حکومەت بەسیاسەت نەک بەبڕیار بەڕێوەدەبرێت
نەوزاد جەمال
2019-09-24 1016
ئەگەر لەوڵاتێکدا کارەکانی حکومەت تەنها بەبڕیاردان بەڕێوەببرێ، بزانە کە سیاسەتێکی بەبەرنامەو پرۆگرامی نییە. بەسەیرکردنی کابینە یەکبەدوایەکەکان، دیمەنێکی باو لەدەستبەکاربوونی وەزیرەکاندا دووبارەدەبێتەوە: هەر وەزارەتە لەسەرەتای دەستبەکاربوونەوە کۆمەڵێ بڕیاردەدات. یان هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی وەزیری پێشووە، یان کۆمەڵێ رێنمایی و بڕیار تازەترە. بەڵام، لەهەردووبارەکەدا بێئەوەی هیچ توێژینەوەو هەڵسەنگاندن بۆ بڕیارەکانی پێشووترو دواتر هێشتا لەئارادابێ!
بەدەر لەکێشە درێژخایەنەکانیتری حوکمڕانی هەرێم، لێرەدا جەخت لەپرۆسەی بڕیاردان دەکەمەوە. چونکە، دەردێکی کوشندەی حوکمەتی هەرێم، ئەوەیە بڕیاردان جێگەی سیاسەت(بەمانای پلان و کارنامەی درێژخایەنە-policy ) گرتۆتەوە. لەنەبوونی سیستم و سیاسەتێکی داڕێژراو، هەر رۆژەی بڕیارێک لەنێو ژوورەکاندا دەکوڵێنرێ. بەڵام، دواجار بونیادی وەزارەتەکان بەم بڕیارانە پوچەڵدەبنەوە. ئەگەرچی بڕیارەکانییش پاساویی خۆییان هەبێ، بەڵام خاڵیین لە فەلسەفەی بەڕێوەبردن و حوکمڕانی دروست. ئەقڵیەتی کاربەدەستان، گیرۆدەی بڕیارە. بۆیە، پێویستە بزانین ئەو ئەقڵیەتە لەکوێوە سەرچاوەیگرتووە؟
ئەقڵیەتی بڕیاردن هەڵقوڵاوی کوێیە؟
ئەوەی لەهەرێمی کوردستاندا کەمێک شارەزایی لەمێژووی دوودەیەبێت، دەزانێ کە بیرۆکەی "بڕیاردەرکردن" زادەی ئەقڵیەتی شاخ و هەروەها رووداوی ئانوسات و کتوپڕەکانە. ئەگەر کەرتی تەندروستی وەک نموونەیەک بۆ روونکردنەوەی ئەقڵیەتی بریاردان و سیاسەتی تەندروستی وەرگرین، باشتر لەمەبەستەکە تێدەگەین.
لەکوردستاندا، سیاسەتێکی تەندروستی بەدیناکرێت. واتە، پێشبینیکردن و کارکردن بۆ بەرزکردنەوە ئاست و کواڵێتی نەخۆشخانەکان، رێژەو جۆری نەخۆشی، کەمکردنەوەی دەرمان و هتد... تا دەساڵی ئایندە بەکوێدەگات. بەڵگەش لەسەرئەوە دەرکردنی بڕیار چاوەڕواننەکراوەکانە. کەرتی تەندروستی لەسەر بیرۆکەری چارەسەری کاتی بەندە. بۆنموونە، سەرئێشە(جا بەنەخۆشی دابنرێت یان نا) وەرگرین. لەجیاتی توێژینەوە لەهۆکاری زیادبوون و رێچارەی کەمکردنەوە، رێگە بەهاتنی دەرمان و برەودان بەوەی دکتۆرەکان و کۆمپانیاکانی دەرمان بەناوی چارەسەرەود چەندە سوودمەندن. بەڵام، پێدانی دەرمانی سەرئێشە، رێچارەی گرفت و نەخۆشییەکە نییە. بەڵکو، تەنها تیمارکردنێکی راستەخۆ و یەکجارەکییە.
