1-3
بەبێ بوونی رەهەندێكی فیكری ، هیچ مرۆڤێك ناتوانێ بەپێی پێویست خۆی بناسێ، كورد بەشێوەیەكی گشتی نەتەوەیەكە لەسەر ئاستی كۆمەڵگا، هێشتا خۆی نەناسیوە،. لەخۆڕا نییە، بە كۆمەڵگا دەوترێ كۆمەڵە گا، یان دەوترێ مێگەل. بەداخێكی زۆرەوە كورد لە قەیرانێكی قووڵی خۆناسیندایە. ئێستا دۆخەكە ئەوەندە شڵەژاوە، خەڵكانێكی زۆر كە لە بنەڕەتدا نەخوێندەوارن، خەریكن خۆیان لێمان دەكەن بە سەركردە، باس لە دۆخی حكومەت و جەماوەریبوون و رێگاكانی ئازادی و رزگاری دەكەن. بە دیوەكەی دی دەیانەوێت جەماوەر(كە لە بنەڕەتدا مێگەلە) بەدوای خۆیاندا پەلكێش بكەن. بێگومان تا ئەو جۆرە نموونە سەقەتانەش هەڕمێن و برەویان هەبێت چارەنووسی میللەت هەر لەناوچوونە.
ئەگەر بمانەوێ چێژ لە ئازادی راستەقینە وەربگرین دەبێت خۆمان بناسین، دەنا بەبێ خۆناسینی راستەقینە باسكردن لە ئازادی راستەقینە مانایەكی پووچەو لەناو بازنەیەكی بەتاڵدا دەخولێینەوە. ئاخر كورد بە گشتی ئەوەندەی بە جیهانی دەرەوەی خۆیدا گرێدراوە، چارەگی ئەوەندە هەوڵمان نەداوە بچینەوە ناو ناخی خۆمان و خۆمان بناسینەوە، ئێستا كەسمان خۆی ناناسێتەوە، بۆیە لە راستیدا مێگەلین.
ئەو وتە كاریگەرەی ئەفلاتون كە لەبارەی سوكراتەوە كۆمارەكەی خۆی پێ نەخش كرد ، كاتێك نووسی(خۆت بناسە). ئەم دەستەواژە، یان ئەم وتە كاریگەرە لە كولتوورو بیركردنەوەی یۆنانیدا خاڵی وەرچەرخان بوو. چونكە كێشەیەك یان بابەتێكی ئەوتۆی ورووژاند كە نەك هەر پێش هاتنی سوكرات و پێش فیكری سوكراتیش تەواو نامۆ بوو، بەڵكو سنووری میتۆدی سوكراتیشی شكاندو تێیپەڕاند. راستە سوكرات سەرنجی لەسەر تاك بوو، بەڵام ئەفلاتون هات سنوورەكانی شێوازی پرسیاركردنی سوكراتی ناسی و هێزێكی دیكەی نوێی پێبەخشی.
بۆ چارەسەركردنی كێشەی خۆناسین، روونیكردەوە، پێویستە لەسەر بنەمایەكی جیاوازو فراوانتر بیخەینە سەر ئەو دیاردانەی كە لە ئەزموونی تاكەكەسیماندا رووبەڕوویان دەبینەوە،چونكە دیاردەكان ئەوەندە جۆراوجۆرن، ئەوەندە ئاڵۆزو دژ بە یەكن بە جۆرێك بە زەحمەت دەتوانین تێكەڵیان بكەین. ئا لەبەر ئەوەیە گرنگە لێكۆڵینەوە لەژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی مرۆڤەكاندا بكرێت، نەك لە بوونی تاكەكەسیدا.
بە بڕوای ئەفلاتون ، سروشتی مرۆڤ وەك دەقێكی سەخت و دژوار وایە كە دەبێت ماناكەی بە فەلسەفە شیبكرێتەوە. بەڵام لە ئەزموونی تاكەكەسی ئێمەدا ئەم دەقە بە پیتی هێندە بچووك نووسراوە كە ناخوێنرێتەوە. بۆیە یەكەم ئەركی فەلسەفە گەورەكردنی ئەو كارەكتەرانەیە. فەلسەفە ناتوانێت تیۆرێكی دڵخۆشكەری مرۆڤ پەرەپێبدات تا تیۆری دەوڵەتی پەرە پێنەدات. بە بوونی دەوڵەتەكە، سروشتی مرۆڤ بە روونی ئاشكرا دەبێت، وەك ئەوەی بە پیتی گەورە بنووسرێت . لە دەوڵەتدا مانای شاراوەی دەقەكە لەناكاو سەرهەڵدەدات و ئەوەی لە سەرەتادا تاریك و سەرلێشێواو دەردەكەوێت، دوایی دەبێتە شتێكی روون و بە ئاسانی دەیخوێنیتەوە. بەڵام دەبێت ئەوەشمان لەبەرچاو بێت كە ژیانی سیاسی تاكە فۆرمی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی نییە.
