ئەو ناونیشانەی سەرەوە(رۆشنبیرانی ئێمە لە كوێن) هی هارۆلد ستیرنز(1891 – 1943) یە، لە كتێبی ئەمریكاو رۆشنبیری گەنج لە ساڵی 1921 ئەم پرسیارەی ئاراستەی ئەو رۆشنبیرانەی ئەمریكا كرد، كە ئەمریكایان جێدەهێشت و بەرەو ئەوروپا هەڵدەهاتن.
پرسیارەكە بۆ ئێمەش زۆر گونجاوە، هەمان پرسیار بكەین، بەڵام بێگومان وەڵامەكەی زۆر جیاواز دەبێت لەو وەڵامەی هارۆلد ستیرنز پێیگەیشتبوو. چونكە رۆشنبیرانی ئێمە، هەر لەناو ئەم هەرێمە بچووكەی خۆمانن، بەڵام ونن، نادۆزرێنەوە. ئەوانەی لە ئەوروپاش دەژین، كتێبەكانیان لەناو كتێبخانەكانی كوردستان هەیە، بۆیە گرفتێكمان لەوبارەیەوە نییە.
ئێمەی كورد لەناو كولتوورێكی هەژاردا سەرمان دەركردووە، لە وەختێكیشدا سەرمان دەركردووە، كە دۆخی ئەزموونی رۆشنبیران لە جیهاندا، لەئاستێكی بەرزی پێشكەوتنی هونەری و فەلسەفیدابوون، بۆیە دۆخەكە بەتەواوی گۆڕاوە. چونكە لەناو ئەو دۆخە پێشكەوتووەی دنیادا رۆشنبیرانی كورد تووشی دوو كێشەی گەورە هاتوون، یەكەمیان نەیانتوانیوە باكگراوندێكی مەعریفی بۆخۆیان دروستبكەن، كە ئەو باكگراوندەشت نەبوو، مەحاڵە بتوانی داهێنانیش بكەیت. دووەمیان، نەخۆشییەك لە چەشنی پەتاو تاعون تا دێ زیاتر بڵاودەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە ئەمە كتێبی ژمارە ئەوەندەمینمە بە چاپم گەیاند. وەك بڵێی ژمارەی كتێب پێوەر بێت بۆ مەعریفەو زانین. ئەم پەتایە ئێستا لە برەودایەو زۆر بە هەڕمێنە. كتێبی بچووك بچووك چاپ دەكەن، بۆئەوەی ژمارەی كتێبەكانی زیاد بكات!!. سێیەمیان: ئەو بەناو رۆشنبیرانە ئامانجیان گەیاندنی مەعریفە نییە، چونكە لە مەعریفە كۆڵەوارن، بۆیە لە كتێبەكانیاندا هیچ مەعریفەیەكی نوێ نادۆزیتەوە، كەواتە لە بنەڕەتدا بۆ كەسانێك دەنووسن كە توانای خوێندنەوەی كتێبیان نییە. ئەگینا فەرموون كوا ئەو میراتە كولتوورییەی رۆشنبیران كە بۆ ئێمەیان جێهێشتبێت؟ یان كوا ئەو میراتە فیكرییەی ئێستا وا لە بەردەستماندا هەیە؟!.
لە فەرەنسا ئازادیخوازی لەناو دەوڵەمەندو خوێندەوارەكاندا گەشەی كرد.لەسەردەمی لویسی چواردە، بەشێكی زۆری دۆخەكە زۆر گەندەڵكرابوو، لە برای پاشاوە بۆ خوارەوە هەمووی گرتبۆوە. گەندەڵی لەسەردەمی لویسی پازدە زیاتر بوو. ئەوكات ئینگلتەراش بە قۆناخێكی دابەزینی ئەخلاقیدا رۆیشت. سپینۆزا و رۆسۆو داڤید هیوم هەوڵی زۆریاندا دۆخەكە بەجۆرێك باس بكەن، كە چارەسەر بێت. سپینۆزا فەیلەسوفی ئەقڵانی بوو، راستە لەژێر كاریگەری فەلسەفەی دیكارتدا بوو، بەڵام سیستەمی ئەخلاقی سپینۆزا كارێكی یەكجار ناوازەو جیابوو. رۆسۆ پێیوابوو سروشتی مرۆڤ لە بنەڕەتدا باشە، بەڵام كانت دژی ئەم بۆچوونەی رۆسۆ وەستایەوەو گوتی هەموومان بە مەیلی زگماكییەوە دەچینە ناو جیهانەوە بەرانبەر بە خراپە. خراپەی زگماكی رادیكاڵ لە سروشتی مرۆڤدا كە ئەفسانەی گەشبینانەی دڕندەی بەرز پووچەڵ دەكاتەوە. تەنانەت كەسی مەیلی باش، مەیلی بەرەو خراپە هەیە. بەڵام ئەی ئێمە؟ لەكاتێكدا ئێمە بنەما تەقلیدییەكانی ئەخلاقمان لەدەستداوە، ئێمە سروشتمان ناشیرن كرد، ئینجا خۆمان ناشیرنتر كرد. هەر كۆمەڵگایەكیش ئەخلاقی تێدا رووخا، ئەو كۆمەڵگایە كۆمەڵگایەكی رووخاوو نەزۆك و دۆگماو ناشیرینە.
