توركیاو لێكەوتەكانی جیابونەوەی ئاكەپە
مەلا بەختیار
2019-09-17 1068
(1)
ئاكەپە، بوژانەوەو پاشەكشە
تێكڕای ئاماژە سیاسی-حیزبیەكان، ساغیدەكەنەوە كە پارتی دادو گەشەپێدانی توركیا (ئاكەپە) بەرەو جیابونەوە رۆچوە. سێ لەباشترین رابەرەكانیان (عەبدوڵڵا گول، داود ئۆغڵو، عەلی باباجان) و پێنج پەرلەمانتاریان، لە پارتەكە كشاونەتەوە.
جیابونەوە لەپارتێك، كە (18) ساڵە لەپارتی دایك (فەزیلە) جیابۆتەوەو لەو ساڵانەشدا (16) ساڵ حكومڕان بووە. لەو ماوەیەشدا، سەرەتای حكومڕانیان، دوو بەرنامەی گرنگی بۆ چارەسەری دوو كێشەی بنەڕەتی توركیا هەبوو.
یەكێكیان: چارەسەركردنی كێشەی ئابوری، كە عەلی باباجان ئەندازیاری پرۆژەی چارەسەرەكەی داڕشتبوو.
دووەمیشیان: كردنەوەی پەنجەرەی ریفۆرم و دیالۆگ، بەڕووی چارەسەری كێشەی گەلی باكوری كوردستان.
كێشەی ئابوری، پێش هەڵبژاردنی رابوردوی توركیا تائێستا، سەریهەڵداوەتەوەو تادێتیش قوڵتر دەبێ. ئەوەتا ئەندازیارەكەشی (باباجان) وازی لە حیزبەكەیان هێنا. دەرگای ریفۆرم و دیالۆگیش، كە بوبوە مایەی ئارامی سیاسی و پشتیوانی یەكێتیی ئۆروپا، تەنانەت باسی ئەوتۆش هاتە پێشەوە، دۆخی باكور چارەسەر بكرێ و توركیا لە یەكێتیی ئۆروپاش وەربگیرێ. بەڵام سەراپا پێچەوانەكەی سەپێنرا. نەك سیاسەتمەدارانی باكور، بەڵكو زیاتر لە (100) هەزار زیندانی سیاسی و نوسەرو پارێزەر و مامۆستای زانكۆ و ئەفسەر و سەرباز، ئاخێنراونەتە كونجی زیندانەكان.
ئەو دوو كێشە ناوخۆییە، هاوزەمانە لەگەڵ كێشەگەلی دەرەكی دیكە، لەگەڵ زلهێز و ئیقلیمهێز. توركیا هەوڵێكی زۆری دا، ئەمریكا بە گوێرەی پیلانەكانی لەسوریا و رۆژئاوای كوردستان، لەگەڵیدا رێكبكەوێ. لەمەشیاندا كوتومت ئەمریكا پێچەوانەكەی كردو تائێستاش پشتیوانی پەیەدەیە.
تا سەری ساڵ، دوای ژێركەوتنی پارتی دادو گەشەپێدان، لەهەڵبژاردنی ئەستەنبوڵ، ئەنقەرە، ئەزمیرو ئەنتاڵیا.. تاد. هەروا، سەركەوتنی هەدەپەش لە باكوری كوردستان، سەرەڕای فراوانترین هەڵمەتی گرتنی كادر و ئەندامانیان و زیندانی كردنی رابەری خۆشەویستیان دەمیرتاش. جیابونەوەی ناو پارتەكە، زەنگێكی ترسناكە بۆ سەرۆكی توركیاو پارتی فەرمانڕەوا. لێكەوتەكانی ئەم جیابونەوەیە، لەسەر پارتەكەو توركیا، ئاخۆ چی بێ؟ دەبێ بەپێی تایبەتمەندیەكانی توركیا، وەڵامی ئەو پرسیارە بدرێتەوە.