فەلسەفەی مۆدێرن بەو قسەیە دەستیپێكرد كە بوونمان بەشێوەیەكی بێ مشتومڕ رەتنەكراوەتەوە. بەڵام پێشكەوتنی دەروونزانی بە زەحمەت ئەم بنەما دیكاریتییەی پشتڕاست كردۆتەوە. ئاخر نابێت هەمیشە بڵێین ئەی گەلی كۆڵنەدەر نابێت كۆڵ بدەین و ئیرادەمان بەهێز بێت. چونكە بۆ خەڵكێكی زۆری كۆڵنەدەرەكەش بابەتێكی لەمجۆرە جێگای پرسیارە. لە جیاتی ئەمە دەبێت بە ئاراستەی چاكبوونی دۆخەكە، بەرنامەی تاكتیكی و ستراتیژیمان هەبێت و ئەم هەموو خەڵكەی كە نیشتمانپەروەرن، بەڵام ئینتیمای نیشتمانیشیان لاواز بووە، توڕەن، بەڵام دڵسۆزن بۆ نەتەوە، دەبێت بە بەرنامەی جوان كە گۆڕانكاری بێت لە دۆخی ئێستا كە زۆرینەی خەڵك رەخنەو گلەیی لەسەر هەیە، دەبێت بە خێرایی ئەم جۆرە گۆڕانكارییە بكرێت و دوا نەخرێت.
راستییەك هەیە دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین، بە درێژایی مێژوو، هیچ كاتێك هیچ دەسەڵاتێكی سیاسی نەیتوانیوە هەموو كێشە دەروونییەكانی مرۆڤ چارەسەر بكات. ئێمە زۆر پرسیاری مەرگەساتئامێزمان هەن، بەڵام تا ئێستا هیچكام لەم پرسیارە زۆرانە كە ناخهەژێنن وەڵامێكی پێویستیان نەدراوەتەوە. كەواتە هێشتا هیچ جۆرە تێگەیشتنێكی روون و ورد لەنێوانماندا دروست نەبووە. بەڵام ئەم چیڕۆكە ناخهەژێنانەی كە دروستیش بوونە، بە ئاسانی و هەر وا لە خۆڕا دروست نەبوونە، پێویستی بە وردەكاری لە چۆنێتی دروستبوونی ئەم چیڕۆكانە هەیە. فەلسەفە سەرەتا لە پرسیاری زۆر ئاسانەوە دروستبوو، بەڵام دواتر پرسیاری زۆر ئاڵۆزی لەگەڵ خۆیدا هێنا. تا ئەو توخمانە نەناسین كە دەبنە هۆی سەرهەڵدان و دروستكردنی پرسیاری ئاڵۆز، بێگومان هەر ئاوا بەبێ وەڵامی دەمێنینەوە، ئەم بێ وەڵامییەش كارەساتی گەورەی بەدواوەیە.