زۆر ئاسانە وشە بڵاوبكەیتەوەو پەرتی بكەی، بەڵام زۆر زەحمەتە بتوانی وشەكان كۆ بكەیتەوەو هەڵیگریتەوە. ئەوانەی تا دوێنێ بە دەنگی زۆر بەرز دەیانگوت مەسعود محەمەد یەكەمین فەیلەسوفی كوردە، بێئەوەی باسیان لە فەلسەفەكەی كردبێت(كە نییەتی)، پێویستە ئەمڕۆ ئەگەر بە دەنگێكی نزمیش بێت، یان بگەڕێنەوە سەر لۆژیك و راستییەكان، یانیش ئەوەتا با بۆ هەموومانی بسەلمێنن، كە فەلسەفەكەی مەسعود محەمەد لەفلان كتێبیدا دەدرەوشێتەوە!!.
مەسعود محەمەد لە زماندا زیرەك بوو، بەڵام لە فەلسەفەی زماندا زۆر داماو بوو. لە زماندا عەزیزی مەلای رەش لە مەسعود محەمەد دەوڵەمەندتر نەبێت هەژار تر نەبووە، بەڵام چەند عەزیزی مەلای رەش بەلای فەلسەفەی زماندا رۆیشتووە، مەسعود محەمەدیش هەر ئەوەندە.
راستە فەیلەسوفەكان لەمێژە گرنگی زمان و گریمانەیان لەسەر زمان كردووە، بەڵام لە راستیدا تا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە فەلسەفەی زمان وەك بوارێكی خۆئاگادارو وەك سیستەمێك بۆ لێكۆڵینەوە لە ئارادا نەبووە. لەساڵی 1897 هەندێك لێكۆڵینەوە بڵاوكرانەوە، كە باسیان لە یاسا بنەڕەتییەكانی ژمێریاری لە زماندا دەكرد . واتا سەرنجیان لەسەر لۆژیك و بنەماكانی بیركاری بوو، ئەمە سەرەتای لێكۆڵینەوە لە زمان بوو. لە سەدەی رابردوودا فەلسەفەی زمان هاتە ئاراوە، فیتگنشتاین لەوبارەیەوە ئەستێرەیەكی پرشنگدارە، ئالتۆسێرو چۆمسكی و برتراند راسل و زۆری دیكەش كۆمەڵێك ئەستێرەی درەوشاوەن و ، ناتوانین نكولی لە داهێنانی ئەوانە بكەین، چونكە كەمیان نەكردووە.
من حەزمدەكرد مەسعود محەمەد تاقە كتێبێكی وەك كتێبی مەعریفەی مرۆڤ ( Human Knowledge )برتراند راسل هەبوایە كە بزانە چۆن لەگەڵ وشەو مانادا جوانترین مەعریفە دەبەخشێ. یان یەك كتێبی وەك چۆمسكی لەبارەی زمان و گرفتەكانی مەعریفە( Language and Problems of Knowledge ) یان زمان و ئەقڵ ( Language and Mind ) یان ( Syntactic Structures ) یان ( Language and Thought ) یان لەبارەی سروشت و زمان ( On Nature and Language )هەبوایە، ئەوكات دەبوو بە سەرچاوەیەكی هەمیشە زیندوو بۆ ئێمەو بۆ نەوەكانی داهاتووشمان.
