بەشی سێهەم

- كۆرۆناڤایرۆس ژیانمانی كردە بەشێك لەپزیشكی و تەندروستی:
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆناڤایرۆس (COVID-19) روناکبیری پزیشكی هاتەناو ماڵەكانمان. پەتاكە بووە هۆكاری وروژاندنی زیاد لەپێویستی ناوی پزیشك(Doctor) و خودی پسپۆریەكەش، پزیشكی(Medicine)، تادەگاتە وشەگەلێكی تر وەك تەندروستی، دەرمان، ناساغی (Illness)، پەتا، نەخۆشی (Disease)، پاكوخاوێنی(Hygiene) و نەخۆشیناسی(Pathology) ((ئەو زانستەیە لەسروشت و هۆكاری نەخۆشیبوون دەكۆڵێتەوە))...هتد. ئەمە چەند باشە لایەنی خراپی هەیە. بێگومان باشە كە مرۆڤەكان ئاگایی پزیشكییان هەبێت و ئەوەش بكارێت زانینی تەندروستی لای تاكەكان دروستبكات، بەڵام كاتێك پزیشكی قسە لەسەر تەندروستیمان لە رێگای قسە لە مەرگمان و جەستەی بیمارمان دەكاتە بابەتێكی رۆژانە و بەردەوام لێكەوتەی دەروونی خراپی دەبێت. لێرەوە پزیشكی ترسناكی دروستدەكات، دەبێتە شتێكی تۆقێنەر و مەرگی خۆمانمان بیردەخاتەوە. هەر بۆیە پێویستە بپرسین: تاكوێ پزیشكی مافی قسەكردنی لەسەرجەستە(مەرگ بە كۆرۆنا) هەیە؟ لێرە پێویستمان بەجیاكردنەوەی پزیشكییە لە ڤایرۆسناسی (Virology). پزیشك هەمان ئیشی ڤایرۆسناس ناكات. ڤایرۆسناسی دەچێتە خانەی مایكرۆبایۆلۆجی(microbiology) یەوە، كە كاری لێكۆڵینەوەیە لە زیندە بچووكەكان. ئەدی كێ مافی قسەی لەسەر مەرگ هەیە؟ مەرگی جەستە، بە درمێك، بە ناساغیەك؟كۆرۆنا هۆكاربوو پزیشكی بێتە ناو ماڵەكانمانەوە.كێ ئەم مافەی بە پزیشكیدا؟بێگومان ماهیەتی دیسیپلین(Discipline)ەكە، بەهۆكاری ئەوەی ئێمە دەشێت دووچاربووبێتین، پێوەبووبێتین. بۆیە پزیشكی دێت و ئەو مافە بەخۆی دەبەخشێت قسە لە تەندروستیمان بكات تا جەستەی بیمار(ناساغ)لە جەستەی تەندروست جیابكاتەوە.لەبەرئەوەی پزیشكی"زانست و كرداری تیماركردن و نەهێشتنی نەخۆشی و دەردەكانە" مافی قسەكردنی لەسەر تەندروستیمان لە رێگای دەستنیشانكردنی ئەو پاتۆجێن(Pathogen)ەوە((نەخۆشخەر یان نەخۆشی دروستكەر))هەیە لە جەستەمان شوێنێك بۆ خۆی دابین دەكات.بەمە پزیشكی بەهۆی ئەوەوە، نیشانە(Symptom)كانی ناساغی جەستەمان بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووسی جەستەمان، كە بۆ ئێمە تەندروستیمانە،دەدات.باشە پزیشك جگە لە پسپۆری لە زیندەوەرناسی(بایۆلۆژی)و كارئەندامزانی(فسیۆلۆژی) پێویستە چیتر بزانێت تا قسە لەسەر تەندروستیمان بكات؟ئەم پرسیارە بەو ئاقارە كاردەكات كە روناکبیری پزیشك بخرێتە ژێرپرسیارەوە.پزیشك جگە لە چەمكگەلێكی وەك نەخۆش(نەخۆشی)، نیشانەكانی ناساغی، ئازار و دیاریكردنی جێگای ئێش و بیماری چیتر پێویستە بزانێت؟
بەواتایەكی تر، لەگەڵ كۆرۆناڤایرۆس، كە روناکبیری پزیشكی هاتەناو ماڵەكانمان، هەموو خۆمان بە نەخۆش(Patient) زانی وزمانی پزیشكیش كەوتە گۆگردن. مانای تەندروستییش كە زمانە پزیشكییەكەی لەخۆدا بەرجەستەكردوە لە میدیاكانا خۆی نمایشكرد و زۆنێكیشی بۆ پراكتیزەكردنی خۆی، پاش نەخۆشخانەكان، لە ماڵەكانمانا دۆزییەوە. میدیاكان لە ژێر فشاری كۆرۆناڤایرۆس ماڵەوەیان لێكردینە دەرمانخانە و نەخۆشخانەیەكی بچووك و رۆژانە چەند جارێك وشەگەلێكی وەك: پزیشك، تەندروستی، تووشبوو، نەخۆش، پزیشكی،پەتا، ناساغ، هەڵگری ڤایرۆس، چاكەوەبوو، مردوو، جەستە، دەرمان، ڤاكسین، پاكوخاوێنی، دەرمانخانە، چارەسەر، پشكنین..وهتد بەرگوێمان كەوت. هەموو ئەو وشانەش پزیشكی و پزیشك و نەخۆشخانەیان بیر دەخستینەوە.تەنانەت هەندێك وشە(تەشەنەسەندن، هەڵاوسان، ئاسایش و..) بواری بەكاربردنیان زۆرتر كەوتە ناو بواری پزیشكی و تەندروستییەوە تابواری مێژوو، ئابووری، ئەدەب، سیاسەت. كەوابێت كۆرۆناڤایرۆس ژیانمانی كردە بەشێك لەپزیشكی و تەندروستی. 

