د.ئیبراهیم محەمەد جەزا محێدین
پڕۆفیسۆر لە بەشی زانستەکانی زەوی و نەوت / زانکۆی سلێمانی
ibrahim.jaza@univsul.edu.iq
پێشەکی:
توخمەکانی خشتەی خولیی هەر یەکێکیان بخەیتە ژێر باس و لێکۆڵینەوەی زانستی و بە وردی لەڕووی کیمیایی و فیزیاییەوە لێکدانەوەیان بۆ بکەیت، جیهانێکە و یەکسەر دەبێتە هۆی ڕامان و سەرسووڕمان لە گرنگی و سوودی ئەوتوخمە. دروستە زانستی کیمیا لێپرسراوی سەرەکییە بۆ لێکۆڵینەوەی ورد سەبارەت بە توخمە کیمیاییەکان، بەڵام توخمەکان بۆ هەموو بەشەکانی زانست زۆر گرنگن. بۆنموونە لە زەویناسییدا توخمەکان پێکهاتەی سەرەکی گشت خاوەکانن (Minerals)و ئەمانیش بە دەوری خۆیان کەڤرەکان(Rocks) دروست دەکەن، کە هەر شوێنێکی سەر ئەم زەوییە بگەڕێیت دەیاندۆزیتەوە(1). هەندێک لە توخمەکان، بەهۆکاریی زۆر بڵاوییان لە سروشتدا لەلایەن خەڵکییەوە زیاتر ناسراون، بەڵام چەندینی تر هەن، کە زۆر بەکەمی ناسراون سەرەڕای گرنگی تەواویان لە پیشەسازی جیاوازدا. لەم باسەدا هەوڵدەدەین تیشکێکی ساکار بخەینە سەر یەکێک لەم توخمانە کە ئەویش توخی لیثیۆمە.
پێگەی توخمی لیثیۆم لەخشتەی خوولیدا:
توخمی لیثیۆم یەکێکە لە توخمەکانی خشتەی خولیی و ژمارە 3 وەردەگرێت، واتە گەردیلە ژمارەکەی =3 و هێمای کیمیاییەکەی بریتییە لە ( Li ) ( وێنەی ژمارە 1 ). وشەی لیثیۆم لەوشەیەکی گریکی کۆنەوە هاتووە، کە بەواتای بەرد دێت (Lithos). لیثیۆم توخمێکی کانزایی نەرمی، سپی زیوییە و لە ژێر بارودۆخی ئاساییدا کانزایەکی خاوەن کەمترین چڕییە. پلەی گەرمیی شلبوونەوەی 180.5 پلەی سیلیزییە و پلەی گەرمی کوڵانی دەگاتە 1342 پلەی سیلیزی. هەروەک سیفەتی کانزا ئەلکالییەکان، لیثیۆم زۆر چالاکە و زوو گڕدەگرێت و پێویستە لە شوێنێکی بێ هەوادا هەڵبگیرێت، یان لەناو کیرۆسینێکی پاکدا. هەر ئەم چالاکییەی لەکارلێککردندا وای لێدەکات کە دەگمەن بێت! لەبەرئەوەی کە توانای توانەوەی زۆرە بۆیە لە ناو ئاوی دەریا و زەریاکان و بەتایبەتی لە سوێراوەکاندا هەیە، وەک دوایی باس دەکرێت ( بنواڕە بەشی خوارەوەی ئەم بابەتە).
وێنەی ژمارە 1: خشتەی خولیی توخمەکان و شوێنی توخمی لیثیۆم لە ناو بازنە سوورەکەدا دەردەکەوێت
( سەرچاوەی ژمارە 2).
کردەی دەرهێنانی توخمی لیثیۆم :
پاش ئەوەی کە بەشێوەیەکی ساکار باس لە پەسنەکانی توخمی لیثیۆم کرا، ئێستا دەکرێت باس لە بوون و چۆنێتی دەرهێنانی ئەم کانزا گرنگە بکەین. مەبەست لە دەرهێنان ئەوەیە کە لەو ژینگەیە، یان بەردەی کە فرە لیثیۆمە چۆن دەکرێت لیثیۆم دەربهێنرێت و پاشان سوودی لێوەربگیرێت بۆ پیشەسازی جیاواز و بۆ سوودی مرۆڤایەتی.
بەشێوەیەکی گشتی دوو ڕێگە هەیە بۆ دەستکەوتنی توخمی لیثیۆم :یەکەم دەرهێنانی لە سوێراوەوە و دووەم دەرهێنانی لە بەردی کانەکانەوە.