مەسعود محەمەد، لە كۆتاییەكانی ساڵی 1988 و ساڵی 1999 یاداشتەكانی خۆی لە گۆڤاری رۆشنبیریی كە لەلایەن دەزگای رۆشنبیری و بڵاوكردنەوەی كوردی لە بەغدا دەردەچوو، بڵاودەكردەوە، دواتریش كردی بە كتێب بەناوی گەشتی ژیانم چاپ و بڵاویكردەوە. من حەزمدەكرد وەك سان ئۆگستین، وەك جان جاك رۆسۆ، كاتێك بیرەوەرییەكانی خۆی دەنووسییەوە، دانی بە رەفتار ئاغایی خۆی بنایە، دانی بە رەفتارو بیركردنەوەكانی خۆی بنایە، بەدەگمەن سەردانی مأڵە هەژارێكی كردووە، بەڵام بەردەوام سەدانی ماڵە دەوڵەمەندەكان و ئاغاو دەرەبەگەكانی كردووە، حەزمدەكرد لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا، بینووسیبایە، بەرانبەر بە دوژمنانی كورد بەتایبەت بەعس هەڵوێستەكانی نەرم زۆر نەرم و شل بوون، نەدەبوو وابێت، مادام خۆی بە موفەكیری كورد دەزانی دەبوو یان رێی هەندەرانی بگرتبایەتە بەر و لە وڵاتێك دابگیرسابایەوە بۆ ئەوەی داهێنانی جوانتر بكات، یان وەك قارەمانێك لە شاخ لەگەڵ برا پێشمەرگەكانی بژیابوایە. ئاخر لەژێر دەسەڵاتی سەركوتكارو ستەمكاری بەعس موفەكیرو فەیلەسوف چۆن دروستدەبێت؟ یان ئەگەر پێیوابوو بەڵێ لەژێر ستەمی دیكاتۆرییەتی بەعس دەتوانێ داهێنان بكات، هەر كەسێكی دیكەی وەك مەسعود محەمەد بوایە، بەڵام هەستی نیشتمانپەروەری وەك دڵداری شاعیر بوایە نەك وەك مەسعود محەمەد ، دڵنیام لە بیرەوەرییەكانی خۆی زۆر نهێنی جوانی دەدركاندو، لە رەفتار ئاغایەتییەكەیشی پەشیمان دەبووەوە. مەسعود محەمەد ئەگەر كەمێك هەستی نیشتمانی بەهێز بوایە، دەبوو كتێبێك بنووسێت با ئەوكات بڵاوی نەكردباوە، دوای رووخانی سەدام بڵاوی بكردباوە، یان كە هاتەوە كوردستان چاپیبكردایە، بەڵام نەیتوانیبوو لەگەڵ ئازارو ژانی خەڵكدا بژی، بۆیە هیچی لەوبارەیەوە نەنووسی!!. نەینووسی !، بۆ نەینووسی؟ پاساوەكانی هەر چییەك بێت زۆر لەرزۆك و بێ مانان.
لە رووی فیكریشەوە، حەزمدەكرد وەك زۆربەی فەیلەسووفەكانی رۆژئاوا، دوو جار باسی میتافیزیقاو سێ جار باسی فەلسەفەی زمان و جارێكیش باسی ماتماتێك و دووجاری دیكەش باسی فیزیای بۆ بكردباین. تۆ سەیری فەیلەسووفەكانی رۆژئاوا بكە، هەر لە دیكارتەوە تا كارل پۆپەرو برتراند راسل و تا ئەوانەی پۆست مۆدێرنە. چۆن باسی فیزیاو ماتماتیك و بایۆلۆژیاو دەروونزانی و كۆمەڵگات بۆ دەهۆننەوە. ئاخر مەسعود محەمەد ئەوەندەی لەسەر كۆمەڵگاش قسەی كردووە، نەیتوانیوە برینەكان دەرمان بكات، چونكە لە بنەڕەتدا دەرمانی پێ نەبووە، كارل پۆپەر كاتێك باسی ئەفلاتون دەكات دەڵێت:((ئەو وانەیەی كە دەبێت لە ئەفڵاتونەوە فێری بین،رێك پێچەوانەی ئەوشتەیە كە خۆی هەوڵیدەدا فێرمان بكات،دەستنیشانكردنەكانی ئەفڵاتون لە رووی كۆمەڵناسییەوە بە نرخن، بەڵام رەوتی پەرەسەندنی خۆی ئەوە دەسەلمێنێت كە ئەودەرمانەی ئەفڵاتون پێشنیاری دەكرد ،زۆر خراپتر بوو لەو دەردەی كە هەوڵیدەدا چارەسەری بكات.وەستاندنی گۆڕانكاری سیاسی،دەرمانی دەرد نییەو ناتوانێ بەختەوەری لەگەڵ خۆیدا بێنێت. ئێمەهەرگیز ناتوانین بۆ بەرائەت و جوانی بانگەشە بۆ كراوی كۆمەڵگای داخراو بگەڕێینەوە)). بێگومان لەگەڵ هەموو ئەو جیاوازییە گەورەیەی لە نێوان ئەفلاتون و مەسعود محەمەددا هەیە. چونكە هەرگیز ئێمە ناتوانین بە باری لاری مەسعود محەمەدەوە هەڵبستینەوە سەر پێیان، میللەتێكین كەوتووین، گۆچانەكەی مەسعود محەمەد هێندە خواروخێچ و كۆنە هەر بارستایی بكەوێتە سەر پارچە پارچە دەبێت. لەكاتێكدا دۆخەكە نەك بەرەو پێشەوە ناڕوات، بەڵكو خەریكە بەتەواوی لەدەستدەچێت و رەگاژۆ دەچێت. چونكە تا ئێستاش هیچ راچەنینێك بۆ بیركردنەوە بە مێشكی كەسماندا نەهاتووە، ئەوەی هەیە، شتێكی سواوی پینەكراوی لاوازە، ناتوانێ ببێتە هەتوانی ئەم برینە قووڵەی بە جەستەی هەر یەكێكمانەوەیە.
