'بۆ مێژوو..'م خوێندەوە
د. محه‌مه‌د عه‌لی
2020-11-09 1362
لەماوەی ڕابردودا، کتێبی 'بۆ مێژوو ..' نوسینی: مەسعود بارزانیم خوێندەوە.
یەک: چواربەشی یەکەمی کتێبەکە پەیوەستە بەدابەشبونی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و شۆڕشی ئەیلول و کێشەکانی کورد لە عێراقی پێش ١٩٩١.
دو: ئەم تەوەرانەی سەرەوە ناچنە بواری یادەوەریەوەو لە چەندین کتێبی مێژویی و ئەکادیمی تردا، بەزمانی کوردی و زمانە زیندوەکانی تر زۆر بەوردی و باشتر لەسەریان نوسراوەو ھیچ زانیاریەکی ئیزافی سەبارەت بەو تەوەرانە لەم کتێبەدا نیە.
سێ: نوسەر بەبێ باسکردنی ئەزمونی حکومڕانی کوردی و شەڕی ناوخۆی نەوەدەکان، لەباسی ڕاپەڕینەوە بازدەدات بۆ کۆنگرەی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی و ڕوخانی ڕژێمەکەی سەددام حسین لە ٢٠٠٣.
چوار: کەمترین ڕەخنەو سەرنج لەسەر خراپی و کەموکوڕیەکانی حکومڕانی کوردی تۆمارکراوە. لەهەموشی سەیرتر، ئاماژە بەڕۆڵی خۆی ناکات وەک سەرۆکی ھەرێم بۆ زیاتر لەدەساڵ و کارکتەرێکی دیاری دروستکردنی ئەو مێژووە بەهەمو تاریکی و خراپەکارییەکانی ناویەوە، زیاتر وەک مێژونوسێک بەناو ڕوداوەکاندا تێپەڕدەبێت.
پێنج: لەباسکردنی شکستی عێراقی دوای ٢٠٠٣، بارزانی بەھیچ جۆرێک ئاماژەنادات بەوەی لەمەجیلسی حکومەوە ھەتاوەکو ئێستە پارتی و یەکێتی خاوەن چەندین پۆستی گرنگ بون و حەتمەن لەم شکستەی دەوڵەتی عێراقی نوێدا، ھەردو حیزبی ناوبراو پشکیان بەردەکەوێت.
شەش: گلەیی سەرەکی بارزانی لە عێراقی دوای ٢٠٠٣، ئەوەیە ڕێز لەدەستورو یاساکان نەگیراوەو دادپەروەری نیەو گەندەڵی ھەیەو ھێزی چەکدار وەلائیان بۆ گروپ و تایفەکان ھەیە نەوەک دەوڵەت. ئەم کێشانە ئەگەر لەھەرێم زیاتر نەبن کەمتر نین. لەکاتێکدا بارزانی و حزبەکەی گلەیی و ڕەخنەی زۆر زیاترو توندتریان لەهەرێمی کوردستان ڕوبەڕو بوەتەوە بەوپێیەی هێزی سەرەکی حوکمڕانین، وەک دەوترێت ئەوەی بارزانی بەعەرەبی بە بەغدادی وتوە، زۆر لەوە زیاتر بەکوردی لەهەرێم بەخۆی و حیزبەکەی وتراوە.
حەوت: لەمەسەلەی تێکچونی پەیوەندیەکانی ھەرێم و حکومەتی عێراق، لەم کتێبەدا گلەییەکی زۆر لەحکومەتی عێراق کراوەو گوایە حکومەتی ناوەندی زیاد لە چل ماددەی دەستوری پێشێل کردوە، بەبێ ئاماژەدان بەوەی:
-لەپراکتیکدا، حکومەتی ھەرێم دەوڵەت بوە لەناو دەوڵەت نەوەک ھەرێمێکی فیدراڵی.
-ھەرێم زۆربەی دەسەڵاتەکانی بەھەرسێ دەسەڵاتی دەرەوە، دارایی و ھێزی سەربازی بەبێ گەڕانەوە بۆ ناوەند مومارەسەکردوە.
-ھۆکارێکی سەرەکی کێشەکانی ھەرێم و بەغداد: تەسلیمنەکردنی داھاتی ناوخۆو نەوت بەحکومەتی ناوەند (بەئێستاشەوە)، بڕیاری سەربەخۆیی ئابوری لە ساڵی ٢٠١٥ و فرۆشتنی نەوت تاکلایەنانە.
-ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەی پەنجا ساڵی نێوان ھەرێم و تورکیا.
-لە ٢٠١٤ەوە، نەک داھاتی نەوتی ھەرێم و کەرکوک و هه‌ندێ ناوچه‌ی موسڵ رادەستی بەغداد نەکراوە، بەڵکو داھاتی ناوخۆ و خاڵە گومرگییەکانیشتان سەرنگومکردوە.