ئەمە وەک لەوەی لەشاخ و رووداوێکدا، خەمی تەندروستی بریتییە لەفریاگوزاری یەکەم. واتە، چارەسەری دیاردەکە، نەک بنەماو هۆکاری تەشەنەسەندن و سەرهەڵدان و رێگەکانی بنەبڕکردن کە پلانی دەوێ نەک نووسینی رەچەتەیەک!
کەواتە، رێگەچارەی بەبەرنامە وەک 'سیاسەتێکی تەندروستی' نییە. بەڵکو، تەنها بڕیاری چارەسەرو تیماری دۆخەکەمان هەیە. سیاسەتی تەندروستی، بەدەرمان ناکرێت. بەڵکو بەبایەخدان بەتەندروستی، لایەنی رۆشنبیرو پەروەدەریی و هاوکات ژینگەییە کە بەدەرمان و لەڕێی خەستەخانەکانەوە بەهاوڵاتیان نادرێ!
لەنموونەی کەرتی تەندروستیەوە دەردەکەوێ کە سیاسەتی حکومەت بۆ بواری تەندروستی یان نییە یان بنەمای ئەو سیاسەتە لەسەر دەرمانکردن، تیمارکردن دامەزراوە. ئیدی، هەمان راستی بۆ کەرت و بوارەکانیتر(کشتوکاڵ، کانزاو پەروەردەو خوێندنی باڵاو هتد...) دەخوات. هەموویان کارەکانیان بەپێی بڕیاردان هەڵدەسوڕێنن. جگەلەوەی سیفەتی ئەو بڕیارو رێنماییانەی لەلایەن وەزارەتەکانەوە دەدرێن، لەمانەدا چڕدەبنەوە:
بێبنەمان. واتا، پاساوی زاتی و بابەتیان لاوازە. چونکە، بەرمەبنەمای دیدوڕوانینێکی قوڵ و ستراتیجی نین، بەڵکو هەڵقوڵاوی روداوێکی کتوپڕن.
بەگشتی بڕیارەکان نازانستیین، نەک لەبەرئەوەی پسپۆڕی تێدا بەشدارنییە. بەڵکو، توێژینەوە پێشترو داتاو ئامارو کەرەستەکانیتر لەبڕیارداندا رەنگینەداوەتەوە. لەم سۆنگەوە، بڕیاری زمانی ئینگلیزی بۆ خوێندنی باڵا یان سیستمی بۆلۆنیا، ئەنجامی توێژینەوەی زانستی نەبووە. زۆربەی زۆری بڕیارەکانی'وەزارەتی خوێندنی باڵا' ئەگەر ئامانجێکی دروستیشی لەپشتەوەبووبێت، ئەوا خاڵی بووە لەدیدێکی زانستیانەو بەبڕیاری وەزیرو دەستوپێوەندی بووە. هەر لە 'د. عەلادین'وە(کە خۆی پزیشک بووەو بەهەمان ئەقڵیەتی تیمارکردن ویستوویەتی بەبڕیاردەرکردن چاکسازی لە خوێندنی باڵادابکات) تا ئێستاش، هەرجارە رێنماییەک دەردەچێت کە هیچیان خەمخواردن نییە لەزانست بەپلەی یەک وەک زانست.
کەمئەزموونی یان تەنها هەبوونی زانینی تێوری پوخت، بێگەڕانەوە بۆ زەمینەی جێبەجێبوون لەزۆربەی بڕیارەکاندایە. ئامادەکاری پێشینە بۆ سەرکەوتنی بڕیارەکە لەئارادانییە.
نەخوێندنەوەی واقیع، کۆمەڵگەو سەردەم و هەلومەرجەکە. زۆر کاربەدەست بڕیاردەرکردن بەڕەچەتەیەکی سیحراویی دادەنێ کە کێشەکان تەنها بەدەرکردنی بڕیارێ چارەدەبێت!
مەزاج و دیدی کەسی، جا ئەوە دەستەوگروپێکبن لەوەزارەتەکان بەناو راوێژکاری پلەباڵا، یان پسپۆرو هتد... یان خودی بەڕێوبەرێک یان وەزیرو جێگرەکەی بە پاڵنەری ئایدلۆجی، ئایینی، حزبی، و ناوچەیی و هتد... بڕیاردەدەن!