رۆشنگەری سیستەمێكی فەلسەفییە، كۆی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتووری و....هتد دەگرێتەوە. رۆشنگەری ئاماژەكردنە بۆ قۆناخێك كە زۆربەی سەدەی هەژدەی گرتەوە كە سیستەمی فەلسەفی نوێی بۆ تێگەیشتن لە هەردوو جیهانی سروشتی و مرۆڤایەتی بەرەوپێشەوە برد. رۆشنگەری نوێنەرایەتی گۆڕانكارییەكی گەرورە بوو بەرەو روونكردنەوەی عەلمانییەكان بۆ جیهانی سروشتی و كۆمەلایەتی. كە تایبەتمەندییەكی گرنگی جیاكردنەوەی (مرۆڤ و ئەقل)ی مرۆڤ بوو لە سیستەمی سروشتیدا. واتا رۆشنگەری تەنیا ناوێكی رووت نییە، بەڵكو نوێنەرایەتی سەردەمێك دەكات كە تیایدا فەلسەفە خۆی وەك ئەوەی لە تاریكی خورافات و وەهم و ئەفسانەوە چووە ناو رووناكی ئەقڵەوە. سەردەمی سەرهەڵدانی لێكدانەوەی زانستی و عەلمانی بوو بۆ سروشت و كۆمەڵگا . كارەساتی گەورە لەم كوردستانە ئەوەیە ، ئێستا خەڵكانی وا هەڵكەوتوون، نەك بڕوایان بە عەلمانییەت نییە، بەڵكو زۆر میسالین و دژی عەلمانیەتیشن، كەچی دەشیانەوێت كۆمەڵگات بۆ بگۆڕن!!.
راستە فەیلەسووفەكانی رۆشنگەری هەموویان تەباو كۆك نەبوون، جیاوازی فیكری لە بۆچوونیاندا هەبوو، بۆنموونە: جان لۆك نووسینەكانی ئیلهامبەخشێكی گرنگی بۆ لیبڕالیزم دەبەخشی. بەڵام رۆسۆ بنەمایەكی پتەوی بۆ تیۆری سۆشیالیستی و ماركسیستی دانا.لەبەرانبەر ئەو بۆچوونەی لۆك كە ئیرادەی ئازاد بە تایبەتمەندی چالاكی مرۆڤ دەزانی . رەخنەی رۆسۆ لە نایەكسانییەكانی ئەو سەردەم لەسەر ئەو گریمانەیە بوو كە دەتوانرێت بەرژەوەندی تاكەكەسی و دەستەجەمعی لە رێگای سیستەمێكی سیاسییەوە ئاشت بكرێنەوە، ئەویش بە بەكارهێنانی ئەقڵ بۆ ژیانی كۆمەڵایەتی بەرجەستە دەكات، چونكە لە رێگای ئەقڵەوە سیستەمی سروشتی دەدۆزرێتەوە. سەروەری سیاسی دەتوانێت ئیرادەی گشتی بگرێتەوەو بە ملكەچبوونی تاكەكان بۆی، نایەكسانی و نا دادپەروەری دەتوانرێت بنبڕ بكرێت. بەڵام كۆمەڵگای سیاسی لای لۆك لەسەر مافی خاوەندارێتی و مافی ئازادی و مافی بەرەنگاربوونەوەی ستەم دامەزراوە. ئەو نایەكسانیانەی لە پرۆسەی ئابوورییەوە سەرچاوە دەگرن، كاروباری دەسەڵاتی سیاسی نین، كە مەبەستیان دەستەبەركردنی سیستەمێكی یاسای سروشتییە كە مافی تاك بپارێزێت و بەم كارەش بەرژەوەندی تاك لەگەڵ كۆمەڵگادا ئاشت بكاتەوە، بەڵام رۆسۆ ئازادی و دادپەروەری بە ژێردەستەكردنی بەرژەوەندی تاكەكەسی بۆ چاكەی گشتی یان هاوبەش كە بە یەكسانی پێناسەدەكرێت نەك نا یەكسانی، بەدەست دێت. ئەم مشتومڕانەی نێوان نەریتی یاسای سروشتی و نەریتی كۆمەڵایەتی، زەمینەی پاشكۆی گەشەسەندنی بیری كۆمەڵایەتی لە سەدەی نۆزدە پێكهێنا.
دێمەوە سەر مەسعود محەمەدو لە هەموو موریدو هەموو ئەوانەی پێیانوایە مەسعود محەمەد یەكەم فەیلەسوفی كورد بووە، لێیان دەپرسم، لەنێو هەموو گەلانی دنیاداو، لەسەر ئاستی جیهانیش زۆر كتێب هەن لە بنچینەدا وەك مانیڤێست خۆیان نمایش كردووە، مانیڤێستی كۆمۆنیزم، كە ژێر پێی خەڵكی ئەوروپای هەژاند، بەناوبانگترینیانە، بەڵام پێش ئەو مانیڤێستی كۆمۆنیستییەو لە دوای ئەویش چەندین مانیڤێستی دیكە دەرچوون و كاریگەریی خۆیان جێهێشتووە. كتێبەكەی تۆماس پین كە بەناوی مافی مرۆڤ بوو لە ساڵی 1791 بڵاوكراوەتەوە، هەروەها كتێبی رەوایەتیدان بە مافی ژن لەساڵی 1795 بڵاوكراوەتەوە، مانیڤێستی گرنگی تاكگەرایین، خۆ گرێبەستەكانیش هەر یەكەیان بۆ خۆیان مانیڤێستێك بوون، هەر لتۆما هۆبزەو لۆك تا دەگاتە رۆسۆ.
