لە لایەن زۆر سەرچاوەی فەرمی و نا فەرمی، ناسراو و نە ناسراو و هەندێ ڕۆشنبیری سەرلێشاوی هەرێمی کوردستانەوە، بابەتی مووچە و قووتی هاووڵاتییان، بە بەراورد لەگەڵ بابەتە نەتەوایەتییەکان یان ئازادی هاووڵاتییان، بە بابەتێکی لاوەکی و بێ بەها دادەنرێت، هەروەها وا نیشان دەدرێت کە هۆکاری ئەوە تەنیا دەگەڕێتەوە بۆ زوڵمی حکومەتی ناوەند، بۆیە دەبێت مووچەخۆران قایل و بێ دەنگ بن، هەتا ئەو ساتەی ئەو بەڕێزانە بە حیکمەتی خۆیان چارەسەرێکی بۆ دەدۆزنەوە.
بەڵێ زۆر ڕاستە، ئازادی مرۆڤ، ئازادی بیروباوەڕ و ڕادەربڕین، داهێنان و فێربوون، هەڵبژاردنی پیشە و بواری خوێندن، هەڵبژاردنی نوێنەران بۆ پەرلەمان.... بابەتی زۆر گرنگن، بەڵێ ڕاستە ئاسایشی نیشتمانی و پشت بەستن بە ئابووری ناوخۆ، سەربەخۆیی لە بڕیاردانی سیاسی و ئابووریدا گرنگن، مافی نەتەوایەتی و یەکسانی نێوانیان دەبێ جێگیربکرێت، بەڵام قووتی خەڵک و بوونی سەرچاوەی ئابووری و دابینکردنی خزمەتگوزاری سەرەتایی بۆ هاووڵاتییان، بەشێکی سەرەکییە لە ئازادی خەڵک و مافی هاونیشتمانی بوون و دەبنە سەرەتا بۆ بەدیهێنانی ئەوانی تریش.
پێش حەفتاکانی سەدەی پێشوو، نزیکەی ٨٠% هاووڵاتییانی عێراق بە کوردستانیشەوە، لە لادێکاندا دەژیان، بە بەرهەمهێنانی کشتوکاڵەوە خەریک بوون و سەرچاوەی قووت و داهاتی داراییان بوو، بەوەش پشتیان بە بازووی خۆیان دەبەست و چاوەڕوانی مەرحەمەتی دەسەڵاتداردان نەبوون، بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە کۆتایی پەنجاکاندا دەوروبەری لە ٩٠% ی کۆی داهاتی نیشتمانی عێراق بوو.
لە سەرەتای هەفتاکانەوە، کە ڕژێمی بەعس کەوتە بە نیشتمانیکردنی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت، بابەتی کار و بژێوی خەڵک و بنەماکانی ئابووری نیشتمانی، لەتەکیاندا شێوازی حوکمڕانی و پەیوەندی نێوان دەسەڵات و هاونیشتمانییان، لە ڕەگ و ڕیشەوە هەنگاو بە هەنگاو گۆڕانی بەسەردا هاتوو، لە بەری ئەوەی سامانی نیشتمانی ببێتە سەرچاوەیەک بۆ بوژاندنەوەی ئابووری وڵات و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیان، بۆتە سەرچاوەیەک بۆ دواکەوتن و نا نەهامەتی.
هەتا دەهات ئابووری نیشتمانی بەرەو ئابووری ڕەیعی دەڕۆیشت، بە مانایەکی تر فەرامۆشکردن و سەقەتکردنی هەموو سەکتەرە ئابوورییەکان، کشتوکاڵ و پیشەسازی و بازرگانی و بە تەنها پشتبەستن بە داهاتی نەوت، کە ئەمڕۆ گەیشتووەتە ئاستێک زیاتر لە٩٠% ی کۆی داهاتی نیشتمانی پێک دەهێنێت، لەو ساتەوە داهاتی نەوت بۆتە شادەماری ئابووری وڵات.
لەو کاتەوە، کۆنترۆڵکردن و مامەڵە پێ کردنی شادەماری ئابووریی وڵاتەکە، کەوتۆتە چنگی نوخبەیەک یان چینێکی سیاسییەوە. لە سەرەتای هەفتاکانەوە هەتا ٢٠٠٣، ئەوە لە چنگی حیزبی بەعسدا بوو، ئەوان بەشێکی زۆریان بۆ خۆشگوزەرانی خۆیان، ماندنەوەی دەسەڵات و کڕینی چەک و شەڕی ناوخۆ و دەرەکی بە کار دەهێنا، بەوەش ئابووری وڵاتیان بەتەواوەتی لاواز کرد و دەوڵەتەکەیان گەیاندە داڕماندنی تەواو.
لە دوای نەمانی ئەو دەسەڵاتە، شادەماری ئابووریی وڵات لە سەرانسەری عێراقدا بە هەرێمی کوردستانەوە، کەوتە دەست حیزب و میلیشیای نەتەوەیی و مەزهەبی و بنەماڵەوە. ئەوانە ڕێژەیەکی گەورەی ئەو داهات و سامانە، لەسەر بنەمای پشک پشکێنە و تەبەعێت و وەلا، بە پێیی بەلانسی هێزی هەر یەکێکییان و پاڵپشتی هێزی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بۆیان، لە نێوان خۆیاندا ئەو داهاتانە دابەش دەکەن. بەهۆی ئەمانەوە، دامودەزگای دەوڵەت و حکومەت لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا بەتەواوەتی لاواز بووە. وڵات لە ئاژاوەدا دەژی، کە بۆتە زەمینەیەکی گونجاو بۆ بەردەوامبوون لەو بارە نالەبارەدا.
