یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق گێژاوی سیاسی نوێ دروستدەکات
د. کاوە مەحمود
2020-11-03 619
لەو کاتەوەی ڕژێمی دیکتاتوری عێراق لە 2003وە ڕووخاوە، پێش هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، یاسای هەڵبژاردن هەموارکراوە. هەڵبەتە هەموارکردنی بەردەوام لە یاساکاندا ڕەنگدانەوەی ناسەقامگیری یاساییە کە ئەمەش ڕەنگدانەوەی ناسەقامگیری سیاسییە لە دەوڵەتدا. هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو هەموو هەموارکردنانە پێش هەر هەڵبژاردنێک لە عێراقدا ڕەنگدانەوەی هەوڵی ناوەندە سەرەکییەکانی حوکمڕانە کە هەڵبژاردن دووای هەڵبژاردن کاردەکەن زیاتر ناوەندەکانی حوکمڕانی کۆنترۆڵ بکەن و ماوەی فرەبوونی سیاسی لە نێو دەسەڵاتی یاساداناندا کەم بکەنەوە، و ئاراستەی پێکهاتەی گەورەی تایفی ـ نەتەوەیی عەرەبی، درووست بکەن.
یەکەمین یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەرەتاوە بە جۆرێک بوو کە هەموو عێراق یەک بازنەی هەڵبژاردن بێت. بەو جۆرەش دەنگدەری هەر شوێن و پارێزگایەک دەیتوانی دەنگ بۆ ئەو پاڵێوراوە بدا کە لە هەر شوێنێک بێت، بەڵام گرنگ ئەوە بوو بەرنامەکەی پەسەند بکات، و بەم جۆرەش دەنگی لیستێکی دیارکراو ــ لە فاوەوە تاکو زاخۆ هەر وەک لە ئەدەبیاتی سیاسی بەکار دێت ــ کۆدەکرایەوە و دەنگی هیچ دەنگدەرێک بە فیڕۆ ناچوو، و لە ئاکامیشدا پێکهاتەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق زیاتر لە ڕای گشتی عێراق و فرەبوونەوە نزیک بوو.
ئەم ڕەوشە نە لە خزمەتی پێکهاتە تایفەگەرییەکانی ناو عێراق بوو کە بیریان لە درووستکردنی زۆربەی پەرلەمانی لە ڕێگای بوونی نوێنەرانی زۆربەی تایفەی گەورە بە ژمارە لە نێو پەرلەماندا دەکردەوە، و نە لەگەڵ ئەجیندەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەگونجا، کە لە خولیای فیدڕاڵی پارێزگان و نموونەی پێشوەختی دانانی یاسایەکەی هەڵبژاردن بەو جۆرە، لە سیاسەتدا دەرنەدەچوون. لەو ڕەوشەدا داوای ئەمەریکا لە سەرکردایەتی سیاسی کوردستان ئەوەبوو کە ڕازیبن بە گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن لە یەک بازنەوە بەپێی خواستی ڕەوتی ئیسلامی شیعە بۆ بازنەی پارێزگاکان، و بەرانبەر ئەمەش ئەمریکا بەڵێنی جێبەجێکردنی مادەی 140ی دەستوری عێراقی بە سەرکردایەتی سیاسی کوردستان دا. لە ئاکامدا یاسا هەموارکرا و مادەی 140 جێبەجێ نەبوو، و ئەوەی بەڵێنەکەشی دا، دیار نەما.
هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن لە یەک بازنەوە بۆ 18 بازنە، یەکەمین هەنگاوی کۆتاییهاتن بە چەمکی هاوسەنگی و تەوافق و شەراکەت بوو. کاتێکیش زۆربەی پەرلەمانی بەم جۆرە درووست بوو، بیرۆکەی سانتلیگۆ و سانتلیگۆی هەموارکراو و بەرزکردنەوەی ڕێژە بۆ 1،9 هاتە پێشەوە.
دووای تەواوبوونی ئەم هەنگاوانە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە لایەن زۆربەی تایفییەوە، هەنگاوی گۆڕینی سیمای ئەو پێکهاتەیەی نێو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هاتەکایەوە، و لەمەشدا بزاڤی جەماوەری لە عێراقدا وەک دەسکەلایەک بەکارهێنرا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری تەواو لە یاسای هەڵبژاردن کە بازنەی پارێزگاکانی ورد کرد و بۆ 84 بازنەی هەڵبژاردن پەرش و بڵاو کردەوە کە بە ڕواڵەت بواری بۆ پاڵێوراوی تاکەسی فەراهەم دەکات، بەڵام لە واقیعدا بە زۆربەی سادە پاڵێوراو بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران دەگەیەنێت، جگە لەوەی کە زیادکردنی بازنەکان وا دەکات ئەرکی ئەو ئەنجوومەنە زیاتر لە ئەنجوومەنی شارەوانی و پارێزگاکان بچێت، نەک دەسەڵاتی یاسادانان.
ئەم هەنگاوە کە ناوەندەکانی بڕیار و دەسەڵات و دەوڵەتی (قوڵ و پاڕاڵێڵ) لە ڕێگای خۆخزاندنیان و ئاراستەکردنی داواکاری خۆپیشاندەران تێیانپەڕاند، هەروەکو چۆن ئەنجوومەنی پارێزگاکانیان هەڵوەشاندەوە لە جیاتی دادگایی کردنی گەندەڵانی نێو ئەو ئەنجوومەنانە، نەخشەیەکی ئامادەکراو بوو بۆ کۆنترۆڵ کردن و دەموچاوگۆڕکێ بەمەبەستی تێپەڕاندنی قەیرانی سیاسی حوکم و گۆڕینی شوناسی ئەنجوومەنی نوێنەران بە کەسایەتی خاوەن دەسەڵاتی تەقلیدی لە نێو کۆمەڵگادا بەو شێوازەی ئەنجوومەنەکانی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا.
هاوکات لەگەڵ خراپی یاسا و هەموارکردنەکان کە بە داخەوە ناوەندەکانی بڕیار و دەسەڵات توانیان لەم خاڵەدا خۆپیشاندەرانی ئۆکتۆبەری 2019، بەفیڕۆ بدەن، کۆمەڵێک ئاستەنگی بابەتی ڕووبەڕووی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەو کاتەی مستەفا کازمی دەستنیشانی کردووە، دەبێتەوە. هەر بۆ نموونە سەرژمێری پێویست و نوێکردنەوەی ئەلیکترۆنی و بایۆمەتری بۆ دەنگدەران نەکراوە، جگە لە ڕەوشی دادگای ئیتحادی کە دادوەرێکیان خانەنشین بووە، و لە کۆتاییشدا دەبێ ئەو دادگایە بە بوونی تێکڕای ئەندامەکانی ڕەزامەندی کۆتایی لە سەر ئاکامی هەڵبژاردنەکان بدات. هەروەها کۆمسیۆنی باڵای ئێستای هەڵبژاردن لە لایەن بەشێکی زۆری هێزی سیاسی پەسەند نییە، و تا ئێستا سەرەتای دانان و دەستنیشانکردنی کۆمسیۆنی نوێ دیار نییە.
بەم جۆرە هەڵبژاردنی نوێی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق نەک چارەسەری گیروگرفتە سیاسییەکان ناکات، بەڵکو لاپەڕەیەکی نوێی قەیرانی دەوڵەتە لە عێراقدا.