لە سەرەتای سەدەی نۆزدە ئەلێكسیس دی تۆكڤیل( ) سیستەمی ئەمریكی بۆ داهاتوو درێژكردەوە، داهاتوویەك كە دیموكراسی تیایدا تا رادەیەك حەتمی بوو.تەنانەت چارەنووسیش بوو، هەرچەندە وشیاری لە مەترسییەكانیشی دابوو، لەوانەش ئاژاوەگێڕی سیاسی و یەكبوونی كۆمەڵایەتی. ستانداردكردنی كۆمەڵایەتی
ئەو سەردەمەی گرێبەستە كۆمەڵایەتییەكان لە تۆماس هۆبزەو لۆك و رۆسۆوە خۆیان هێنایە پێشەوە، یاسایەكی بەهێزو ستاندارد نەبوو، بۆیە مۆنتیسكیۆ رۆحی یاساكان ی نووسی، بەڵام لە ئێستادا یاسسا دەستی بە تێگەیشتن كردووە بەوەی كە پێشكەوتن خۆی بە یاسا دەبێت. بەڵام كێ ئەو یاسایە دەهێنێتە ئاراوە، ئەوە ئەركی رۆشنبیران لە لایەك و كردە سیاسییەكان لەلایەكی دیكەوەیە. ئەو بڕیارانەی بۆ دەنگدانی ژن دەردەكران، بڕیاری سیاسی بوون، بۆنموونە تا ساڵانی 1860 هێشتا لە رێگای مەرجەكانی یاسای ساڵی 1832 ژنان لە دەنگدان بێبەشكرابوون.یاسای برۆگام لە ساڵی 1850 جێگیركراون جەختی لەوە كردەوە كە لە هەموو یاساكاندا وشەی نێر دەبێت وەك وشەی مێ وەربگیرێت. بەڵام موڵك و ماڵی ژن لەلایەن هاوسەرەكانیانەوە نوێنەرایەتی دەكران. تا دوایی گۆڕانكاری دیكەی تێكەوت.
ئێستا كاتی پرسیارەكەی منە، فەرموون كام كتێبی مەسعود محەمەد بۆ ئێمەی بێ سەرچاوەی مەعریفی، بۆ ئێمەی بێ موفەكیرو فەیلەسوف، بۆ ئێمەی بێ یاساو بێ رۆشنگەری، كام كتێبی مەسعود محەمەد توانی ببێتە مانیڤێستێك بۆ گەلی كوردو ئێستا خەڵكی رۆشنبیرو نا رۆشنبیر بە سەرچاوەی مەعریفی خۆیانی بزانن. كام كتێبی مەسعود محەمەد توانی هەنگاوێكی گەورە لە رۆشنگەری لە كوردستاندا ببڕێت؟ كام كتێبی مەسعود محەمەد بەردی بناخەی مۆدێرنێتەی بۆ كورد دانا؟! مەسعود محەمەد كە لە هەموو ئەوانە بێبەش بێت و نەیتوانیبێ، كاری جدی بۆ هێنانی رۆشنگەری و مۆدێرنێتە بكات، ئەی چی بۆمان كردووە؟! ئەو كاتەی كتێبی لێكدانەوەی مرۆیی بۆ مێژوو(وجهة نظر في التفسير البشري للتأریخ) چاپ و بڵاوكردەوە، بە حیساب بەهێزترین و مەعریفیترین كتێبی مەسعود محەمەدە، لەو كتێبەیدا، باسی بەراز دەكات، هەر كە وشەی بەراز هاتە پێشەوە بە وردی سێرەم لێی گرت، تا بزانم چۆن باسی بەرازو گۆشتی بەراز دەكات، چونكە یەكسەر كتێبە بەناوبانگەكەی مۆنتیسكیۆ(رۆحی یاساكان)م بیركەوتەوە، ئەویش لەو كتێبەیدا باسی هۆكاری حەرامكردنی گۆشتی بەرازو خواردنەوە كحولییەكان لەناوچە گەرمەكان (سعودیە)دەكات، بەڵام كە نووسینەكەی مەسعود محەمەدم خوێندەوە زۆر سارد بوومەوە، چونكە تا بڵێی بە ساكاری و ئاسایی زۆر ئاسایی باسی كردبوو، ئەوكات گوتم قوڕ بەسەر ئەو میللەتەی رۆشنبیرە گەورەكەی مەسعود محەمەد بێت.