- كۆرۆناڤایرۆس پزیشكی كردە شای زانستەكان
پزیشكی چییە؟ ئەو پرسیارە لە بیركراوەیە (كۆرۆناڤایرۆس) هێنایە ناو گفتوگۆكانمان سەبارەت بە تەندروستی گشتی یان خەڵك(Public health). تەندروستی بووە بابەتی راگەیاندنەكان، پزیشك دەركەوت، نەخۆشی بوو بە چەمكەێك كە جێگای بە هەندێك چەمكی تر لەقكرد كە پێشتر راگەیاندنەكان لەسەری مشەخۆربوون وەك: تێرۆر، گەندەڵی، جێندەر، داعش، یەكسانی و.. هتد. پزیشكی كە كۆرۆنا كردیە بابەتی بەردەوامی ماڵەكانمان واتای نەخۆشی لەگەڵ خۆی گشتیكرد. لەگەڵ واتای نەخۆشی چیتر بەرۆكی گوێگرتنەكانمانی گرت؟ تووشبوون، چاكبوونەوە، مردن، بیماری، ساغی، شفا، پاكوخاوێنی و..هتد. كەواتە پزیشكی خۆی ساناكرد و لە دیسپلینێكی ئاڵۆزەوە بووە روناکبیرییەكی سەرپێی رۆژانە.پزیشكی وەك زانستی دەردناسی و كاركردن لەسەر بیماری و توێكاری جەستە بووە باسی گشت میدیاكان و لەوەكەوت شتێكی تایبەت و لە شوێنێكی دیاریكراودا كاری خۆی بكات یان دەركەوێت، بۆنموونە نەخۆشخانە و هۆڵی توێكاری جەستە و ژووری نەشتەرگەریی.
بەواتایەكی تر، بەهۆی پەتای كۆرۆناوە زانستی دەردناسی(Pathology)((نەخۆشیناسی، ئەو زانستەی لە سروشت و هۆكاری نەخۆشیبوون دەكۆڵێتەوە))، كە كار لەسەر جەستەی ناساغ و دووچاربوو بە نەخۆشی دەكات بووە بوارێكی دەركەوتوو لە میدیاكانی جیهان و ئیشیشی بووە قسەكردن لە تووشبوو و چاكبووەوە لە ڤایرۆسی كۆرۆنا. مەبەست كۆرۆنا وایكرد دەرمانسازی و پەرستیاری ببن بە زۆرترین چەمكی بەكاربردوو لە میدیا گڵوباڵەكانا. كەس ئێستا قسە لە دان ناكات، لە قووڕگ، لە چاو.... قسەكردن لە ڤێتێرنەری          (   Veterinary ) بەتەواوی فەرامۆشكراوە. كەس هەست بە ئازاری ئاژەڵەكان ناكات. ئەوەی گرنگە مرۆڤە. لەوەش گرنگتر مرۆڤی ساغە. هەموو خەمی ئەوەیانە ساغ بن، ساغ دەركەون. پەتای كۆرۆنا وایكرد پزیشكی ئاژەڵ بكەوێتە پەراوێزی پزیشكی مرۆڤەوە. ئێستا كێ باس لە ئازاری ئاژەڵەكان دەكات؟ خۆی دەبایە، بێكومان، مرۆڤ بێت، لێ مرۆڤەكان كەوتونەتە وایخۆیان. پەتای كۆرۆنا وایكردووە مرۆڤەكان ئێستا تەنیا لە خەمی خۆیاندا بن. هاوكات، پەتازانی و نەخۆشیزانی بەهۆی كۆرۆناوە بوونە چەمكە شیرینەكان لەكاتێكا ترسناك و سامناكن. بۆئەوەی پێشگیریش لە نەخۆشبوونمان و ئازاربكەین بێ ئەوەی پێی بزانین، و بشمانەوێت، بووینە بەشێك لە زانستی پزیشكی.ئێستا ئێمە بەهۆی پەتای كۆرۆناوە ماڵەكانمان و شوێنی كارەكانمان بوونە بە نەخۆشخانەیەكی بچووك یان دەرمانخانەیەكی گوازراوە. زۆرترین بوارێكی پزیشكی كە ئێستا لەژێرسایەی ترس لە كۆرۆنا بەكاردەبرێت كارئەندامزانی و زانستی بەرگرییە، ئەڵبەتە لەڕێگای زیندەوەرناسییەوە كە شادەماری گفتووگۆ پزیشكییەكان پێكدێنێت.
