لە ماوەی پێشوودا تەواوی جیهان بە ترسو نیگەرانییەوە سەیری هەواڵی سووتاندنی دارستانەکانی ئەمازۆن دەکەن، لە هەندێک وڵاتی جیهانیش پارت و رێكخراوەکانی بواری ژینگەپارێزی  دەستیانکرد بە خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕین بەرامبەر بە حکومەتی بەرازیل و جیهان، چونکە بە پێی پێویستە بەتەنگ کوژانەوەی ئەو ئاگرەوە نەچوون، هەندێکیش حکومەتی بەرازیل تاوانبار دەکەن بەوەی، کە نیاز  و ئامانجی تری لە پشت ئەم سووتاندنەوە هەبێت.  لێرەدا پێمخۆشە گرنگی ئەم دارستانە بخەمە ڕوو.

رووبەری گشتی
ئەم دارستانە یەکێکە لە گەورەترین دارستانەکانی جیهان و کۆی گشتی رووبەری دەگاتە 5.5 ملیۆن کم چوارگۆشە، سنووری نۆ دەوڵەتی ئەمریکای لاتین دەبڕێت، کە ئەوانیش : " بەرازیل، پیرۆ، کۆڵۆمبیا، ڤێنزوێڵا، غینای فەرەنسی، ئیکوادۆر، پۆلیڤیا،سیرالیۆن، غیانا" بەشی گەورەی  ئەم دارستانە دەکەوێتە بەرازیلەوەو لە 60% ی پێکدەهێنێت پاشئەویش  پیرۆ دێت و لە 13% ی بەردەکەوێت، ئینجا کۆلۆمبیا 10%. 

لە روی ژینگەییەوە
گرنگی دارستانی ئەمازۆن لە رووی ژینگەیییەوە زۆر گەورەیە، چونکە ئەم دارستانە وەکو سینگی جیهان وایە و لە 20% ی ئۆکسجینی جیهان لەم دارستانەوە دروست دەبێت، هەربۆیە ئەم نازناوەی وەرگرتووە، هەروەها سەرچاوەیەکی گەورەی ئاوی پاکیشە بۆ ئەم کیشوەرە.

سەرچاوەی ئاوی پاک
لە لایەکی ترەوە بەهۆی بوونی دارێکی زۆر کە هەریەکەیان دەتوانن بەهۆی ئەو هەڵمە ئاوییەی کە دروستی دەکەن،  بەتایبەتی ئەو دارانەی  کە بەرزییان 10 مەتر بێت دەتوانن رۆژانە 3 هەزار لیتر ئاو بەرهەم بهێنێنن، ئەوەش بەهۆی ئەو هەڵمەی دروستی دەکەن، هەرئەمەش وایکردووە کە دارستانی ئەمازۆن ببێتە ناوچەیەکی بارانی دەوڵەمەندی جیهان، هەرئەمەش وایکردووە کە ئەم ناوچەیە بۆتە زەوییەکی پاکو بەپیت بۆ ژیانی هەزران  مرۆڤ و رووەک و گیانلەبەری جۆراجۆر تێیدا بژین و ببێتە وڵاتی ئەوان.  
هەروەها هەر لەم دارستانەدا نزیکەی 5 سەرچاوەی گەورەی ئاوی پاکی خواردنەوەی تێدایە و لە هەمووشیان گرنگتر رووباری ئەمازۆنە، کە دووەمین گەورە رووباری جیهانە " پاش رووباری نیل" درێژی دەگاتە 6992 کم، ئەم رووبارەش کۆمەڵێک رووباری تری تێدەڕژێت و سروشتێکی دڵڕفێنی بەو ناوچەیە بەخشیوەو سەرچاوەی سەرەکی ئاوی پاکیشە ، بۆ دانیشتوانی ئەم وڵاتانە.   

مەترسی بۆسەر دانیشتوانە رەسەنەکەی
دیارە نابێت ئەوەمان لە بیربچێت کە ئەم ناوچەیە شوێنی ژیانی  خەڵکی رەسەنی بەرازیلە، کە ماوەی هەزاران ساڵە لەم شوێنەدا دەژین، بەپێی هەندێک سەرچاوەی ئەڵمانی بێت، نزیکەی 340  ئێتنی جۆراوجۆر لەم شوێنەدا دەژین، بەلەناوچوونی ئەم دارستانەش، ژیانی ئەم خەڵکە رەسەنە لەناودەچێت.