راوڵز كاتێك تیۆری دادپەروەری لە ساڵی 1971 نووسی، لەناو هەموو كتێبەكانی دوای شەڕی دووەمی جیهانی بە نوێترین و كاریگەرترین كتێب دادەنرێت كە پشتگیری لە نەهێشتنی ئەو نایەكسانییە كردبێت كە لە ئەمریكاو جیهاندا نایەكسانی مافی هاوڵاتیانی قووت دابوو. كە باسی داهێنان دەكەین، ئەمەیە باسی ئێمە، نامانەوێ بەدەوری پەراوێزەكاندا بخولێینەوە. سێ ساڵ پێش ئەم كتێبەی راولز، ئەمیتا ئیتزیۆنی كتێبی The active society بڵاوكردەوە. هەم راولز هەم ئەمیتای ئیتزیۆنی هەر یەكەو بەو كتێبەیان بوون بە بەناوبانگترین و باشترین موفەكیری دوای دووەم شەڕی جیهانی. بەڕێزان مەبەستی من رێك ئەوەیە. ئەوانە فوویان لە فەلسەفەی لیبرالیزم كردو جۆشیان پێ سەند، لەولایشەوە ماركس بەتوندی دژی وەستایەوەو رەخنەی توندیان لەو تیۆرە دەگرت. خەباتی لیبرالیزم لە دژی ستەمكاری و بۆ یەكسانی سیاسی جەختی لە ئازادی تاك و حەتمی پێشكەوتن و هێزی ئەقڵی مرۆڤ دەكردەوە. ساڵی 1848 لە ئێرلەندا بە هەزاران كەس لە برسێتیدا مردن، ئەم قات و قڕییە، بووە چەكی دەستی ماركس و سەروگوێلاكی لیبرالیزمی زۆر بە سەختی شكاند. لێرەدابوو ماركس وتی پرۆلیتاریا هیچی نییە تا لەدەستی بدات، چونكە خاوەنی هیچ نییە، هەموو ئامرازەكانی بژێوی سەربەخۆییان لێ دزراوە، بە زۆر لەو زەوییانە دەرهێنراون كە پشتگیری باب و باپیرانیان دەكرد، بردراون بۆ ناو گەڕەكە پیسەكان كە زۆر قەرەباڵغن ، بێ ئەوەی ئاوی پاك و هەوای پاك و خۆراكی گونجاوو شوێنی حەوانەوەیەكی كەمێك گونجاویان هەبێت. لە هەموو كەرامەتی مرۆڤایەتی بێبەشكراون .
ماركس هات، گەڕەكە زۆر هەژار نشینەكان و ، هەموو ئەوانەی نانی ئەمڕۆیان نەبوو ، هەموویانی كۆكردەوەو جۆشیدان لە دژی سەرمایەداری و شۆڕشی پێ داگیرساند. ئەلێرەبوو لیبڕالیزم گردە بڕ شكا. هەموو ئەو فەلسەفانەی لەناوەرۆكدا لە شێوەی میتۆدی مێژووگەرایی خۆیان دەنواند، هەر لە هیگڵ و فۆیرباخەوە تا دەگاتە سانت سیمۆن، ماركس هەموویانی دایە بەر هەڵوەشاندنەوە، چونكە ماركس پێیوابوو، هەر یەك لەو فەیلەسووفانە مرۆڤی راستەقینەو زیندوویان لەو بارودۆخە راستەقینەیە ئەبستراكت كردووە كە بوونی جەستەیی و وشیارییان لەژێردا روویداوە.
ئێمە كە باسی مۆدێرنەو پۆست مۆدێرنە دەكەین، دەبێت ئەو راستییە بزانین كە ئەوەی بووە هۆكارێكی بنچینەیی بۆ هاتنی مۆدێرنێتە، ئەو نووسەرانە بوون كە عەلمانی بوون. كە باسی مۆدێرنێتە دەكەین واتا باس لە زنجیرەیەكی دوورو درێژی پڕ لە مشتومڕی فیكری دەكەین، كە ماوەی چەند سەدەیەك لە دەیان بواری جودادا بەردەوام بووە. خەمی ئێمە لەو باسكردنانەدا، تەنیا بێ دەسەڵاتی خۆمانە بۆ داهێنانێكی لەمجۆرە. چونكە مۆدێرنە هێڵە سەرەكییەكانی گەشەكردن و گۆڕانكارییەكانی لە جیهاندا دەستنیشانكرد، بە تیۆرەكانیان نەخشەی جیهانێكی نوێیان كێشا، بۆئەوەی مرۆڤایەتی تێیدا ئەو ستەمە تەقلیدییە چەقبەستووەی ساڵەهایە بەسەریدا زاڵە نەمینێت. مرۆڤی كورد لە ئێستادا زیاتر لە هەموو كاتێكی دیكە رووبەڕووی غەدرو ستەم بۆتەوە، بەڵام كەس نەیتوانیوە تیۆرێك بۆ رزگاربوون لەو ستەمە كەڵەكەبووەی بخاتە روو، تەنانەت بەپێی پێویست تا ئێستا نەتوانراوە وەسفێكی جوانی ئەو هەموو زوڵم و زۆرییەش بكرێت. هەمەنگوای بە رۆمانی شێخ و دەریا، دیستۆیڤسكی بە رۆمانی برایانی كارامازۆف، تۆڵستۆی بە شەڕو ئاشتی، جۆرج ئۆرۆیل یە مەزرەعەكەی ئاژەڵان یان بە 1984 ەكەی، .....هتد توانیویانە سووچێكی ئەدەبیاتەكەیان پێ جوانتر بكەن و خەڵكەكەشی پێ وشیار بكەنەوە. من حەزم دەكرد ئێستا لەپاڵ ئەو ناوانەی باسمكرد، ناوی چوار رۆمانی كوردی و ناوی شەش رۆماننووسی كوردیم بهێنابایە، بەڵام چیبكەم، رۆمانی كوردی نەیتوانیوە من تێر بكات، نەیتوانیوە وام لێبكات هەڵوەستەیەك بكەم و تەئەمول بكەم. لەكاتێكدا كورد كیمیاباران و ئەنفال و دەیان و بگرە سەدان رووداوی یەكجار دژواری هەیە، بەڵام نەمانتوانیوە رووی ئەم رووداوانە بەشێوە مەرگەساتئامێزەكەی خۆی بەشێوەیەكی هونەرییانە بخەینە بەردەست.