هێزی حوكمدان توانای راستەقینەی مرۆڤە ، سەرچاوەی هاوبەشی راستی و ئەخلاقە.حوكمدانیش پێویستی بە مەعریفە هەیە، حوكمدانی بێ مەعریفە، قیامەت دروستدەكات. كاتێك دیالۆگەكانی سوكراتی ئەفلاتون دەخوێنینەوە، لە هیچ شوێنێك چارەسەری راستەوخۆ بۆ كێشە نوێیەكە نادۆزینەوە. سوكرات شیكارییەكی ورد وردی هەندێك سیفەت و فەزیلەتی مرۆڤایەتیمان پێدەبەخشێت. هەوڵیداوە سروشتی ئەو سیفەتانە وەسف بكات و پێناسەیان بكات، وەك: چاكە، هەستی دادپەروەری، میانڕەوی، بوێری و....هتد. بەڵام هەرگیز نەیتوانیوە یان نەوێراوە پێناسەی بوونی مرۆڤ بكات. چۆن دەتوانرێت ئەم كەموكووڕییە رواڵەتییە روونبكرێتەوە؟ ئایا سوكرات لە نزیكبوونەوەی كێشەكان بە ئەنقەست رێگەی لێ وەرچەرخاندووەو تەنیا لەسەر رووكەش جوولەی كردووە، بێ ئەوەی هەرگیز چووبێتە نێو قووڵایی و ناوەندی راستەقینەی كێشەكان ؟. وەڵامی ئەم پرسیارە با بۆ ئەوانە بێت كە سوكراتیان هەزمكردووە. بەڵام ئەو راستییەش ناشاردرێتەوە كە فەلسەفەی سوكرات بە ناوەرۆكێكی نوێی بابەتیی تایبەتمەند نییە، بەڵكو بە فۆرمێكی نوێی چالاكی و ئەركێكی نوێی بیركردنەوە تایبەتمەندە. فەلسەفە كە تا ئەو كاتە مۆنۆلۆگێكی فیكری بوو، بۆ دیالۆگ دەگۆڕێت. تەنیا بە یارمەتی بیركردنەوەی دیالۆگی یان دیالێكتیكی دەتوانین هەوڵبدەین شتێك لەبارەی سروشتی مرۆڤەوە بزانین.
ئەفلاتون لە كتێبی كۆماردا دەڵێت( چاندنی راستییەكان لە رۆحی مرۆڤدا ، بەقەد پێدانی بینینن بە كەسێك كە بەكوێری لەدایك بووبێت وایە، ئەمەش مەحاڵە ، چونكە حەقیقەت لە بنەڕەتدا دەربڕینی بیركردنەوەی دیالەكتیكییە. مرۆڤ ئەو بوونەوەرەیە بەردەوام بەدوای بوونی خۆیدا دەگەڕێت. لە هەموو ساتێكی بیركردنەوەیدا لە بارودۆخی بوونی خۆی دەكۆڵێتەوەو بە وردی پشكنینی بۆ دەكات.
ئۆگستین لە هێڵی دابەشكردنی نێوان دوو سەردەمدا وەستاوە. لە سەدەی چوارەمی سەردەمی مەسیحیدا ژیاوەو لە نەریتی فەلسەفەی یۆنانیدا گەورە بووە، بە تایبەتی نیوپلاتۆنیزم كاریگەری لەسەر فەلسەفەكەی هەبووە. بەڵام هاوكات پێشەنگی بیری سەدەی ناوەڕاستیشە، فەلسەفەی سەدەی ناوەڕاست و دۆگماتیزمی مەسیحی دامەزراند. لە دانپێدانانەكانیدا دەتوانین شوێنپێی هەموو هەنگاوەكانی بگرین لەسەر رێگای فەلسەفەی یۆنانی تا سروش - وەحی مەسیحی. بە بڕوای ئۆگستین هەموو فەلسەفەیەك پێش دەركەوتنی مەسیح ، تووشی هەڵەیەكی بنەڕەتی بوو تووشی بیدعەیەكی زۆر تایبەت بوو.
هێزی ئەقڵ بەرزكرایەوە بۆ باڵاترین هێزی مرۆڤ. بەڵام ئەوەی مرۆڤ نەیتوانی دركی پێبكات تا رۆشنگەری لە رێگای وەحی خوداییەوە بۆی نەهات، ئاخر ئەقڵ خۆی شتێكی زۆر جێی پرسیارو دوو لێوارە. ئەقڵ ناتوانێت رێگای رووناكی و راستی و حیكمەتمان پیشانبدات. چونكە خودی ماناكەی نا روونەو، سەرچاوەكەی لە نهێنیدا پۆشراوە- نهێنییەك كە تەنها لە رێگای وەحی مەسیحییەوە دەتوانرێت ئاشكرا بكرێت. لە چاوی ئۆگستیندا ئەقڵ كارەكتەری سادەو روونی نییە، بەڵكو كاراكتەری دوولایەنەو دووفاقی هەیە. مرۆڤ بەوێنەی خودا دروستبووەو لە دۆخی سەرەتایی خۆیدا كە لە دەستی خوداوە هاتووە، وەك نموونەی خۆی بوو. بەڵام هەموو ئەمانە لە رێگای كەوتنی ئادەمەوە لەدەستچوو. لەوكاتەوە هێزی رەسەنی ئەقڵ سێبەری لەسەر بووەو، ئەقڵ بە تەنیا كە بۆ خۆی و لەسەر خۆی جێهێڵراوە، هەرگیز ناتوانێت رێگای گەڕانەوە بدۆزێتەوە، ناتوانێت خۆی بگەڕێنێتەوە، ناتوانێت بە ئامرازەكانی خۆی بۆ سروشتی پاكی پێشووی خۆی بگەڕێتەوە . ئەگەر هەر نۆژەنكردنەوەیەكی لەو شێوەیە بتوانرێت، تەنیا بە یارمەتی سەروو سروشتی دەبێت ، كە بە نیعمەتێكی خوایی دادەنرێت.