-بەبێ ڕادەستکردنی داھاتی نەوت و ناوخۆ و لەمانگی ١١ی ٢٠١٧ەوە، حکومەتی عێراقی مانگانە ٣١٧ملیار دینار ڕەوانەی ھەرێم کردوە تاوەکو مانگی یەکی ٢٠١٩. لەوساشەوە تاوه‌كو چەند مانگێک پێش ئێستا، مانگانە ٤٥٤ ملیار دینار رەوانە دەکات و ئێستەش مانگانە ٣٢٠ ملیار دینار. دیسانەوە بەبێ ڕادەستکردنی ھیچ داھاتێکی نەوت و ناوخۆی ھەرێم بە بەغداد. زەحمەت نەبێ پێمان بڵێن: عێراق داگیرکەر و شۆڤێنی و دژەکوردە یاخود ئێوە بازرگانی بەکوردبونەوە دەکەن و بوون بە کێشە بۆ عێراقی پاش ٢٠٠٣و بەھەدەردانی سامانی سەرزەوی و ژێرزەوی ھەرێم و هه‌ژاركردنی دانیشتوانی و وێرانكردنی ژێرخانه ئابوورییه‌كه‌ی؟
ھەشت: بارزانی لە لاپەڕە ٥٣ و ٥٤ ئاماژە بەوەدەدات " چەند مانگێک پێش کەوتنی موسڵ لەلایەن داعشەوە، مالیکی و دەسەڵاتدارانی عێراقم لەجموجوڵ و ھەڕەشەی داعش ئاگادارکردوەتەوە". بەڵام وەک سەرۆکی ھەرێم و فەرماندەی گشتی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان، ھیچ بەرپرسیاریەتێک ناخاتە ئەستۆی خۆی لەکەوتنی شەنگال و قەتڵ و عامی یەزیزیدیەکان و ئاوارەبونیان. دواتر دەنوسێت: شنگال بۆیە کەوت چونکە پێشمەرگە چەکی پێویستی پێنەبو!
-ئەگەر ئێوە ئاگاداری جموجوڵ و ھەڕەشەی داعش بون، بۆچی ھێزەکانی بەرگریتان بەھێز نەکرد؟
-شەوی ھێرشەکەی داعش بۆ شنگال یان پێشتر کە ھێزەکانتان کشاندەوە، بۆچی خەڵکی مەدەنی شنگال و یەزیزیدیەکانتان ئاگادارنەکردەوە ئەوانیش شارەکە بەجێ بھێڵن و توشی ئەو کارەساتە مرۆییە نەبن؟
نۆ: لەمەسەلەی ڕیفراندۆمدا، گلەییەکی زۆر لەوڵاتانی ناوچەکەو عێراق و ڕۆژئاوا خراوەتەڕو. بەڵام:
-ھەمو وڵاتانی ناوبراو پێش پرۆسەکە ھەڵوێستی ڕونیان ھەبوە لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم.
-ئایا ڕەوایە کە وڵاتانی زلھێز قەد دۆستی کوردنەبون و ئاماژە نەکرێت بەو ھەوڵ و پشتگیریانەی وڵاتان لە ١٩٩١ەوە؟
-لاپەڕە ٩٢، لەکۆبونەوەی سحێلا، ٢٠١٧/٩/١٤-یازدە ڕۆژ پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم-(ھەردو نوێنەری سەرۆکی ئەمریکاو سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان و ھەردو سەفیری ئەمریکاو بەریتانیا لە عێراق) ڕاستگۆیانە و ڕاشکاوانە بەبارزانیان وتوە "کە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم کارێکی باش نیەو پشتگیری ناکەین". ئایا ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم لەم پەیامە ئاگادارکراونەتەوە؟ ئایا نەدەکرا لەبەرامبەر دواخستنی، دانوستانێکی جدی دەستی پێبکرایە بۆ دەستکەوتێکی تر؟
-بەبی ئامادەبونی ناوخۆیی و نەبونی ھیچ پشتگیریەکی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، قومارێکی سیاسی نەبو بەچارەنوسی گەلێکەوە؟
دە: دژیەکی لە مەسەلەی ڕێفراندۆمدا: لە لاپەڕە ٩٣دا ئاماژە بەوە کراوە: دەمانەوێت لەڕێگای ڕیفڕاندۆمەوە ببین بە دەوڵەت و لەگەڵ عێراق ببین بە دو دراوسێی باش. بەڵام لەلاپەڕە ١٠٢، بەپێچەوانەوە ڕیفراندۆم بۆ دروستکردنی دەوڵەت نیەو تەنھا دەمانەوێت بزانین خەڵکی ئێمە چیان دەوێت. بەئێستاشەوە ئەم ئیشکالیەتە بەردەوامە.
یازدە: نیشاندانی کوردستان وەک سەرزەمینێکی سەقامگیرو بێ قەیرانی سیاسی و ئاینی و گەندەڵی و ئابوری و نادادپەروەری و پڕ دیموکراسی، یەکێکە لە لایەنە لاوازو ناواقعیەکانی کتێبەکە.
دوازدە: کاتێک مرۆڤ کتێبی "بۆ مێژوو...." دەخوێنێتەوە، هەستناکات سیاسییەک نووسیویەتی کە کارەکتەرێکی پلەیەکی بەشداری یٔەو قۆناغەو هەمو ڕوداوەکانێتی و حیزبەکەی پشکی شێری خراپەکاریەکانی ھەرێم و عێراقی دوای ٢٠٠٣ لەیٔەستۆیە. پۆستەکەی بارزانی لە ٢٠١٥دا، گەورەترین قەیرانی یاسایی و سیاسی لەھەرێم دروستکردو بۆ ماوەی دوساڵ پەرلەمان داخرا. لەو قۆناغەدا، ئەگەر لایەنی نەیارو ناکۆک (بزوتنەوەی گۆران)، ھێزێکی چەکدار بوایە ئەگەری شەڕی ناوخۆو توندتویژی ئەگەرێکی بەھێزبو. کتێبی ناوبراو ھیچ ئاماژەیەک نادات بەم ڕوداوە.