كۆمەڵگایەك نەگەیشتبێتە رۆشنگەری، مانای وایە ئەو كۆمەڵگایە لەبیركراوە، یان خانەنشین كراوە. چونكە رۆشنبیر بەرهەمی كۆمەڵگایە، كۆمەڵگایەك رۆشنبیری گەورەی نەبوو، كەواتە ئەو كۆمەڵگایە زۆر لاوازە.ئێمە تا ئێستا بە فیكر كۆمەڵگایەكی دەرەبەگین، بەڵام ئەوەتا بێ زەوی و بێ كشتوكاڵین، هێشتا نەشبووینەتە بۆرژوا، چونكە پارەدار جیاوازە لەگەڵ بۆرژواو سەرمایەدار، پارەدارمان زۆرن، بەڵام لە رێگای كاركردن و قازانجەوە نەبوونەتە سەرمایەدار، سەرمایەدار پلانی ستراتیژی دوورمەودای هەیە، لای ئێمە هێشتا پلانی دوورمەودا نەخراوەتە كاركردنەوە. ئەمە راستییەكەو نابێت خۆمانی لێ نامۆو نەبان بكەین.
نووسینەكانی سان ئۆگستین لە سەدەی پێنجەم تا سەدەی سێزدە زۆرترین جار لەنێوان سەركردەكانی كلێسادا خوێندراونەتەوەو هەر بۆیە رۆڵێكی باڵادەستی لە داڕشتنی مەسیحییەتی سەدەی ناوەڕاستدا هەبووە. بەڵام كاریگەری ماركس لەوەش راستەوخۆتر بووە، بەو پێیەی ئەو جۆرە دیكتاتۆرییە كەسییەی كە خۆی پێشبینی دەكرد، لە راستیدا لەلایەن سێ گرنگترین شوێنكەوتوویەوە لینین ماوتسی تۆنگ ستالین پێڕەوی لێدەكرا، ئەگەرچی پێڕەویلێكردنەكە تەواو ئاراستەكەی میتۆدی ماركسیزمیان گۆڕی ، ئەمەیان بابەتێكی دیكەیە.
ئەوەی رۆسۆ لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدە كردی، لە سەدەی نۆزدەو تا رادەیەك بۆ سەدەی بیستیش كاریگەریی خۆی جێهێشت، چونكە رۆسۆ ژن و پیاوی بە جۆرێك وێنا دەكرد كە بگەڕێنەوە بۆ سروشت . ئەمەش شۆڕشێك بوو كە پێشتر نەهاتبووە بەر باسكردن.
رۆشنبیرانی كورد مێشكیان كرمی بووە، كرمی ئیسلامی توندڕەو، كرمی كۆمۆنیستی توندڕەو(لە جۆری كۆمۆنیزمی كرێكاری)، كرمی ناسیۆنالیزمی توندڕەو، كرمی پارانەوە لە خوداو پێغەمبەرەكان بۆ ئەوەی رزگارمان بكەن بێئەوەی خۆیان پلانی رزگاربوونیان هەبێت. كرمی گەڕانەوە بۆ دەرەبەگایەتی و بۆ رابردوو... كرم كرم هەموو مێشكمان بە حاڵ جوولەی تێداماوە. لەناو هەموو ئەو كرمانەشدا درۆو نیفاق و كرمی بێ متمانەیی... مێشكێك پڕی ئەم هەموو كرمە بێت، چۆن پاكدەكرێتەوە. ئەم كتێبانەی ئێستا لە كتێبخانەی كوردی هەن، توانای شوشتنەوەی ئەو مێشكە داڕزیوانەیان نییە. بۆیە دەبێت بەدوای نووسینی كتێبی دیكەدا بگەڕێین و سەرگەردان بین، كە مێژوومان بۆ دروستبكات.