توركیا، هەروەكو ئیسرائیل، دوو وڵاتی سەرومڕ خاوەن بازاڕی ئازادی سەرمایەدارییە. ئەمەش تایبەتمەندێتی یاسایی، سیاسی، كۆمەڵایەتی و میدیایی هەیە. لێرەوە، ناكرێ سەیری دۆخی سیاسی توركیا، وەكو وڵاتانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەندێك وڵاتی دیكەی ئەمریكا و ئاسیاش بكرێ. لەبەرئەوەی بازاڕەكە ئازادەو باجسەندن، چەسپێنراوە، بۆیە، پەیوەندی كۆمەڵ بە بازاڕ و ئازادی تاك بە هاوكێشە ئابوری- سیاسیەكانەوە، جیاوازە لەو وڵاتانەی سەرمایەداری دەوڵەتین، یان نیمچە دەوڵەتین.. كە لەم جۆرە سیستەمانە، بیرۆكراسی و مشەخۆری، تەواوی جومگەكانی سیستەمەكەو بازاڕو كۆمەڵیش دەتەنێتەوە.
(2)
لادان بەرەو ستەمكاری
بزوتنەوەی سیاسی، لەم چەشنە وڵاتانەدا، رەنگدانەوەی باری بابەتی سۆسیۆ- سیاسی و دۆخی ئابوریە. بۆیە، حكومەتی توركیا، كاتێك لە بنەمای كۆمەڵایەتی- سیاسی لادەداو بەلای ستەمكاریدا بایدەدا، حكومەتی ئاوها، تاسەر ناتوانێ بە ستەمكاری كۆنتڕۆڵی سیاسەت و دەسەڵات و بازاڕ بكات و رای گشتی ئەگەر باری ئابوریان چاكتر و ئازادی بازاڕ و سیاسیان، كاراتر نەكرێ، لێیدەتەكێتەوە. لە پارەوە، شكستی سیاسەتی ستەمكاری، بەرە بەرە، خەریكە دەردەكەوێ. بە تایبەتی دوای ئەوەی لەتوركیادا، سیستەمی پەرلەمانی بە رێژەی زۆر زۆر كەم لە هەڵبژاردنی راپرسی دەستوردا، گۆڕدرا بە سیستەمی سەرۆكایەتی. بەم گۆڕانكاریە، ئیدی رای گشتی وردە وردە لە ئاكپارتی و ئەردۆگان، دوردەكەونەوە. دابەزینی رێژەی دەنگ، جیابونەوەی رابەران، لەتبونی فراكسیۆنی پەرلەمان.. كێشە قوڵەكانی ئابوری و قوڵبونی ناكۆكی توركیاو هەندێك وڵاتی ئیقلیم و جیهان، ئەم كێشە ناوخۆیی و دەرەكیانە، ئاكەپە و حكومەتی ئێستایان بۆ شكستی سیاسی گەورە رادەكێشێ. كە ئەنجامەكەی لەبەرژەوەندی هێزە دژەكانی ئاكەپە بۆ ساڵەها كۆتایی دێت. ئەمەش سەرەتای قۆناغێكی سیاسی نوێ لە توركیا دیاری دەكات. قۆناغێك، دەبێتە مایەی سەرهەڵدانی پرۆسەی ریزبەندی سیاسی-حیزبایەتی-سەندیكایی میدیایی، بەتایبەتی میدیای ئەلكترۆنی جیاواز لە قۆناغەكانی رابردوو.
