فرۆشتنی كەرتی گشتی و چەند سەرنجێك

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

2020-11-05 732

لە ماوەی پێشوودا قسەوباسی زۆر لەبارەی فرۆشتنی كەرتی گشتی بە كەرتی تایبەتی دەكرێت، ئەم پڕۆسەیە لەناو قامووسی سیاسی ‌و ئابووریدا پێی دەڵێن «تایبەتیكردن، یان وەكو ئەڵمانییەكان دەڵێن privatisierung، پریڤاتیزەكردن»، مەبەست لەم چەمكەش فرۆشتنی تەواوی كەرتی گشتی یان حكومییە بە كەرتی تایبەت و ئەهلی. هەوادارانی ئەم چەمكە پێیان وایە، كەرتی گشتی تەمبەڵە و گەندەڵی زۆری تێدا دەكرێت، بەڵام لەناو كەرتی تایبەتدا كارەكان خێراتر و باشتر دەچن بەڕێوەو ئەگەری گەندەڵیش كەمە یان نییە.
دیارە ئەم چەمكە ئابوورییە مێژووییەكی درێژی هەیە. لە سەرەتاكانی ساڵانی هەشتاكاندا بەهاتنە سەركاری ریگان لە ئەمریكا و تاچەر لە بەریتانیا، برەوی زیاتر بە چەمكی لیبڕالیزمی نوێ درا، كە ئامانجی سەرەكی فرۆشتنی كەرتی گشتی و رادەستكردنی تەواوی ژیانی ئابوورییە بە كەرتی تایبەتی. دواتریش لە پاش روخانی یەكێتی سۆڤێت و بلۆكی رۆژهەڵات، لە سەرەتاكانی نەوەدەكاندا، ئەم مەسەلەیە تەواوی ئەوروپاو جیهانیشی بە خۆوە خەریككرد.
دیارە گەر سەیری ئەدەبیاتی سیاسی ساڵانی نەوەدەكان بكەیت، ئەم مەسەلەیە تەوەری سەرەكی ململانێی توندی نێوان بیرمەندە چەپ و لیبڕاڵەكان بوو. لە هەشتاكان و نەوەدەكاندا، تەواوی خۆپیشاندان و مانگرتنەكانی ئەوروپا، لەسەر ئەم بابەتە بوو، بەتایبەتی لە فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا. ترسی خەڵكی لە فرۆشتنی كەرتی گشتی بە تایبەتی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كاتێك هەندێك كەرتی گرنگ هەیە كە خزمەتگوزاری پێشكەشی زۆرینەی خەڵكی دەكەن وەكو كەرتەكانی (تەندروستی، ئاو، كارەبا، بانكەكان، هێڵەكانی گواستنەوە بە ئاسنین و وشكانی و فرۆكەوانیی.. تد) ئەم كەرتانە كاتێك بە كەرتی تایبەت دەفرۆشرێن، ترسی ئەوە هەیە كە تەنها بیر لە قازانج و بەرژەوەندی تایبەت بكرێتەوە‌و بەرژەوەندی گشتی فەرامۆش بكرێت، هەروەها لە بەشێكی زۆری وڵاتانیشدا ئەم كەرتانە بە پارەو داهاتی خەڵكی كڕاوەو دواتریش بە نرخێكی هەرزان دەدرێت بە چەند سەرمایەدارێك یان كۆمپانیایەك كە نزیكن لە دەسەڵاتی سیاسییەوە یان سیاسەتمەدارەكان بەشیان لەو كۆمپانیاییانە هەیە. ئەمەش بە روونی لە روسیا و جیهانی سێهەم و ئەوروپای رۆژهەڵات و رۆژئاواشدا روویداوە، بەڵام لە ئەوروپادا باشی لەوەدا بوو، بەهۆی بوونی ئازادیی و شەفافیەتەوە، گەندەڵییەكان ئاشكرا دەكران و لە هەمووشی گرنگتر سیاسەتمەدارە گەندەڵەكان سزا دەدران، ئەوەش بەهۆی بوونی دادگای سەربەخۆوە، بەڵام ئەمە لە روسیاو گێتی سێیەم كەمتر روویدا، چونكە سیستمی دیموكراسی و دادوەری بەهێزیان نییە، بۆیە هەموو كاتێك تایبەتیكردنی كەرتی گشتی، گەندەڵی گەورەی بەدواوە هاتووە.
