فەلسەفەی سیاسی هانا ئارنێت

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

2021-01-16 1261

ئەو قسەیە راست نییە کە دەگوترێت فەلسەفە تەنها کاری پیاوانە و ژنان لە بواری فەلسەفیدا دەستڕەنگینیان نییە، چونکە لەناو کتێبخانەی فەلسەفی جیهاندا، کۆمەڵێک ناوی جوانی فەیلەسووفی ژنانمان هەیە، یەکێکیش لەوانە ژنە فەیلەسووفی جوولەکەی ئەڵمانی هانا ئارنێتە.

ئارنێت لە ساڵی 1906 لە بنەماڵەیەکی جوولەکەی ئەڵمانی لەدایک بووە، هەر لەوێش خوێندنی تەواوکردووە، بەڵام بەهاتنە سەرکاری نازییەکان لە ئەڵمانیا، ناچار وڵات بەجێدەهێڵێت بەرەو ئەمریکا دەڕوات و هەتا کۆتایی ژیانی لە ساڵی 1975 لەوێ دەژی. هانا ئارنێت یەکێکە لە کاریگەرترین فەیلەسووفە سیاسییەکانی سەدەی بیستەم، خاوەنی کۆمەڵێک کتێبی فەلسەفی زۆر گرنگە لەوانە « بنچینەکانی تۆتالیتاریزم» کە لە ساڵی 1951 نووسیویەتی، ئەم کتێبە لێکۆڵینەوەیەکی سیاسی بوو لە بارەی رژێمە دیکتاتۆرەکانی ستالینی و نازیی ئەڵمانی، هەتاوەکو ئەمڕۆش بە یەکێک لە کتێبە باشەکانی جیهان دادەنرێت لەبارەی لێکۆڵینەوەو شرۆڤەکاری لەبارەی سیستەمی دیکتاتۆرییەوە. هەروەها کتێبی دۆخی مرۆیی کە لە ساڵی 1958 نووسیویەتی، کە ئەویش یەکێکە لە کتێبە گرنگەکانی بواری فەلسەفی سیاسی.
لەماوەی پێشوودا کتێبێکم بەناونیشانی«فەلسەفەی هانا ئارنێت» بەرچاو کەوت، ئەم کتێبە لە نووسینی «ماوریزیۆ پاسرین دێنترێڤێس» و لەلایەن کاک ئارام محەمەد کراوە بە کوردی و دەزگای ئایدیاش چاپی کردووە. ئەم کتێبە یەکێکە لە کتێبە باشەکان کە لە بارەی فەلسەفەی هانا ئارنێتەوە نووسراوە، نووسەر هەوڵیداوە، پوختەیەک لە فکری سیاسی و فەلسەفەی ئەم ژنە فەیلەسووفەمان بۆ دەربخات و زانیاری باش بدات بە خوێنەر.

مێژوو
هانا ئارنێت بۆچوونێکی تایبەتی بەرامبەر بە مێژوو هەیە و پێی وایە خوێندنەوەیەکی رەخنەگرانەی مێژوو، سوودی زۆری دەبێت بۆمان. لەمبارەیەوە پێی وایە: دووبارە بەستنی پەیوەندی لەگەڵ ڕابردوو تاقیکردنەوەیەکی دێرینەناسییانە نییە، بە پێچەوانەوە بەبێ گەڕانەوەیەکی رەخنەگرانە بۆ رابردوو، ئاسۆی زەمەنی ئێمە لەیەک هەڵدەوەشێت و تێکدەشکێت.ل22
هەروەها ئارنێت پێی وایە پێویستە ئەو ساتانەی رابردوو زیندوو بکەینەوە کە شایانی پاراستنن و ئەو بەشەی گەنجینەی رابردوو رزگار بکەین کە بۆ ئێمە گرنگە.