پرسیاری گرنگ ئەوەیە: دوای لاوازبونی ئاكەپە، حیزبێك، یان دوو حیزب، كە لە ئاكەپە جیادەبنەوە، ئایە، پرۆژەو فەلەسەفەی سیاسیان، بەپێی خواستی گەلانی توركیا، لەم سەردەمەدا دەبێ، یان ئەمانیش لەناو هەمان ستراتیژی (دەوڵەت-نەتەوەیی) توركیادا، بەكەمێك ریفۆرمەوە ستراتیژیان دادەڕێژن؟
هەروەها، ئایە جەهەپە (پارتە كۆماریەكەی ئەتاتورك) بەشێكی بنچینەیی رێبازی سیاسی، بۆ گۆڕانكاری سیستەمی سیاسی و چارەسەركردنی كێشە ئابوری- دیموكراسیەكان، دەگۆڕێ؟ یان وەكو تاقیكردنەوە مێژوویەكانیان، دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردندا، دەگەڕێنەوە سەر بنەچەی ناسیۆنالیستی توركیا؟ كێشەی گەورەی ئەم چەشنە سیستەمانەش، سەرەڕای بازاڕی ئازاد و گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و تاڕادەیەكیش ئازادیی سیاسی- پەرلەمانی.. لەوەدایە، كە ئەمانیش لەهەناوی كۆمەڵایەتییاندا، كاریگەریەكانی رابوردوو، هێشتا پاشماوەكەی پەنگی خواردوە. وەكو رۆژئاوا، لەرابوردوو دانەبڕاون و، وەرنەچەرخاون بۆ ژیانی رۆشنگەری و مۆدێرنێتەی سیاسی- كۆمەڵایەتی، هاوچەرخ!
پاشخانی كێڵگەی كۆمەڵایەتیان، زۆرتر، لەژێر كاریگەرییەكانی بازاڕ و میدیادا، رادەیەكی باش ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە.
(3)
تۆتالیتاریزمی روحی و رۆشنگەری
وەكوتر، كێشەی بنچینەیی، ئەركە دینی و دونیاییەكانیان، لە رووی كۆمەڵایەتی و كولتور و نەریتەوە، زۆرتریش، لەباری تۆتالیتاریزمی روحیەوە، یەكاڵای رۆشنگەری نەكردۆتەوە. بەمەش، پێكهاتەكانی توركیا (ئیسلامی، عەلەوی)، رەگیان لە رابوردودا تۆكمە دەمێنێتەوە.
نەچەسپاندنی رۆشنگەری بە چەمكە قوڵ و فراوانەكەی، لەناو هەر كۆمەڵێكی ئاینداردا، سەرەڕای پەیڕەوی كردن لە روكەشی سیكولاریزم، پاشخانی هەڵگەڕانەوەی سەلەفی و كۆنەپەرستی، بەهێز و كاریگەر دەهێڵێتەوە و لە دۆخی سیاسی – كۆمەڵایەتی رەخساویشدا، بزوتنەوەی كۆنەپەرستی – تیرۆریستی دەوروژێنێ. سەرجەم وڵاتە ئایندارە بەهێزەكان وان. تەنها هەلومەرجی سیاسی و پەیوەندی كۆمەڵایەتی و عەقیدەییەكان جیاوازن. بینیشمان كە داعش، پێشتریش، قاعیدە و تاڵیبان كە دامەزراون، لە وڵاتانی ئیسلامیەوە، دەیان هەزار كەس چونە ریزیانەوە.
ئەزمونی وڵاتانی ئیسلامی دەریانخست، كە هەرگیز دیموكراسی، لە نوكی ستونی دەسەڵاتەوە، لە ناو كۆمەڵدا، ناچەقێندرێتە هزری رای گشتی!. سەرچاوەی زۆربەی كێشەكان و دواكەوتنی شۆڕشی دیموكراسی لە وڵاتانی ئیسلامیدا، بەزۆری، دەگەڕێتەوە بۆ نەبونی بزوتنەوەی رۆشنگەری و سیستەمی سیكولار بە چەمكە هەمەلایەنەكەی. هەڵەیەكی ستراتیژی ترسناكە، سیكولاریزم و رۆشنگەری، ئۆرگانیكیانە نەبەسترێنەوە بە فەلسەفە و سیستەمی دیموكراسی. بەتایبەتی لە كایە كۆمەڵایەتیەكان و هزری رای گشتی دا.