رەچاونەکردنی مەودای زەمەنی لەئەنجام و بەرهەمی بڕیارێکدا کەزۆرکات گۆڕانی بەسەردادێت.
نەبوونی مۆدیل و سیاسیەتێک کە نەک هەر درووشم و ئامانجی جوان و رازاوە بێت، بەڵکو میکانیزم و پلانی حکومەت بۆ بەدیهنانیان هەبن.
بەدواچوون بۆ لێکەوتەکان (بۆنموونە، ئەمساڵ هاتوچۆی سلێمانی لەپێناوکەمکردنەوەی لۆد لەزۆنی یەکی ناوشاردا، ئاراستەی چوون و هاتنی گۆڕی. نەک هەر قەرەباڵغی کەمکردەوە، بەڵکو بووەهۆی ئەوەی مافی تیژڕەوی بەئۆتۆمبیلەکان بدرێ و مافی پیادەڕەو لەپەڕینەوەو جوڵەدا رەچاونەکرێ. کە ئەمە پێچەوانەی رێساکانی هاتۆچوویە لەجیهاندا، پیادەڕەو یەکەم و ئینجا شتیتر!
لێپرسینەوەو هەڵسەنگاندنی بڕیارەدراوەکان نییە. بڕیاردەدرێ کاڵایەک هاوردەنەکرێ، یان کاخەز لەجیاتی نایلۆن لەنانەواکان بەکاربێت. بەڵام، تەنها بەو بڕیارە بیرۆکەکە سەرناگرێ، ئەگەر هەڵسەنگاندن و لێپرسینەوە نەبێت. بەشێکی زۆر نانەوا کاخەزی لەسەر مێزەکە بۆ هاتنی کۆنترۆڵ داناوە بەڵام نانەکە لەناو کاخەزدا بەکڕیار نافرۆشێ!
دامەزراوەکان دیوارو باڵەخانەی شووشەیی نین
رەنگە، کەمێک 'هیگڵ'یانە بیربکەمەوە کاتێک کەدەڵێ؛ 'ئەقڵ دەبێت بەواقیع'. بەرجەستەبوونی ئەقڵ لەواقیعدا، خۆی لەدەوڵەتدا کە باڵاترین دامەزراوەیە یان حکومەت-بەهەموو وەزارەتەکانیەوە- و پەرلەمان دەبینێتەوە. بۆیە، ئەم شوێنانە پێشئەوەی باڵەخانەبن، ئەقڵی بیرکەرەوەن لەبوارەکانی خۆیاندا. زانست و بیرکردنەوەیەکی ژیرانە نەک پۆست و پلەوپایەی فەرمانبەری و ناونیشان چالاکیەکانیان هەڵدەسوڕێنێ.
لەم هەرێمەی ئێمەدا ناونانیشان و پلەوپۆست وبڕیارمان بۆ هەموو شتێک هەیە. بەڵام ئەوەی نییە ئەقڵیەتی کارگێڕی پشتبەستوو بەزانست و شارەزایی سەردەمی و ئەزموونی کردەییە. بڕۆرە هەر وەزارەتێ، سەرتدەسوڕمێ لەوەی کە پێیدەوترێ پەیکەرەی کارگێڕی. ئەو پەیکەرە جگەلەوەی لەسەر کاخەزە، زیاتر لەتەونی جاڵجاڵۆکە دەچێت تا بنەماکانی بەڕێوەبردن. شێوازی هەڵسورانی کارو چالاکیەکانی رۆژانە، لەوێدا وەک دەزگاریەکی خزمەتگوزاری یان بەئەقڵیەتی سەمونخانەو نانەوایەکەوە بەڕێدەکرێت. ئیتر، نەپلان و نەبەرنامە، نەپەرەپێدانی بەردەوام هەیە. خڕکردنەوەی زۆرترین فەرمانبەرو هۆبە، جگەلەوەی فەوزاو بێسەروبەری توانای کارکردنی چالاک و کارامەی تێدانییە.