مۆدێرنە
بەپێچەوانەی بەشێکی زۆری فەیلەسووفانی ئەڵمانیا و رۆژئاواوە، هانا ئارنێت بۆچوونێکی تاڕادەیەک نەرێنی بەرامبەر بە مۆدێرنە هەیە، ئەمەش بەتایبەتی لە کتێبی « دۆخی مرۆیی» دا بە جوانی دەردەکەوێت. بە بۆچوونی ئارنێت، مۆدێرنە بەلەدەستدانی جیهان وەسف دەکرێت، چونکە دەبێتە هۆی سنووردارکردن و نەهێشتنی فەزای گشتی کردار و جیهانی تایبەتی و بەرژەوەندییە ئابوورییەکان زاڵ دەبن. هەروەها پێی وایە کە مۆدێرنە سەردەمی بەرێوەبردنی بیرۆکراسی و رەنجی بێ ناونیشانە نەک سیاسەتی کردار، سەردەمی دەسەڵاتی نوخبەکان و دەستکاری رای گشتییە، سەردەمێکە تێیدا فۆڕمە تۆتالیتاریەکانی حکومەت وەکو نازیەت و ستالیزنیم، لە ئەنجامی جێکەوتنی تۆقاندن و توندوتیژییەوە دەرکەوتوون، ل19
پێشی وایە کە گۆشەگیریی و تەنیاییش، هاوپشتی مرۆیی و تێکڕای فۆڕمە خۆڕسکەکانی ژیانی بە کۆمەڵی داڕزاندووە و تاکەکان پێوەر و بەها نەریتییەکان لە دەست دەدەن،ل19

تۆتالیتاریزم
وەکو لە پێشیشدا ئاماژەم پێدا هانا ئارنێت بە یەکێک لەو فەیلەسووفانە دەناسرێت، کە بە زانستیترین و باشترن شێوە، میتۆد و بنەماکانی تۆتالیتاریزمی شیکردۆتەوە. ئارنێت پێی وایە کە سیستەمی تۆتالیتاریزمی هاوشێوەی ستالینیزم و نازیەت و فاشیزم، بەرهەمێک یان منداڵی مۆدێرنەن، ئەمجۆرە سیستەمانە نامۆن بە مێژوویی مرۆڤایەتی. ئەو لە کتێبی « بنچینەکانی تۆتالیتاریزم» دا دەڵێت: دیاردەی تۆتالتالیزم بەردەوامێتی مێژووی رۆژئاوایی پچڕاندووەو زۆربەی کاتیگۆرییە ئەخلاقی و سیاسییەکانی ئێمەی بێ واتا کردووەل20
پێشی وایە کە سیستەمی تۆتالیتاریزم توانای تاکەکان بۆ حوکمدان لەبارەی دەورووبەرو رووداوەکانەوە لەناوبردووەو پێوەرە پەسەندکراوەکانی ئێمەی بۆ حکومدان و کاتیگۆریە باوەکانی ئێمەی بۆ شیکاری و هەڵسەنگاندن و ئەخلاقی و سیاسی لەناوبردووەل67 جگە لەوەش پێی وایە کە سیستەمی تۆتالیتاریزم کاری سەرەکی ئەوەیە کە چەمکی « فەزای گشتی و دیالۆگ و هاوڵاتیی بوون لەناوبەرت».
بەگشتی هەرکەسێک بیەوێت لە سیستەمە تۆتالییەکانی جیهان تێبگات، ناچار دەبێت ئەو کتێبەی هانا ئارنێت بخوێنێتەوە کە لە بارەی تۆتالیتاریزمەوە نووسیویەتی.

سیاسەت
هانا ئارنێت تێڕوانینی تایبەتی خۆی هەبووە بۆ سیاسەت و ژیانی سیاسی کە زیاتر دەتوانین ناوی هومانیزمی لێبنێین. بە بۆچوونی ئارنێت سیاسەت پەیوەندیی بە پشکداری هاوڵاتییان لە جیهان و فەزایەکی هاوبەشی دەرکەوتنەوە هەیە، بۆئەوەی نیگەرانییە گشتییەکان بتوانن لە روانگە جیاجیاکانەوە دەرببڕدرێن. پێشی وایە تەنها ئازادی رادەربڕین گرنگ نییە بەڵکە دەبێت تاکەکان بتوانن یەکتر ببینن و لەگەڵ یەکتر بدوێن، لە فەزای گشتی-سیاسیدا یەکتر ببینن بۆ ئەوەی جیاوازییەکانیان و خاڵە هاوبەشەکانیان دەرکەون و ببێتە جێی گفتوگۆی دیموکراتی.94
لەلایەکی ترەوە ئارنێت پێی وایە: چالاکی سیاسی ئامڕازێک نییە بۆ ئامانجێک، بەڵکو خۆی ئامانجە، تاک بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی خۆشگوزەرانی خۆی کاری سیاسی ناکات، بەڵکو ئەم کارە بۆ هێنانەدی ئەو بنەمایە ئەنجام دەدات کە خودی ژیانی سیاسین، لەو بنەمایانەش: ئازادی، یەکسانی، دادپەروەریی و هاوپشتی.ل96
واتە ئارنێت زیاتر باوەڕی بە ئازادی تاکەکان هەبووە بۆ دەربڕین رای خۆیان و لەهەمانکاتیشدا مافی گردبوونەوەو خۆپیشاندانیش بە مافێکی سروشتی هاوڵاتیان دادەنێت، کە ئەمەش رێگا خۆش دەکات بۆ تێگەیشتن لە دوو چەمکی گرنگی تر کە ئەو باسیان لێوە دەکات کە ئەوانیش رای گشتی و فەزای گشتی.