لە هەرێمی كوردستان لەچاو وڵاتانی تری جیهان كەرتی گشتی چەند بوارێكی كەمی گرتۆتەوە ئەوەش بە هۆی ئەوەی هەر لەپاش راپەڕینەوە، كەمتر هەوڵ بۆ بەهێزكردن و باشكردنی كەرتی گشتی دراوە، بەداخەوە ماوەی چەند ساڵێكیشە بەشێكی زۆری ژیانی ئابووری، رادەستی چەند سەرمایەدار و كۆمپانیایەك كراوە، كە نزیكن یان شەریكی سیاسەتمەداران‌و حزبەكانن، بەتایبەتی لە بواری خانووبەرە، تەلەفۆن، ئینتەرنێت، بازرگانی گشتی «ماوەی چەندین ساڵیشە، هێدی هێدی كەرتی تەندروستی فەرامۆشكراوەو زیاتر هەوڵ دەدرێت نەخۆشخانەی تایبەتی بەهێز بكرێت، لە هەموو شارەكاندا، هێندەی نەخۆشخانەی تایبەتی هەیە كەمتر نەخۆشخانەی گشتی هەیە، واشكراوە كە خەڵكی كەمتر باوەڕی بە نەخۆشخانە گشتییەكان هەبێت.
ئەوەی ئێستا لەم هەرێمدا ماوەتەوە هەبێت و نەبێت كەرتی كارەباو ئاوە، دیارە ماوەی چەندین ساڵە، بەشێكی سیستمی كارەبا رادەستی موەلیدە ئەهلییەكان كراوە، ئێستا خەڵكی دەبێت دوو جۆر پارەی كارەبا بدەن، بە موەلیدە و حكومی، ئێستاش ئەو بەشە كەمەی كە ماوەتەوە، خەریكن دەیفرۆشن بە چەند كۆمپانیایەكی تایبەت. كەرتی ئاوی خواردنەوەش ماوەی ساڵێكە ئەویش بەشێكی دراوە بە چەند كۆمپانیایەك، ئێستاش تەواوی خەڵكی كێشەی زۆریان لەگەڵ ئەم سیستمە نوێیە یان كۆمپانیایە هەیە و هەر جارەو نرخێك بۆ خەڵكی دەنێرن.
قسەی گرنگ لێرەدا ئەوەیە، لەكاتێكدا حكومەت ئامادە نییە مووچەی فەرمانبەران بدات، تەواوی خزمەتگوارزییەكانی راگرتووەو لەهەمووشی ترسناكتر، پەتای كۆرۆنا هەڕەشە لە جەستە و گیرفانی خەڵكی دەكات، ئا لەم كاتەدا حكومەت بیر لەوە دەكاتەوە كە ئەوەی كە ماوەتەوە بیفرۆشێت، ئەمەش لەكاتێدا بەشێكی زۆری كەرتی كارەباو ئاو، پێش راپەڕین یان دواتر دروستكراوەو ئەوەش لە كیسەی خەڵكی كراوە، هیچ مەعقولیەتی تێدا نییە، ئێستا هەروا بە ئاسانی بە چەند سەرمایەدارێك یان كۆمپانیایەك دەفرۆشرێت، كە كەسیش نازانێت ئایا لەڕووی كوالێتی و نرخەوە وەكو خۆیان دەمێننەوە.
لێرەو لەوێ گوێمان لەوە دەبێت، ئێمە باوەڕمان بە كۆمۆنیستی نییەو كەرتی گشتیش هی سیستمی كۆمۆنیستییە، دیارە ئەم قسەیە راست نییە، چونكە زۆر وڵات سیستمی كۆمۆنیستی پەیڕەو ناكەن، بەڵام كەرتی گشتیشیان هەیە لەوانە (فەرەنسا، سوید، ئەڵمانیا، یۆنان، هیندستان). لە فەرەنسا تائێستاش كەرتی هێڵی شەمەندۆفێر و كارەباو ئاو، هەر گشتییە، لە سوید تەواوی كەرتی تەندروستی هی گشتییە. لەبەرئەوە ئەمە قسەیەكی نابەجێیە، پێت وابێت تەنها بلۆكی سۆڤێتی باوەڕی بەكەرتی گشتی بووە.
لەلایەكی ترەوە، ئێمە لەڕووی ئابوورییەوە وڵاتێكی دواكەوتووین، پیشەشازییەكی هێندە بەهێزمان نییە، نازانم گەر مەبەستیان بەهێزكردنی كەرتی تایبەتە، بۆ ناچن هانی كەرتی تایبەت بدەن پەرە بە پیشەشازی‌و كشتوكاڵ بدەن؟ بۆ ناچن هانیان بدەن با سەرمایەگوزاری لەبواری گەشتیاریدا بكەن. ئەوەی هەمانەو نیمانە تەنها كەرتی ئاو و كارەبایە، ئێستا دەیانەوێت بەناوی هاندانی كەرتی تایبەتەوە ئەمەش لە خەڵكی بستێنن.