ڕێگەی یەکەم: دەرهێنانی لیثیۆم لە سوێراوەوە:
هەڵبەت ڕوونە کە مەبەست لە سوێراو، ئاوی فرە خوێیە (Brine). لەم ڕێگەیەدا و هەروەک لە وێنەی ژمارە 2 دا بەڕوونی دەردەکەوێت، ئاوی سوێری ناو بیر، یان لە زەریاکانەوە هەڵدەمژرێت و لە سەرڕووی زەوی و لە گۆماوی تایبەتدا کۆدەکرێتەوە. پاش تێپەڕینی ماوەیەکی باش، کە لەوانەیە بۆ مانگ بێت، کاتێک ئاوەکە دەبێت بەهەڵم ئەوەی دەمێنێتەوە بڕێک لە خوێ جیاوازەکانە، کە هەندێک لە توخمی لیثیۆم لەگەڵیاندا دەبێت. کەواتە ئێستا چۆن دەکرێت لیثیۆم لە سوێراوەکەوە دەست بکەوێت؟ زۆرینەی ئەو لیثیۆمەی ئێستا بەرهەمدێت لە سوێراوی ناو بیرەکانەوە دەست دەکەوێت، کە بەگشتی لە ناوچەی ئەندێز و لە سێگۆشەی لیثیۆم دەست دەکەوێت(3). ئەم شوێنە دەکەوێتە نێوان وڵاتەکانی بۆلیڤیا و ئەرجەنتین و شیلیی، ئەمە سەرەڕای بوونی لە وڵاتی چین.
وێنەی ژمارە 2: هەنگاوەکانی کردەی دەرهێنانی توخمی لیثیۆم لە سوێراوەوە ( سەرچاوەی ژمارە 3).
ئەم ڕێگەیە دروست وایە ، کە ڕێگەیەکی سەرەکییە بەڵام لەهەمان کاتدا کات زۆر دەبات. سوێراو لەڕێگەی پەمپەوە دەردەهێنرێت دەکرێتە ناو گۆلاوی تایبەتەوە تا ئاوەکە ببێت بەهەڵم. لە کاتی بەهەڵم بوونەکەدا ناوبەناو کلسیی ئاویی (Hydrated lime) زیاد دەکرێت، ئەمەش لەپێناو نیشتنی توخمە نەخوازراوەکاندا، بەتایبەتی مەگنیسیۆم و بۆڕۆن( وەک هایدرۆکسایدی مەگنسیۆم و خوێکانی کالسیۆم و بۆڕۆن). کاتێک چڕبوونەوەی لیثیۆم دەگاتە بڕێکی گونجاو، سوێراوەکە دەنێردرێت بۆ دەرهێنانی لیثیۆم، کە ئەم کردەیەش، چەند هەنگاوێک دەگرێتە خۆی:
١-سوێراوەکە پاک دەکرێتەوە، بەتایبەتی لەو توخمە نەخوازراوانەی تێیدادەبێت.
٢-کارلێکی کیمیایی ئەنجامدەدرێت بۆ نیشاندنی بەرهەمە نەخوازراوەکان.
٣-پاڵاوتن بۆ ڕزگاربوون لە خوێ نیشتووەکان.
٤-کارلێککردن لەگەڵ سۆدا ئاش ( Na2CO3 ) بۆ نیشاندنی کاربۆناتی لیثیۆم ( Li2CO3 ) .
٥-شتنەوە و وشککردنەوەی کاربۆناتی لیثیۆمی بەرهەمهاتوو .
ڕێگەی دووەم: دەرهێنان لە کەڤرەکانەوە بەڕێگەی کانەکان:
ئەم ڕێگەیە بە ڕێگەیەکی ئاڵۆزتر و گرانبەهاتر لە ڕێگەی یەکەم دادەنرێت. لەگەڵ ئەوەی کە توخمی لیثیۆم لە زیاتر لە 145 خاودا بوونی هەیە، بەڵام تەنیا پێنج خاو هەن کە دەکرێت بەشێوەیەکی ئابووریی لیثیۆم لێیانەوە دەربهێنرێت، ئەگینا ئەوانیتر سوودیان نییە بۆ دەرهێنان چونکە بڕەکانیان زۆر کەمە و لە ڕوووی ئابوورییەوە سوودمەند نین (بەگشتی لیثیۆم تەنیا 0.002% لە توێکڵی زەوی پێکدەهێنێت!). ئەو پێنج خاوە بریتین لە سپۆدیومین ، لێپیدۆلایت ، پێتەلایت ، ئەمبلیگۆنایت و ئیوکریپتایت. دەزگای ڕووپێوی زەویناسی ئەمریکی ئاماژەبەوەدەکات کە بەنزیکەی بڕی 88 ملیۆن تۆن لە لیثیۆم لە زەویدا هەیە، بەڵام لەم بڕە تەنیا چارەکێکی لەڕووی ئابوورییەوە دەکرێت سوودی لێوەربگیرێت و دەربهێنرێت!