دەستەڵاتی بەعس بەشێکی کەمی ئەو داهاتانەی بە کار دەهێنا بۆ دامەزراندنی ژمارەیەکی زۆری خەڵک لە کاری نا پێویستی دامودەزگای مەدەنی و سەربازی و سیخوڕییدا، دانی پارە و سامان و زەوی بە هەندێک سەرەک خێڵ و ئەڵقە لەگوێی عەرەب و کورد، بە مەبەستی کڕینی وەلای هاووڵاتییان و مراندنی توانای بیرکردنەوە و کارکردن و داهێنانیان. دوای کەوتنی ئەو ڕژێمە، گروپە دەستەڵاتدارەکان لە سەرانسەری عێراقدا، نەکو هەر بەردەوام بوون لەوە، بەڵکوو بە ڕێژەیەکی زۆرتر لە پێشتر فراوانیان کردووە.
لە هەرێمی کوردستاندا، خەڵک لاواز و زەلیل کراون، ژمارەیەکی زۆر هاووڵاتیان، لەسەر بنەمای تەبەعییەت کاری نا پێویستیان لە داموودەزگاکانی حکومەت و حیزبەکاندا پێدراوە. چەندین ساڵە، مانگانە چاوەڕوانی ئەوەن خێریان پێ بکرێت و مووچەیان پێ بدرێت. ئەمڕۆش کەوتوونەتە نێوان مەڕەحمەتی بەغدا و هەرێمەوە، بە مەرامی سیاسی و پشک پشکێنەی خۆیان بەکار دەهێنرێن و گەمەیان پێ دەکرێت، ئەوەش تەنیا کاردانەوەی لەسەر ژیانی مووچەخۆران نییە، بەڵکوو کاری کردووەتە سەر کۆی ئابووری هەرێم، شکۆی قەوارەکەی و هاووڵاتییانی شکاندووە.
بەڵێ، لەگەڵ ئەوەی دامەزراندنی نا پێویست بۆ مەرامی سیاسی و بە کۆیلەکردنی خەڵک ناڕەوایە، بەڵام بابەتی دابەشکردنی مووچە وەکو خۆی و لەکاتی خۆیدا زۆر گرنگە، چونکە لە مەودای کورتدا کاردانەوەی لەسەر ژیان و گوزەران و بازاڕ و ئابووری خەڵک و سەقامگیری وڵات و متمانەی هاووڵاتییان بە سیاسەت و ئینتمایان بۆ نیشتمان لاواز دەکات و کاردانەوەی خراپی کۆمەڵایەتی و دەروونی لەسەر خەڵک هەیە، بۆیە نابێت بە ناوی هەندێک دروشمی نەتەوایەتی بریقەدارەوە، مافەکانی خەڵک پێشێل بکرێت و ڕێگەیان لێ بگیرێت مافەکانی خۆیان لەو بوارەدا بە دەست بهێنن.
بەڵێ بابەتی مووچە گرنگە، چونکە یەکێکە لە دەرەنجامەکانی ئابووری ڕەیعی کە لە لایەن چینی سیاسییەوە کۆنترۆڵ کراوە، سیستەمێکی گەندەڵ کە دەرفەتی دروست کردووە بۆ چینی سیاسی، چەند نوخبەیەکی سیاسی، کۆنترۆڵی ئەو ئابوورییە بکەن و بە هەوەسی خۆیان مامەڵەی پێوە بکەن، گرنگە چونکە بووەتە ئامرازێک بۆ کۆنترۆڵکردنی خەڵک و گوزەران و توانای بیرکردنەوە و داهێنانیان.
بۆیە بۆ بنبڕکردنی ئەمانە، لە مەودای دووردا، پێویستە کاری درێژ خایان بۆ کۆتایی هێنان بە ئابووری ڕەیعی و ڕێگەخۆشکردن بۆ بووژاندنەوەی ئابووری فرەچەشن بکرێت ، کۆتایی بهێنرێت بە قۆرخکردنی بازاڕ و وەبەرهێنان، ڕێگەخۆش بکرێت بۆ بەهێزبوونی کەرتی تایبەت و ڕەخساندنی کاری ڕاستەقینە بۆ هاووڵاتییان بۆ ئەوەی بتوانن بە هێزی بازوو و هەزر و مێشکی خۆیان گوزەرانیان دابین بکەن و چاوەڕوانی دەستی دەستەڵاتداران نەبن دایان بمەزڕێنن، پێویستە ڕێگە لە سیستەمی سیاسی گەندەڵ بگیرێت و دامودەزگاکانی دەوڵەت لەسەر بنەمای دیموکراسی بەهێزبکرێن، سیستەمی فیدراڵی لە سەرانسەری عێراق و ناوخۆی خودی هەرێمی کوردستاند چاکسازی تێدا بکرێت و پەیڕەوبکرێت.
سەرەڕای ئەمانە، لە ڕێگەی چاکسازی لە سیستەمی خوێندن و فێربوون و کاری پیشەیی، هەروەها بواری کولتووری و خۆ هۆشیارکردنەوە، ڕێگە خۆش بکرێت بۆ پەروەردەبوونی تاکەکانی کۆمەڵگە، کە لە ڕێگەیانەوە توانای بیرکردنەوەی سەربەخۆ و داهێنان و بڕوابەخۆبوونیان زیاد بکات.
لە مەودای دووردا، تەنیا لە ڕێگەی ئەمانەوە یەکسانی زیاد دەکات، مرۆڤ دەتوانێت ئازادی خۆی بپچڕێنێت، ئینتمانی نیشتمانی بە هێز دەبێت و یەکسانی نێوان مافەکانی نەتەوە و پێکهاتەکان دەسەپێنرێت.