رای گشتی و فەزای گشتی
ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانە کە هانا ئارنێت دژی چەمکی رای گشتییە، چونکە ئەو پێی وابوو کە «رای گشتی» کۆدەنگی کوێرانەی جەماوەرە. ل94. ئارنێت پێی وایە کە بیرورا سیاسییەکان هەرگیز ناتوانن بە شێوەیەکی تایبەتی دروست ببن، بەڵکو تەنیا لە زەمینەی گشتیدا باس و گفتوگۆ فۆڕم وەردەگرن و تاقی دەکرێنەوەو پەرە دەسێنن.
بە بۆچوونی ئارنێت سیاسەت مانای بەشداری چالاکانی خەڵکییە لە دیبەیتە گشتییە جۆراوجۆرەکاندا کە تێییاندا بڕیاری کاریگەر لەسەر کۆمەڵ دەدرێن. لەبەرئەوە سیاسەت شتێکە پێویستی بە شوێنێکە لە جیهاندا و تەنیا دەتوانرێت لە فەزای گشتیدا رووبدات، بۆیە ئەگەر تاک لەم فەزایەدا ئامادە نەبێت، لەبنچینەدا دەرگیری سیاسەت نییە.ل95

گرنگی دیالۆگی سیاسی
لەلایەکی ترەوە ئارنێت جەخت لەسەر چەمكێکی تر دەکاتەوە کە ئەویش دیالۆگ و گفتوگۆیە بەتایبەتی سیاسی. ئەو پێی وایە گفتوگۆ جەوهەری ژیانی سیاسی پێکدەهێنێت، پێشیوایە کە هێزی بیرکردنەوەی ئێمە تەنیا لە گۆڕەپانی گفتوگۆدا دەتوانێت دەربکەوێت، ئەو پێی وایە ئێمە کاتێک لەگەڵ کەسانی تردا گفتوگۆ دەکەین، لەرێگەی دەربڕینەوە بیرکردنەوەکانمان بۆ ئەوان دەگوازینەوە، بەهەمانشێوە ئەوانیش بیرکردنەوەکانیانمان بۆ ئێمە دەگوازنەوە. ل84
دواتر پشت بە وتەی مادیۆسن دەبەستێت کاتێک دەڵێت: عەقڵی مرۆڤ، هەروەک مرۆڤ خۆی، کاتێک بەتەنیایی دەمێنێتەوە، ترسنۆک و خۆپارێزە، بەڵام کاتێک لەگەڵ چەند کەسێکی تردا کۆدەبێتەوە، هەست بە دڵنیایی و باوەڕ بە خۆبوون دەکات. ل85

هاوڵاتییبوون
یەکێتی تر لەو چەمکانەی کە ئارنێت کاری زۆری لەسەر کردووە « هاوڵاتیی بوونە» ئەم مەسەلەیە مایەی گرنگی و بایەخێکی زۆری ئارنێت بووە. ئەو داوای جۆرە هاوڵاتییەکی « ئازاد و سەربەخۆ» دەکات، لەهەمانکاتیشدا هاوڵاتییەکی چالاک و بەشداری چالاکی سیاسی بکات. لەهەمووشی گرنگتر ئارنێت پێی وابوو کە شوناسی نەتەوەیی یان مەزهەبی یان نەژادی پەیوەندی بە شوناسی تاک وەکو هاوڵاتییەوە نییە و هەرگیز نابێت ببێتە بنەمای هاوڵاتیی بوون لە جڤاتی سیاسیدا. ل92
ئەم بۆچوونەی ئارنێتیش لە ئێستادا بۆتە بەردی بناغەی هەموو سیستەمێکی دیموکراسی و مەدەنی مۆدێرن، زۆرێکیش ئەم تێزە وەکو چارەسەرێک بۆ کێشەکانی کەمەنەتەوە و ئاینییەکانی جیهان دادەنێن و بە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی دەوڵەتی سەرکەوتوو دادەنرێت، چونکە یەکێکە لە هۆکارەکانی دەوڵەتی فاشیل، نەبوونی ناسنامەیەکی دروستە بۆ هاوڵاتییان.
هاوڵاتیبوونیش بە بڕوای ئارنێت پەیوەستە بە دوو رەهەندی گرنگەوە کە ئەوانیش یەکەم: فەزای دەرکەوتن و فەزای ئازادی و یەکسانی. واتە کاتێک هاوڵاتیان بەشێوەیەکی هەماهەنگ و بە کۆمەڵ، لە رێگەی وتە و قایلبوونەوە کردە دەنوێنن و دەتوانن خۆیان بکەنەوەو دەربکەون.
دووەمیان: جیهانی هاوبەش و دامەزرا و رێکخراوە گشتییەکانە. ئەمەش زەمینەیەکی پایەدار دەرەخسێنێت کە فەزا گشتییەکانی کردە و راوێژ دەتوانن لێیەوە دروست ببن. لەمەشدا زیاتر مەبەستی لە پاراستنی هاوڵاتییانە لەرێگەی دەستوور و دامەرزاوە حکومییەکانەوە، ئەو پێی وایە دەبێت ئەم دامەزراوانە لە خزمەتی ئازادی و یەکسانی و کەرامەتی هاوڵاتیاندا بن نەک بە پێچەوانەوە کە لە سیستەمە تۆتالیتارییەکان لە دژی خەڵکی بەکاردەهێنرێن.