لەو پێنجەخاوەش، کەباسکران سپۆدیومین (Spodumene) بڵاوترینە و زۆرینەی لیثیۆمی بەرهەمهاتوو لەم خاوەوەیە. وڵاتی ئوسترالیا بەگەورەترین بەرهەمهێنی سپۆدیومین دادەنرێت، لەگەڵ هەندێک، کە لە وڵاتی بەرازیل بەرهەمدێت، بەکەمیش لە وڵاتی پورتۆگال و ئەفریقای باشوور و چین. لەپلاندایە کە ساڵی 2025 لە باکووری ئەمریکا و فێنلاند بەرهەمهێنان دەستپێبکات.
پاش ئەوەی، کە خامەکە لەکانەکەوە دەردەهێنرێت ورد دەکرێت و لە پلەی گەرمیی نزیکەی 1100 پلەی سیلیزی دەبرژێندرێت. پاشان بۆ نزیکەی 65 پلەی سیلیزی سارد دەکرێتەوە و دووبارە ورد دەکرێتەوە و دەبرژێندرێتەوە، ئەمجارەیان بە ترشی گۆگردیک و لەپلەی گەرمی 250 پلەی سیلیزیدا، ئەم کردەیە بە داخوران بە ترش دەناسرێت. لەکاتی ئەم هەنگاوەی دواییدا، هایدرۆجینەکەی ترشی گۆگردیک بە ئایۆنەکانی لیثیۆم جێی دەگیرێتەوە، بۆ ئەوەی گۆگرداتی لیثیۆم بەرهەمبێت لەگەڵ هەندێک پاشماوەی نەتواوە.
هەروەک لە دەرهێنانی توخمی لیثیۆم لە سوێراوەوە، قسڵ (لایم) زیاد دەکرێت لە پێناو لابردنی مەگنیسیۆمەکەی ناو سپۆدیومێن. هەروەها زیادکردنی سۆدە ئاش بۆ نیشتنی کاربۆناتی لیثیۆم لە کۆتاییدا، بێگومان پاش پاککردنەوە وە پاڵاوتن گیراوەی لایم دەکرێت وەک هاوسەنگیکەری ترشێتی .
چەند ڕێگەیەکی تر بۆ دەرهێنانی لیثیۆم لە ئەمریکا: پشت بەستوو بە دەزگای ڕووپێوی زەویناسی ئەمریکی ( USGS ) بڕی بازرگانی توخمی لیثیۆم لە ئەمریکا لە سوێراوەوە لە ناوچەی نیڤادا دەردەهێنرێت، ئەمە سەرەڕای بوونی کارگەی ڕیسایکلی باترییەکانی لیثیۆم لە لانکاستەرو دەرهێنانی لیثیۆم لە سوێراوی دەریای ساڵتۆن لە کالیفۆرنیا و چەند هەوڵێک بۆ دەرهێنانی لیثیۆم لە قوڕی نیڤادا. گرفتی سەرەکی لە پاش کردەی دەرهێنانەکە، ئەوەیە کە پێش ڕشتنی ترشاوەکە بۆ سروشت پێویستە پاککردنەوە بۆ پاشماوەکان بکرێت.
ئەنجامی کۆتایی کردەی دەرهێنانی توخمی لیثیۆم، ئیتر بە هەر ڕێگەیەکیان بێت بەشێوەیەکی سەرەکی بریتییە لە کاربۆناتی لیثیۆم. لەگەڵ ئەم بەرهەمەشدا هەندێک لەم بەرهەمانەش دەست دەکەون (4):
هایدرۆکسایدی لیثیۆم ( LiOH ) : ئەم ماددەیە بۆ دروستکردنی خوێی لیثیۆم بەکاردێت.
کلۆرایدی لیثیۆم ( LiCl ) : بەکاردێت بۆ دەستکەوتنی کانزای لیثیۆم.
برۆمایدی لیثیۆم ( LiBr ): بەزۆریی لە سیستەمی فێنککەرەوەدا وەک وشککەرەوە بەکاردێت.
بیوتیلیثیۆم ( C4H9Li ) : وەک ماددەیەکی بەهێز لە کیمیای ئەندامیدا بەکاردێت.
و کانزای پاکی لیثیۆم ( Pure Lithium metal ): وەک ماددەیەکی سەرەکی لە باترییەکانی، کە توانای دووبارە بارگاویکردنیان هەیە و لە لاپتۆپ و تەلەفۆنەکاندا بەکاردێت ( وێنەی ژمارە 3 ).
وێنەی ژمارە 3: باتری دووبارە بارگاویکراو، کە توخمی لیثیۆم پێکهاتەیەکی سەرەکی ئەم باتریانەیە.