توركیا، كاریگەری رۆژئاوای زۆر لەسەرە. بەڵام بەهۆی نەبونی پاشخانی رۆشنگەری و گرێ نەدانی ئۆرگانیكیانەی سیكولاریزم بە سیستەمی دیموكراسیەوە، لەبەرئەوەی خەلافەتی عوسمانی چوار سەدە زیاتر قەڵەمڕەو بوون، هێشتا ئەگەری سەرهەڵدانی ئیسلامگەرایی، لە ئارای كۆمەڵایەتی و كۆسایكۆلۆژیەتی خەڵكدا، هەر ماوە. بەڵكو ئاكەپە و پێشتریش پارتەكەی (نەجمەدین ئەربەكان) هەر لەسەر ئەو پاشخانە ئیسلامییە دامەزراوون. بە پێچەوانەوە، لە ژاپۆن، كۆریای باشور، هەروەها لەم سێ دەهەی دواییدا، لە سنگاپور و چەندین وڵاتی باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا، لەبەرئەوەی ئیسلامگەرا، یان هەر عەقیدەیەكی دیكە، رۆنەچوبووە تەواوی جومگەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیان و باوەڕیان نەگەیشتبووە رادەی تۆتالیتاریزمی روحی و سەراپای جومگەكانی ژیانیان نەكەوتبوە ژێر هەژمونگەری عەقیدەوە، بۆیە، دەربازبونی ئەم وڵاتانە لە پەیوەندیە كولتوری و عەقیدەیەكانی سەدەكانی ناوەڕاست، ئاسان بوو. گەرچی پاشخانیشیان، رۆشنگەری نەبوو. تەنانەت شۆڕشی ریفۆرمی ئاینیشیان هەر نەبووە.
(4)
جیاوازی روسیای تزاری و توركیای عوسمانی
لە دوای روخاندنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، كە هاوزەمانی روخاندنی ئیمپراتۆریەتی قەیسەری بوو، روسیا، (75) ساڵ گیرۆدەی ئایدیۆلۆژیەتی تۆتالیتاری و بیروكراسیەت بوو، بەڵام لەدوا ئاكامدا، دیسان، لەبەرئەوەی خاوەن پێشینەیەكی فەلسەفی و رۆشنگەری و ئەدەبی بەرز، پاشان پێشكەوتنی تەكنەلۆژیش بوون، روسیا، بۆ دوو دەهە دەچێ، بە ئەزمون وەرگرتن لە سیستەم و رێسای حوكمڕانی رابوردوو، توانی، ستراتیژی بونیاتنانی دیموكراسی داڕێژێ. كاریگەری ئاینی و نەریتی كۆنخوازی، لە روسیای فیدراڵیشدا، بەربەستی سەربەستی نەبوون، لەناو پرۆسەی دیموكراسیدا. بەڵام..
توركیا، ئاكپارتی، تەنانەت، داوود ئۆغڵۆی ئێستا دوركەوتوو لە حیزبەكە، سەرەتا كە سەركەوتن، ئامانجیان بوژاندنەوەی شانازیەكانی عوسمانیەكان بووە. ئەویش لەسەر بنەمای (ئایینی – مەزهەبی) سونیگەرا. نەك دیموكراسی و رۆشنگەری و مەدەنیەتی راستەقینە. هەرواشیان كرد و بەكارهێنانی توانای ئابوری – سەربازی توركیایان بۆ ئەو ستراتیژە تەرخان كرد. بۆیە تاقە كێشەیەكی بنەڕەتی توركیایان، نەك چارەسەر نەكرد، بەڵكو هەڵگەڕانەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی – نیمچە ئایینی!. دیارە، ئەم ستراتیژە، ئەگەر لە سەرەتاشەوە، لەناو سۆزی رای گشتی دا، كاریگەری فراوانی هەبوبێ، بەرە بەرە، لەگەڵ راپەڕاندنی ئەركە دونیاییەكان و پرۆسەی فرە چەمكی دیموكراسی و فیمینیزم و پێویستیە ژیۆپۆلیتیكەكانی توركیا، ناكۆك دەكەوێتەوە، بەڵكو متمانەی سۆزی رای گشتیش لەدەست دەدات. توركیا، لەم قۆناغەدا و لە رەهەندی هاوكێشەكاندا، یان دەبێ پرۆسەی دیموكراسی قوڵ و قوڵتر بكات، یاخود، بزوتنەوەی ئۆپۆزسیۆنی دیموكراسی هاوچەرخ، هەژمونگەری ئاكپارتی، تەنانەت سیستەمی سەرۆكایەتی ئێستای توركیاش، جێ دێڵێ. بەدوری نازانم، فراوانترین خۆپیشاندانی جەماوەری بۆ داكۆكی كردن لە دیموكراسی، سەرهەڵبدات، كە ببێتە مایەی كۆتایی هاتن، بە قۆناغی ئێستا و كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ لە خەباتی دیموكراسی و دیموكراتیزەكردنی توركیا. لە رووی بابەتیەوە دۆخی سیاسی – ئابوری، بۆ پرۆسەی دیموكراسی ئەم سەردەمە، سازە. دەمێنێتەوە هێزی داینەمۆی چۆنیەتی بەدیهێنانی دیموكراسیە هاوچەرخەكە.