ئەوانەشی كە باس لەوە دەكەن ئێمە كۆمۆنیست نین باوەڕمان بە كەرتی گشتی نییە، نابێت تەنها لەبواری ئابووریدا باوەڕیان بە لیبڕالیزم و بازاڕی ئازاد هەبێت، بەڵكە دەبێت لەڕووی ئازادی سیاسی و مەدەنیشەوە باوەڕیان بە لیبڕالیزم هەبێت، ئێمە نە خاوەنی سیستمێكی دیموكراسی بەهێزین، نە سیستمێكی دادوەری بەهێزمان هەیە، تا گەندەڵی نەهێڵێت‌و سیاسەتمەدارە گەندەڵەكان دادگایی بكات، نە پەرلەمان و میدیایەكی‌ ئازادیشمان هەیە.
ئەم دوو فاقییە لە هیچ شوێنێكی دونیادا نەبووە، بڵێت من باوەڕم بە كەرتی گشتی نییە، بەڵام لەهەمانكاتیشدا لەبورای ژیانی سیاسی‌و حزبەیاتی‌و ئازادییە مەدەنییەكان باوەڕت بە سیستمی ستالینی و دیكتاتۆری بێت.
ئێستا تەواوی كەرتی ئابووری رادەستی كۆمەڵێك كۆمپانیا و سەرمایەدار كراوە، (تەلەفون، بازرگانی گشتی، خانووبەرە، بازرگانی داودەرمان، جگەرە، تەنانەت كۆمپانیای سكیوریتی‌و ئەمنیشمان) هەیە، هەندێك شوێنی بنكە گومركیەكانیش دراوە بە چەند كۆمپانیایەك. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، گەر هەموو ئەمانە رادەستی كۆمپانیاكان كراوە، ئیتر حكومەتمان بۆچییە؟ ئەم هەموو خەرجییە زیادەیە بۆ بكەین.؟!

بۆیە هیوادارم كە حكومەت‌و پەرلەمان و حزبە كوردستانییەكان، چیتر هانی فرۆشتنی كەرتی گشتی نەدەن بەتایبەتی كەرتی كارەبا و ئاو، چونكە بەمێشوەیە هێندەی تر رەوشی ژیانی خەڵكی خراپتر دەكەن، ئەمەش لەبەرژەوەندی ئەم هەرێمەدا نییە.