابردوودا زیاتر لەهەزار ژن لەهەرێمی کوردستاندا کوژراون یان خۆیان کوشتوە، کە زۆربەی هەرە زۆریان لەئەنجامی توندوتیژیی لەسەر بنەمای جێندەریی بووە. لەهەرێمی کوردستاندا، ژنان‌و کچان وەک زۆرێک لەوڵاتانی ناوچەکەو جیهان، ڕووبەڕووی چەندین جۆری توندوتیژیی دەبنەوە وەک کوشتن لەژێر ناوی شەرەف، دەستدرێژیی سێکسی، شەڕو لێدانی ناو ماڵ، هاوسەرگیری پێشوەخت‌و بەشوودانی منداڵ، خەتەنەکردنی مێینە، بازرگانیکردن بەژن‌و کچ، هەڕەشەو سووکایەتیکردن، خیانەتی هاوسەرگیریی‌. بەپێی ئامارەکان ئەم توندو تیژیانە ساڵ بەساڵ لەهەڵکشاندان‌و زۆربەی شارو قەزاو ناحیەکانی هەرێم ئەم حاڵەتانەیان تیا تۆمار دەکرێت، لەم نێوەدا تەنها هەڵەبجەو هەورامان وەک ناوچەیەک کە حاڵەتی "ژن کوشتن"ی تیا ئەنجامنادرێت ئاماژەی بۆ دەکرێت، هەرچەندە ژمارەیەک لەچالاکوانی ژنان دەڵێن "توندوتیژی تەنها ژن کوشتن نییە، لەھەڵەبجە جۆرەکانی دیکەی توندوتیژی ھەیە، بەڵام دەشارێتەوە".

سۆزان فەرەج

"ژن کوشتن نییە، بەڵام..."

سۆزان فەرەج، چالاکوانی بواری ژنان ئاماژە بەوە دەکات توندوتیژیی تەنها "ژن کوشتن" نییە، بەڵکو چەندین هەڵسکەوت‌و رەفتاری نەشیاو دەچنە خانەی توندوتیژییەوە، ئەو بە"ئاوێنە"ی وت "لەهەڵەبجەو هەورامان توندوتیژیی ھەیەو بەشێوەیەکی عەشایەری چارەسەر دەکرێ".

وتیشی "جگە لەوەش زۆربە کیشەکان بەشارەوەیی دەمێننەوەو دیاری ناکرێن، زۆربەی کات هوشیاری کۆمەڵایەتی لەو ئاستەدا نییە ئەم کێشەو توندوتیژییانە ئاشکرا بکرێ، ئەمەش وایکردوە کە کێشە دەرونی‌و ئابوریەکان بەتوندو تیژی حساب ناکرێ، بەڵکو تەنھا کوشتن بەتوندو تیژی دادەنرێت، بۆیە رووبکەیتە ھەر لایەنێک دەڵێن رێژەی توندوتیژی سفرە، بەڵام سفر نیە چونکە کێشەکان تەنھا کوشتن نیە، بەكکو دەرونی‌و جنێووسوکایەتیش بونی ھەیە".

وێڕای ئەوەش زۆربەی ئاماژەکان روەو ئەو ئاڕاستەیەن کە ھەمیشە ھەڵەبجەو هەورامان حاڵەتی کوشتن‌و خۆکوشتنی ژنانی تیا تۆمار نەکراوەو ئاماری توندوتیژییەکان لەماوەی ساڵێکدا زۆر زۆر کەمە، کە زیاتر دەمەقاڵێی نێوان ھاوسەرەکانەو بەزوویی چارەسەر دەکرێن.

شەھێن عومەر، تویژەی دەرونی سەبارەت بەکەمی توندوتیژی لەھەلەبجەو ھەورامان ئاماژە بەوە دەکات کە یەکتر ناسین‌و لێکنزیکی خێزانەکان وایکردوە توندوتیژییەکان نەبینرێن، بەڵکو بەزووترین کات چارەسەر بکرێن، ئەو بە"ئاوێنە"ی وت "هاوکات ژنان دەترسن‌و سکالا تۆمار ناکەن، چونکە لەپاش سکاڵاکردن توشی کیشەی کۆمەڵایەتی دەبن‌و دەترسن لەوەی ناویان بزێێ‌و لەکۆمەڵگادا بەجۆرێکی تر سەیر بکرێن".