(5)
هەدەپە و جەهەپە و دیموكراسی هاوچەرخ
هەدەپە و جەهەپە، هەنگاوێكی مێژووییان نا، لەم هەڵبژاردنەی دواییدا، هاو هەڵوێست بوون. ئەگەر ئەم هاوهەڵوێستییە، دور لە توندوتیژی لە باكور و دور لە ئایدیۆلۆژیەتی ناسیۆنالیستی جارانی جەهەپە، بكرێتە ستراتیژی هاوبەشی دیموكراسی هاوبەش بۆ توركیا، رەنگە، گۆڕانكاری هەمەلایەنە روبدات و پشتیوانی نێودەوڵەتیش دەستەبەر بكات. بەڵام، جەهەپە و هەر لایەكی هاوپێناوی تریان، كە لەم چەند مانگەدا دروست دەبن (پارتەكەی باباجان و پارتی داود ئۆغڵۆ) لەسەر سیاسەتی نیمچە دیموكراسی بە ئاراستەی ناسیۆنالیستی كلاسیكی تورك و توركیا، سوربن، سیاسەتی ئاوا، توركیا دوچاری لەباربردنی هەلی سەرخستنی دیموكراسی دەكات. بەڵكو كێشەی كورد و گەلانی دیكە، لەسەر فەلسەفە و دەسەڵاتی ناسیۆنالیستی دوای (ئاكەپە)ش، قوڵتر دەكات. بەتایبەتی، لەم سەردەمەی جیهانگیری و ئاوێتەكردنی بازاڕەكان و سۆسیال میدیادا، سەرجەم پێوەر و هاوكێشەكان، بە چۆنایەتی دامەزراندنی دەوڵەتی دیموكراسیشەوە، گۆڕدراوون. مێژوو، هەرگیز بۆ دەوڵەتی ناسیۆنالیستی سەدەی هەژدەهەمی رۆژئاوا و سەدەی بیستەمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناگەڕێتەوە. مێژوو، كوت و مت، دوبارە نابێتەوە!!
لەم دوڕیانەدا، بەرەو دیموكراسی یان ناسیۆنالیستی، جیهان چاوی لەسەر توركیایە. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر، دەكەوێتە ژێر كاریگەری روداوەكانی توركیا. نەتەوەی كوردیش، دەبێتە كارەكتەرێكی گرنگ و كاریگەری هاوكێشەكە. بەگشتی، ئاراستەی روداوەكان پێمان دەڵێ: هێزی سەربازی وەكو جاران ناتوانێ، نە هێزی ئیسلامگەراو نە دەسەڵاتی ناسیۆنالیستی بسەپێنێتەوە. گەرچی كاریگەریشی ماوە!!.
هیچ گومان لەوەدا نەماوە، تەواوی رێسا و یاسای سەپێنراوی سەدەی رابوردوو، چیكە بە زەبر و زەنگ، راناگیرێن. بەڵكو زەبر و زەنگ، سەرەنجامێكی پێچەوانەی بۆ ناسیۆنالیست و دەوڵەتانی عەقیدە، لـێ دەكەوێتەوە. نمونەی جەزائیر، لیبیا، سودان، یەمەن و سوریا.. تاد بەڵگەن بۆ ئەوانەی دەسەڵاتەكانیان لەسەر بنەمای زیندان، هێز، موخابەرات و زەبر و زەنگ دەپارێزن!!