ئەناكساگۆراس لە سەردەمی پێریكلیسدا، پێیوابوو كە خۆر بەردێكی سوورو گەرمەو مانگیش لە زەوی دروستكراوە. بەڵام لەسەر ئەم بۆچوونەی دادگاییكراو ناچار كرا لە ئەسیناوە هەڵبێت. فیساگۆرسییەكان لەكۆتایی سەدەی پێنجەمی پێش زایین، وتیان زەوی گۆشەیە، دوای نزیكەی سەد ساڵ، ئێراتۆستینیس تیرەی زەوی بە دروستی لەماوەی نزیكەی پەنجا میل خەملاند. هێراكلیدسی پۆنتۆس لەماوەی سەدەی چوارەمدا، پارێزگاری لەوە كرد كە زەوی رۆژانە جارێك دەسووڕێتەوە. ئیتر فیكر ئاوەها جوولەی كردو پێشكەوت، زۆرجاریش بۆماوەی سەدان ساڵ چەقیبەستووە، بۆنموونە فەلسەفە لە سەردەمی سەدەكانی ناوەڕاست، كە بە سەدە تاریكەكان ناودەبردرێ، چونكە فیكرو فەلسەفەی تێدا نەما. یان نموونەیەكی دیكە لە نیوتنەوە تا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە ، پێشكەوتنی فیزیا لە بنەڕەتدا هیچ بنەمایەكی نوێی تێدا نەبوو.
پرسیاری هەرە گرنگ كە پێویستە لەخۆمانی بكەین ئەوەیە: ئێمە چی نوێ دەزانین؟!. دەروونناسی یەكێك لە گرنگترین زانستەكانە، كەچی ئەوەی لێی فێربووینە تەنیا شتێكی سادەو كرچ و كاڵی رابردووە، لەوەتەی پەنامان بۆ ئەو زانستە بردووە، هەر ئەوە دەڵێینەوەو هیچی نوێی لێ فێر نەبووینە.
لە كولتووری رۆشنبیری فەرەنسیدا، ئەقڵ و ئەخلاق لە مێژوودا بە رادەیەك تێكەڵ بەیەكدی بوون، كە فەیلەسوف مۆریس مێرلۆپۆنتی وتی قەناعەتی سیاسی رۆشنبیرانی فەرەنسی جگە لە هەڵوێستی ئەخلاقی هیچی دیكە نییە. ئەمەش لەبەر ئەوەبوو لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا، ئەقڵ دەستی بەسەر ئەخلاقدا گرتبوو.
لێرە دێمەوە سەر مەسعود محەمەد، ئەو بەڕێزە، لەكاتی كیمیا بارانی هەڵەبجەو بالیسان و شێخوەسان و شوێنەكانی دیكەی كوردستان و، هەروەها لەكاتی پرۆسەی جێبەجێكردنی قۆناخ بە قۆناخەكانی ئەنفال كە ئیبادەكردن و سڕینەوەی نەتەوەیەك بوو، مەسعود محەمەد دەنگی نەكرد!!. هیچ پاساوێك بۆ ئەو بێدەنگبوونەی نییە. ئەگەر كەسێكی رۆشنبیرە، هەر دەبوو هەڵوێستێكی نیشتمانی نیشانبدایە، ئەگەر فەیلەسوف بوو، دەبوو ئێستا جوانترین كتێب لەدوای خۆی جێبهێلێت، بۆئەوەی نەوەكانی دوای خۆی ، ئێمەو مانان عیبرەتمان لێی وەربگرتایە. بەڵام خۆ نوقەی لێوە نەهات، كەچی هات لەجیاتی ئەم هەموو جینۆسایدەی لە كوردستان ئەنجام دەدرا، رۆیی كتێبی نامەیەك بۆ گۆرباتشۆفی مەزن ی نووسی. كورد راستی گوتووە، شەڕ لە بادینان تۆز لەبەر دەركی ماڵێ مە. كەچی كارەساتی كورد ئەوەیە، هێشتا كۆمەڵێك لەوانەی خۆیان بە نوخبەی رووناكبیریی دەزانن، مەسعود محەمەدیان پێ فەیلەسوفە!! داكۆكی لە كەسێك دەكەن، كە بەرهەمی ئەقڵی دەرەبەگایەتی و كشتوكاڵی بوو، نەیشیتوانی لە سنووری دەرەبەگی و كشتوكاڵی تێبپەڕێ، هەشتاو یەك ساڵ ژیا، هەر لەناو بازنەی دەرەبەگایەتی كشتوكاڵی هەناسەی دا، تۆ بڕوانە ئەو كتێبەی كە بەناوی حەماغای گەورە نووسیویەتی، چۆن ئەم هەموو هێنان و بردنەی دەیكات، دواجار نەك هەر دەیباتەوە سەر دەرەبەگی و ئاغایەتی. بەڵكو لە سەرەتای كتێبەكەیەوە تا دوایی، ئیهانە بە تێكۆشەری رەشورووتی ئەم كوردستانە دەكات!!. ئەگەر پێویستی كرد زیاتر قسەی لەسەر دەكەین.