دیموکراسی
ئارنێت لەهەموو فەیلەسووفەکانی تری سەدەی بیستەم، زیاتر جەختی لە سیستەمی دیموکراسیی و ئازادی دەکردەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئارنێت دژی سیستەمی دیموکراسی نوێنەرایەتی بووە، واتە خەڵكی نوێنەری خۆیان هەڵبژێرن. ئارنێت پێی وابوو: نوێنەرایەتی وەکو جێگرەوەیەکی دەستێوەردانی راستەوخۆی هاوڵاتییانە، کە وەکو ئامرازێکە لە رێگەیەوە جیاوازی نێوان دەسەڵاتداران و شوێنەکەوتووانیان سەرلەنوێ خۆی دەنوێنێتەوەو زیاتریش خۆی دەچەسپێنێت.ل99

دەسەڵاتی شورایی
ئارنێت لەبری دیموکراسی نوێنەرایەتی، ئەلتەرناتیڤی خۆی پێیە و شێواز یان فۆڕمی « فیدڕاڵی ڕاوێژکاری یان شورایی» پێشنیاز دەکات. ئەو پێی وایە لەو رێگەیەوەو هاوڵاتییان دەتوانن بەشێوەیەکی کاریگەر، کاروباری سیاسی خۆیان دیاری بکەن. پێشیوایە تەنیا لە رێگەی بەشداری سیاسی راستەوخۆوە» واتە لە رێگەی کردەی هاوبەش و راوێژی بەکۆمەڵەوە» دەتوانین سەرلەنوێ هاوڵاتییبوون کارا بکەینەوەو بکەری سیاسی کاریگەر بهێنینەوە سەر شانۆ. ل99
جێگەی ئاماژەیە ئەمجۆرە فۆرمەی دیموکراسی لە ئەدەبیاتی مارکسیدا بە « دیموکراسی شورایی، یان جەماوەری» ناودەبرێت و زیاتر «لیۆ ترۆتسکی» رابەری شۆڕشی روسیا جەختی لێدەکردەوەو پێی وابوو لە رێگەی دەسەڵاتی شواریییەوە سۆسیالیزم بەرقەرار دەبێت هەربۆیە دروشمی « هەموو دەسەڵاتێک بۆ شووراکان» ی بەرزکردەوە. هەرچەندە لەرووی ئامانجەوە لەگەڵ ئارنێت جیاوازن، چونکە ئارنێت داوای سیستەمێکی دیموکراسی دەکرد و ترۆتسکیش داوای سیستەمێکی سۆسیالیستی دەکرد.

دوا قسە
بەدڵنییایەوە هانا ئارنێت یەکێکە لە ژنە فەیلەسووفە ناودارەکانی سەدەی بیستەم و هەتاوەکو ئێستاش بەشێکی زۆری تێزەکانی، بە گرنگییەوە باس دەکرێت، بەتایبەتی لەسەردەمی نوێدا، بەشێکی زۆری ئەو شتانەی کە ئەو باسیکردوەو داوایکردووە، بۆتە بابەتی سەرەکی زۆربەی رێکخراوە مەدەنی و سیاسییەکانی جیهان بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە خراپی سیستەمی تۆتالیتاریزم و هاوڵاتی بوون و بەشداری سیاسیی و ئازادی سیاسییەوە هەیە.