"نەبونی حاڵەتی ژن نەکوشتن، شانازییە بۆ هەڵەبجەو هەورامان"

گوڵستان محەمەد، بەرپرسی نوسینگەی مافی مرۆڤ لەھەڵەبجە باس لەوە دەکات کە توندوتیژیی دیاردەیەکی جیھانیەو ناکرێ بوترێت لەهەڵەبجەو هەورامان بەتەواوی بنەبڕکراوە، بەڵام لەناوچەیەک بۆ ناوچەکیەکی تر جیاوازە، ئەو بە"ئاوێنە"ی وت "ئەوەی تێبینی‌و چاودێری کراوە ھەڵەبجە جیاواز لەسەرجەم پارێزگاکانی تری کوردستان‌و عێراق، توندوتیژیی کەمترەو ئەمەش بەخاڵێکی باش دادەنرێت‌و ھەڵەبجە ھەمیشە شانازی پێوە دەکات ".

وتیشی "بەڵام ئەوەش ناشارینەوە کە توندو تیژیی ھەیە شاراوەیەو ژنان دەترسن لەوەی سکاڵا بکەن‌و سکالاکانیان ببێت بەکەیس، بۆیە ناچنە دامودەزگا حکومیەکان تاوەکو ئامار وەربگیرێت، خالێکی تریش ئەوەیە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان‌و خێزان نەکەوتۆتە سەر پێی خۆی‌و تا ئێستا ئاماری راست‌و دروستمان نیە، چونکە ئامارەکان تۆمار ناکرێن لەو بەڕێوەبەرایەتییە تا بزانین توندوتیژی تۆمار دەکرێت یان نا".

گوڵستان ئاماژە بەوە دەکات ھەمیشە خاڵە کێشە لەسەرەکان لاوازن‌و لەناو بنکەکانی پۆلیس بەزووترین کات چارەسەر دەکرێ‌و بەدۆسیەو کەیس لەقەڵەم نادرێ، ئەو وتی "دەبێت بەیاساو پلانی درێژخایەن روبەڕی توندوتیژیی ببینەوەو یاسای توندوتیژی خێزانی بەجۆرێک ھەموار بکرێتەوە کە ھەر کەس ھەڕەشەو توندوتیژیی بەرامبەر بەژن ئەنجام بدات وەک تاوانبار بەسزای خۆی بگات‌و ژنان پارێزبەندییان هەبێت".

"رێزگرتن لەژن بووە بەکلتور"

بەرزان عوسمان، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی ھەڵەبجە، ئاماژە بەوە دەکات کە ھیچ دۆسیەیەک تا سەر بەشاراوەیی نامێنێتەوەو ئەوەی ببێ‌و گەورە بێت ئاشکرا دەکرێ، ئەو بە"ئاوێنە"ی وت "ئێمە ناڵێین توندوتیژی بونی نیە ، بەشانازییەوە دەڵێێن ژن کوشتن نییە، توندوتیژی ھەیەو ساڵانە ٦٠ بۆ ٧٠ دۆسیە ھەیەو هەر شتێک کە رووبدات ناشارێتەوە، ئەوەی ھەبێت بەئاشکرا ڕایدەگەیەنین بۆ رای گشتی‌".

وتیشی "ژنی ھەڵەبجە سەربەخۆییان ھەیەو خاوەنی ئابوری سەربەخۆن‌و مێژووییەکی پرشنگداریان ھەیەو مێژوو ناتوانرێت دەستکاری بکرێ، کلتوری هەڵەبجەو هەورامان بەرامبەر بەژن کلتورێکی جوانە کە ١٠٠ ساڵ لەمەوبەر قایمقامەکەی ژن بووەو ئێستاش هەر ژنە، لەبەرئەوە لەم شارەدا توندوتیژی بەرامبەر بەژن هەشبێ زۆر کەمە، ژن کوشتن هەر نیە، باندی لەشفرۆشی تیا نیە، باکگراوندی ئایینی‌و پەروەردەی خێزانیش هۆکارن بۆ ئەوەی رێژەی توندوتیژیی لەم شارەدا کەم بێت".

بورھان ئەحمەد

"سروشتی جوانی هەڵەبجەو هەورامان‌، مرۆڤی هێمنی بەرهەمێناوە"

مقەدەمی ماف پەروەر بورھان ئەحمەد، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان‌و خێزان لەھەڵەبجە سەبارەت بەهۆکاری کەمی رێژەی توندوتیژی بەرامبەر بەخێزان‌و ژنان، بە"ئاوێنە"ی وت "لەهەڵەبجەو هەورامان ئەمە بووە بەکلتورێکی رەگداکوتاو کە ژن بەچاوێکی بەرزو شکۆدارەوە سەیر دەکرێ".

بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان‌و خێزان، لەساڵی ٢٠١٦ بەهاوکاری سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان لەعێراق UNFPA کەوتە کار، لەچوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، حەوت بەڕێوەبەرایەتی‌و ٢٦ نوسینگەو پێنج هۆبە هەن، کە رۆژانە لەرێگەی هێڵی گەرمی 119 سکاڵای ئەو ژنانە وەردەگرن، توندوتیژیان بەرامبەر دەکرێت‌و ساڵانە سەدان کەس بەتۆمەتی ئەنجامدانی توندوتیژی لەهەرێمی کوردستان دەستگیر دەکرێن. هاوکات دەیان رێکخراوی تایبەت بەژنان‌و ئافرەتان لەهەرێمی کوردستان هەن‌و لەپەرلەمانی کوردستانیش لەساڵی ٢٠١١ەوە یاسای ژمارە ٨ی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی دەرچووە، کە لە ١٠ ماددە پێکهاتووە بەمەبەستی پاراستنی خێزان‌و قەدەغەکردنی توندوتیژی خێزانی، بەڵام سەرباری هەموو ئەوانەش ئامارەکانی توندتیژی دژی ژنان ساڵ بەساڵ زیاتردەبێت، لەکاتێکدا بەشێک لەتوندوتیژییەکان تۆمار ناکرێن.

لەهەڵەبجە وەک چالاکوانانی ژنان دەڵێن بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان‌و خێزان هەرچەندە بڕیاری لەسەر دراوە، بەڵام هێشتا نەکەوتۆتە سەر پێی خۆی‌و تا ئێستا ئاماری تیا تۆمار ناکرێت، بەڵام بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای ھەڵەبجە (بەناحیەکانی بیارەو خورماڵ‌و بەمۆو سیروان-ەوە) لەماوەی ١١ مانگی ساڵی ٢٠٢٣دا ٦١ سکاڵا تۆمار کراون، زیاتر لەپەنجا سکاڵایان چارەسەر کراون کە زیاتر دەمەقاڵێی نێوان هاوسەرەکان بوون‌، بەڵام هیچ حاڵەتێکی ژن کوشتن تۆمار نەکراوە.

بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان‌و خێزان لەھەڵەبجە ئاماژە بەوە دەکات هەڵەبجەو هەورامان چەند تایبەتمەندییەکیان هەیە وایکردووە بەراورد بەناوجەکانی تر لەهەڵسوکەوت‌و ژیانی رۆژانەیاندا زیاتر جوانپەرست‌و نەرم‌و نیان بن، مقەدەمی ماف پەروەر بورھان بە"ئاوێنە"ی وت "لەڕووی کار کردنەوە زۆرینەی پیاوان سەرقاڵی کارکردنن، جۆری کارەکانیشیان کاری ھێواش‌و ھێورو ھێمنە، یاخود تێکەل بوونە لەگەڵ سروشت کە یەکێکە لەجوانترین سروشتەکانی کوردستان، بە نمونە لە دەستڕەنگینی و کاری دەستییەوە تا دەگات بەکاری باخداری‌و کشتوکاڵ کردن کە کاری سەرەکی خەڵکی ئەم ناوچەیەیە ، ئەم ھۆکارەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ستانداردە جیھانییەکان بۆ بەرهەمهێنانی مرۆڤی هێمن کە ھۆکاریی ژینگەییە، ژینگەو سروشتی سەوزو پاراوی ئەم ناوچەیە سازگارترو لەبارترو گونجاوترە بە بەراورد بەناوچەکانی دیکە کە کارگەی زیاترو نالەباری ئاووھەواو ناسازگاری زیاتریان تێدایە ".

وتیشی "لەلایەکی دیکە ڕێژەی دانیشتوانی ئەم پارێزگایە کەمترە لەشارەکانی دیکە، کاتێک کێشەیەکی خێزانی دروست ئەبێ بەھۆی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی چارەسەر دەبێ‌و نایەتە نێو دامودەزگاکان کە ئەمەش بۆ خۆی خاڵێکی ئیجابیە بۆ کەمی ئامارەکانی توندوتیژیی".