توخمی لیثیۆم لەکوردستاندا:
وەک ئاماژەی پێدرا نەک تەنیا کوردستان بەڵکو عێراقیش لە بوونی لیثیۆم دەوڵەمەند نین و تا ئێستا هیچ بەرهەمهێنانێک لەم توخمە لە ناوچەکەدا نییە! هەڵبەت لە ناو کەڤرەکانی باشووری کوردستاندا و لە ئەنجامی توێژینەوە زەویناسیییەکانی توێژەرانی کوردستان توخمی لیثیۆم لەناو ئەنجامەکانی شیکاریی کیمیایی بەردەکانەوە هەیە، بەڵام ڕێژەکەیان زۆر کەمە و دەکرێت لێرەدا ئاماژە بە پێنج توێژینەوە بدەم کە بەم شێوەیە ڕێژەی لیثیۆمیان لەناو کەڤرەجیاوازەکاندا دەست نیشان کردووە:
١-ڕێژەی 10-40 پی پی ئێم ( واتە 0.001 – 0.004%) لەناو کەڤری ئاگرینی بازاڵت لە ناوچەی ماوەت تۆمارکراوە ( 5 ) .
٢-ڕێژەی 19-49 پی پی ئێم (واتە 0.0019-0.0049%) لەناو کەڤری نیشتەنیی هەردوو پێکهاتووی تانجەرۆ و کۆڵۆش لەناوچەی سلێمانی تۆمارکراوە (6 ).
٣- ڕێژەی 12-42 پی پی ئێم (واتە 0.0012-0.0042%) لەناو خۆڵی ناوچەی سڵیمانی بازیان تۆمارکراوە (7).
٤-ڕێژەی 5-15 پی پی ئێم (واتە 0.0005-0.0015%)لە ناوچەی گەڵاڵە، لە خامە گۆگردیدەکاندا تۆمارکراوە ( 8 ).
٥- ڕێژەی 10-20 پی پی ئێم (واتە 0.001-0.002%)لە ناوچەی بولفات لە قەڵادزێ، لە کەڤرەکانی واڵاش تۆمارکراوە ( 9 ).
وەک لە ئەنجامی شیکارییەکانەوە دەردەکەوێت بڕی بوونی توخمی لیثیۆم لەکوردستان زۆر کەمەو تائێستا سەرچاوەیەکی فرە لیثیۆم نەدۆزراوەتەوە، هەڵبەت هیچ دووریش نییە لەتوێژینەوەکانی داهاتوودا ئەم لێکدانەوە و ئەنجامە بگۆڕێن!
سەرچاوەکان:
1-ئیبراهیم محه‌مه‌د جه‌زا محێدین ،2024، بنه‌ماكانى زه‌ویناسى، دووەم چاپ، چاپخانه‌ى شارستان، لە بڵاوکراوە زانستییەکانی کتێبخانەی دڵشاد، سلێمانى، كوردستان، 413ل.
2-Dissanayake, C.B., and Chandrajith, R., 2009, Introduction to Medical Geology, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 297p.
3-https://www.sttsystems.com/industries/
4- Vera, M.L., Torres, W.R., Galli, C.I. et al. Environmental impact of direct lithium extraction from brines. Nat Rev Earth Environ 4, 149–165 (2023). 1https://doi.org/10.1038/s43017-022-00387-5
5- Qaradaghi, J., and Mirza, T.A., 2023, Peperites: Insight into the Submarine Eruptions within Walash Volcanosedimentary Group, Mawat Area, Iraqi Kurdistan Region, ARO-The Scientific Journal of Koya University , Vol. XI, No. 2, 11363. 23 pages DOI: 10.14500/aro.11363.
6- Mustafa, A.I., 2023, Geochemical variations across the Cretaceous/Paleogene (K/Pg) boundary from Sulaimani area, Kurdistan Region, NE-Iraq, MSc thesis, Unpublished, University of Sulaimani, 92p.
7- Hamarashid, R.A., Fiket, Ž., and Mohialdeen, I.M.J., 2022, Environmental Impact of Sulaimani Steel Plant (Kurdistan Region, Iraq) on Soil Geochemistry, Soil Systems, 6, 86. https://doi.org/10.3390/soilsystems6040086
8- Mustafa, T.A., Mirza, T.A., and Kalaitzidis, S.P., 2023, Genesis of Sulfide Mineralization in the Gallala Area Kurdistan Region, Iraq: Constraints from Major and Trace Elements of Sulfide Ore Mineralization and their Host Rocks , Iraqi Geological Journal, 56 (2F), 1-22 .
9- Mohammad, Y., Abdulla, and K.; Azizi, 2023, H. Late Cretaceous-Paleocene Arc and Back-Arc System in the Neotethys Ocean, Zagros Suture Zone. Minerals, 13, 1367. https://doi.org/ 10.3390/min13111367