توانای بڕیاردان لەفەلسەفەدا
ئەگەر لەم هەرێمەدا، بڕیاردان نەک سیاسەت حوکمڕانی بکات، دەبێت بزانین 'بڕیار' خۆی چییە؟ کانت ( لەکتێبی رەخنەی ژیری پەتی) سێ توانای باڵای زانین باسدەکات؛ تێگەشتن، هێزی بڕیاردان و ژیر-بیرکردنەوە. سەبارەت بەتوانای بڕیاردان پێیوایە، واتە پۆلێنکردن لەژێر رۆشنایی رێساکاندا بەبوون و نەبوون/راست یان چەوت. بۆیە، لای کانت گێلێتی واتە لاوازی توانای بڕیاردان و بەلاداخستن و یەکلانەکردنەوەی پرسێکە نەک هەبوون و نەبوونی زانیاریی. چونکە، بڕیاردان و بیرکردنەوە لای ئەو دوودیوی دراوێکن!
کەواتە، دەکرێ کەسێک زاناو خاوەن بڕوانامە جا دادوەر، یان مامۆستاو هتد بێت. بەڵام، مادام توانای بڕیاردانی کزبێت، دەکەوێتە زۆنی گێلێتییەوە. سیاسەتمەداری، واتە تێگەیشتنی ژیرانە و بڕیاردان بەبیرکردنەوە. نەک کەسێک سیاسییە یان دادوەرە لەبەرئەوەی رێساکانی بەسەرووبۆرەوە لەمێشکدا خنیوە. بەڵکو، لەبەرئەوەی توانای بڕیاردانی هەیە. بۆیە، بەڕای کانت، بڕیاردان بابەتی ئەزموونە نەک فێرکاریی. واتە تواناو هێزی بڕیاردان، بەهرەیەکە کە ئەزموون دەکرێت نەک فێردەکرێت.
لەم سۆنگەوە، لەهەندێک جومگەدا کەسانێ هەن پسپۆڕن لەبوارێکدا، بەڵام، توانای ژیری و بیرکردنەو تێگەیشتنیان بۆ کێشەکان، جگەلە رێگەچارەی تەکنیکی و میکانییکی هیچیتر نیە. لەبەرئەوەی زۆر کاتی و بینکورتانە بیردەکەنەوە. روانگەکانیان خاڵین لەدیدوجیهانبینیەکی گشتیگیر.
لێرەوە، بڕیاردان نابێتە ستراتجیەت یان سیاسەتی بەڕێوەبردن. بەڵام، دەکرێ پێچەوانەکەی راستبێت. بەدەربڕینێکیتر، ناتوانین لەبڕیاردانەوە ستراتیجیەت و سیاسەت سەرڕێخەین. بەڵکو، دەبێت سیاسەت هەبێت ئینجا بکرێت بەبڕیار!
چاکسازی تەنها بڕیاردەرکردن نییە
لەهەر کابینەیەکدا دروشمێک بەرزدەکرێتەوە کە من بە 'ئەفسانەی چاکسازی' ناویدەبەم. چونکە، بڕیارەکان بۆ چاکسازی پینەوپەڕۆییەکن کە زۆربەی بەر رۆژانی پشوودەکەوێ. چاکسازی وەک چارەسەری تەنگەژەکان، لەدەسەڵاتی هیچ هیزێکدا نییە بیکات، کاتێک ئەو هێزە سەرچاوەیەکی سەرەکی خراپکردن و داهێزرانی رەوشەکە بێت. چونکە، لەناوبردن و هەرەسهێنانی ئەو کۆشکە فشەڵەی دەسەڵات خۆیەتی.
ئاشکرایە، گرفتەکان بەشێکی دانەبڕوان لەبونیادو پێکهاتەی هێزە سیاسییەکان. لای من شتێک نەماوە بەناوی دەرفەتی چاکسازی، مەگەر ئارایشتکردن و شاردنەوەی گرفتەکان. ئەوەی کەدەکرێت سەربگرێت نەشتەرگەری قورس و بنەڕەتییە لەناوەوەڕا نەک بڕیاردەرکردن. چاکسازی بەرهەمی ئیرادەی گۆڕانکاریی و جیهانبینیەکی زانستی و سەردەمی نەک بڕیاردەرکردنی خێرا!