تۆماس ئەكوینی خوێندكاری ئەرستۆ كە سوودی لە سەرچاوەكانی فەلسەفەی یۆنانی وەرگرتووە، بەڵام نەوێراوە لەم دۆگما بنەڕەتییە لابدات كە سان ئۆگۆستین دایڕشتبوو. راستە تۆماس ئەكوینی زۆر زیاترو گەورەتر لە ئۆگستین دەسەڵاتی بە ئەقڵ داوە، بەڵام ئەویش قەناعەتی وابووە كە ئەقڵ ناتوانێت بەشێوەیەكی دروست ئەم هێزە بەكاربهێنێت، مەگەر بە نیعمەتی خودا رێنمایی و رۆشنگەری نەكرێت. ئەمەش بە تەواوی پێچەوانەكردنەوەی ئەو بەهایانەیە كە فەلسەفەی یۆنانی بەتایبەتی بەهای پێدابوو. ئەوەی سەردەمانێك وەك بەرزترین ئیمتیازی مرۆڤ دەركەوت ئێستا بۆی دەبێتە مەترسی و وەسوەسەیەك ئەوەی شانازی بوو دەبێتە قووڵترین زەلیلكردنی.
لە سەرەتای سەردەمی مۆدێرندا بیرمەندێك دەركەوت كە هێزێكی نوێ و شكۆی نوێی بەم ئەنترۆپۆلۆژیایە بەخشی . لە كارەكانی پاسكالدا دواهەمین و رەنگە سەرنجڕاكێشترین دیزاین بێت. پاسكال جیاوازتر لە سەرجەم نووسەرەكانی دیكە بۆ ئەم ئەركە قورسە ئامادە بوو. ئەو دیارییەكی بێ هاوتای بۆ رۆشنكردنەوەی تاریكترین پرسیارەكان و بۆ پێكهاتەكردن و كورتكردنەوەی سیستەمی بیركردنەوەی ئاڵۆزو ئاڵۆز هەبوو. پێناچێت هیچ شتێك لە تیژی بیركردنەوەو روونی ستایلەكەیدا نەتوانرابێت . پاسكال توانیوێتی هەموو سوودەكانی ئەدەبی مۆدێرن و فەلسەفەی مۆدێرن تێكەڵ بكات. بەڵام وەك چەك لە دژی رۆحی مۆدێرن و رۆحی دیكارت و فەلسەفەكەی بەكاریهێناون. پاسكال لە تەمەنی 16 ساڵیدا لێكۆڵینەوەی بەشە مەخرەجییەكان( conical – مخروطي)ی نووسی، كە دەرگای بەڕووی بوارێكی نوێ و دەوڵەمەندو بە پیتێكی نا ئاسایی لە رەچاوكردنی ئەندازەییەكاندا كردەوە. بەڵام پاسكال بە تەنیا شارەزاییەكی نایابی لە ئەندازە نەبوو، بەڵكو فەیلەسوفیش بوو. وەك فەیلەسوفێك نەك هەر مامەڵەی لەگەڵ كێشە ئەندازەییەكاندا دەكرد، بەڵكو دەیویست لە بەكارهێنان و مەوداو سنووری راستەقینەی ئەندازەیی تێبگات. بەمشێوەیە گەیشتە جیاوازییە بنەڕەتییەكەی نێوان رۆحی ئەندازەیی و رۆحی وردبینی. رۆحی ئەندازەیی لەو تەنانەدا سەرهەڵدەدات كە دەتوانرێت بە تەواوی شیكارییان بۆ بكرێت و بۆ پێكهاتە بنەڕەتییەكانیان دابەشبكرێن، بە هەندێك ئاشكراو رووني دەستپێدەكات كە لێیەوە دەرئەنجامێك دەردەچێت كە بە یارمەتی یاسا لۆژیكییە گشتگیرەكان راستییەكان دەسەلمێنرێت.