لە رووی سامانی ئاژەڵییەوە
خاڵێکی گرنگی تری ئەم داستانە ئەوەیە کە ژمارەیەکی زۆری گیانلەبەری تێدا دەژی، هەندێکیان زۆر دانسقەن و ئەگەری لەناوچوونی کۆتاییان هەیە، بەتایبەتی لەپاش نەمانی ئەم دارستانە، بەپێی زۆربەی سەرچاوەکان بێت نزیکەی 3 هەزار جۆری ماسیی، 1294 جۆری باڵندە و 427 گیانلەبەری شیردەری تێدایە. 

لە رووی سامانی رووکیەوە

ئەم دارستانە ملیۆنەها داری تێدایە، بە پێی هەندێک سەرچاوە بێت نزیکەی 40 هەزار جۆر دارو درەخت و گژوگیا تێدایە، ئەمەش سامانێکی گەورەیە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، بەلەناوچوونی ئەم دارستانە، ژیانی ئەم رووەک و گژوگیایەش لەناودەچێت.

مەترسی ئاگرەکە
لە ئێستادا زۆرێک لە رێکخراو حکومەتەکانی جیهان ترسیان لەناوچونی ئەم دارستانە گەورەیە هەیە، چونکە ئاگرەکە هێندە بەهێزبووە لە دەقیقەیەکدا هێندەی رووبەری دوو یارگای تۆپی پێ دەسوتێنێت. لە ماوەی پەنچا ساڵی رابردووشدا نزیکەی 20% ئەم دارستانە ، بەهۆی لەناوچوون و سووتاندن و هەروەها بەکارهێنانی بۆ زەوی کشتوکاڵی و کارگەی پیشەشازی لەناوچووە. هەروەها بە پێی راپۆرتێکی دەزگای نیشتمانی بەرازیلی بۆ لێکۆڵینەوەی زانستی بێت، ئەمساڵ چوار جار لەچاو ساڵی پار، رێژەی لەناوبردنی ئەم دارستانە زیاتر بووە، هەروەها سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە تەنها لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا  نزیکە 2.254 کم چوارگۆشە  لەناوچووە، لەکاتێکدا ساڵی پار تەنها 500 کم بووە. هەموو ئەم ئامارانەش ترسێکی گەورەی خستۆتە دڵی جیهانەوە.

فشاری نێودەوڵەتی
لە ئێستادا حکومەتی بەرازیل لە ژێرفشارێکی ئێجگار گەورەی جیهاندایە بەتایبەتی پاشئەوەی یەکێتی ئەوروپا و هەروەها سەرۆکی فەرەنسا ئیمانوێل ماکرۆن رەخنەی توندی لە بەرازیل گرت و رایگەیاند" ئەمساڵ لەچاو ساڵی پاردا رێژەی سووتاندن بە رێژەی 84% زیادیکردووە، هەروەها دارستانی ئەمازۆن تەنها بۆ بەرازیل گرنگ نییە بگرە بۆ هەموو جیهان گرنگە".  هەرئەمەش وایکرد کە جایر بولسونارۆی سەرۆکی بەرازیل  وەڵامی ماکرۆن بداتەوەو پێی بڵێت: ئەمەی ماکرۆن دەیڵێت، سیاسەتی کۆڵۆنیالیزمیی نوێیە".

ئامانجی نهێنی حکومەتی بەرازیل
هەندێک لە پارت و رێکخراوەکانی بواری ژینگەپارێزی حکومەتی بەرازیل تۆمەتبار دەکەن بەوەی، کە درەنگ هەوڵی کوژانەوەی ئەم ئاگرەی داوە، لەمەشدا کۆمەڵێک ئامانجی سیاسی و ئابووری هەیە، لە رووی سیاسییەوە دەیەوێت دووبارە گرنگی ئەم دارستانانە بۆ جیهان بخاتە ڕوو تاوەکو لە مەیدانی نێودەوڵەتی پێگەی بەرازیل بەهێزتر بکات. لە رووی ئابووریشەوە، ئەم ناوچەیە سامانێکی سروشتی زۆری تێدایە بەتایبەتی نەوت و گاز، حکومەتی بەرازیلیش دەیەوێت سوودیان لێوەربگرێت، هەروەها بۆ زیاترکردنی رووبەروی کشتوکاڵیش بەکاریبهێنێت، هەرچەندە حکومەتی بەرازیل ئەم تۆمەتانە رەتدەکاتەوە.

سەرچاوەکان:
1/ لمَ غابة الأمازون بهذه الأهمية ولماذا تسمى رئة الكوكب؟. https://arabic.euronews.com
2/ 5 Gründe, warum der Regenwald so wichtig ist. /www.watson.de/

3/ أهم-4-معلومات-عن-غابة-الأمازون-الشهيرة. /www.edarabia.com/ar

4/  لهذه-الأسباب-غابات-الأمازون-مهمة-جداً-للعالم-كله. /www.dw.com/ar