پەتای كۆرۆنا وایكرد پزیشكی ببێتە زاڵترین بواری زانستی. هەموو حەزدەكەین پزیشك بووینایە یان ببین بە پزیشك. گومانی ناوێت زانستە پزیشكییەكان لەڕووی مێژووییەوە لەخۆڕا گەشەیان نەكردووە و مرۆڤایەتی، بە بوونەوەرەكانی تریشەوە، زۆری چەشتوە تا پزیشكی بەم ئاستەی ئەمڕۆ گەیشتووە، بەڵام پزیشكی كە تەندروستی لەخۆدەگرێت بێلایەن نییە و شێوازی جوڵانەوەشی  ئاراستەی خۆی هەیە و لە زانستە مرۆییەكان(سیاسەت، دەروونناسی، كۆمەڵناسی)دابڕاو نییە، لەپێش هەموشیانەوە لە فەلسەفە كە لەڕێگای رەوشتەوە، ئێتیك، دێتە ناو پزیشكییەوە. ئەمەش بەهۆكاری ئەوەی كە رەوشتی پزیشكی(Medical ethics) گەلێك میكانیزمی جووڵەی پزیشكی دیاری دەكات و مرۆییبوونی پزیشكی دەخاتە بەردەم بەرپرسیارییەوە. لێرەوە ئاكاری پزیشكی چاودێری دەكرێت و كردەی پزیشك پێناسە دەكرێت و نەخۆشیش بابەتی هاوبەشی نێوان رەوشت و پزیشكی پێكدێنێت. تەنانەت دادوەری پزیشكیش لەگەڵ رەوشت ئیشی خۆیان لەسەر دیاردە تەندروستییەكان دەكەن. لێرە دەشێت نموونە لەسەر تێزەكانی بیرمەندی ئوسترالی پێتەر سینگر (Peter Singer) بهێنینەوە سەبارەت بە ((لەباربردن، كوشتنی ئاولەمە(embryo)، مەرگی باش یان مردنی میهرەبانانە(Euthanasia)، (Infanticide) )) كە لە بواری فەلسەفەی بیۆئێتیكی ئوتیلیتاریستی(Utilitarian bioethics) گفتوگۆی زۆری لەسەرە و پزیشكیش لەسەر دەستی تێزەكانی ئەم فەیلەسوفە تەندروستی و كۆمەڵگە پێكەوە گرێدەدات و هەنگاویش بەرەو سنوردانان بۆ ئازارچەشتن دەنێت. پێتەرسینگر، دوای دەركەوتنی پەتای كۆرۆنا، كار لەسەر زۆر تێزی تازەی خۆی دەكات كە پەیوەندییان بە بابەتی مردن (death) و رەوشتی مرادنەوە (dying) هەیە. ئەو دەمەش تێزە فەلسەفییە ئێتیكییەكانی سینگر سەبارەت بە مەرگ گفتوگۆی لەلایەك بایۆ-فسیۆلۆجی و لەلایەكی تر ئاینی و كۆمەڵایەتی-سیاسی لە خۆدەگرن لەگەڵ تێزی بیرمەندانی بیۆئێتیك (Bioethics) لێرە و لەوێ لە زانكۆكانی رۆژئاوا رووبەڕووی یەكتردەبنەوە و هەڵوێستەی جیاوازیی رەوشتی دروست دەكەن.

- كۆرۆناڤایرۆس رەوشتی پزیشكی خستەبەر گفتوگۆە
كۆرۆناڤایرۆس رەوشتی پزیشكی بەرچاویتركرد. بواری پزیشكی، كە دەسەڵاتی تەندروستیش لەخۆدەگرێت، لەگەڵ سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا زۆرتر وابەستەی بەها رەوشتییەكان بوو و بڕیارە پزیشكییەكانی پزیشكیش پتر لە جاران كەوتنە ژێر چاودێری تاكەكانی كۆمەڵگەوە.پزیشكی خەریكە بەهۆی پەتای كۆرۆناوە دیار لە نادیار، بینراو لە نەبینراو زۆرتر لە جاران لەیەكدی جیادەكاتەوە و ئەوەش دەستنیشاندەكات كە كۆمەڵگە لە چاوەڕوانیدایە. بۆئەو مەبەستەش پزیشك دادوەرییە پزیشكییەكانی كەوتە ئاستێكی پزیشكی ئەوتۆوە كە لایەنی كۆمەڵایەتی و رەوشتیشی تیا بەهەند وەربگیررێت. بەهەمانشێوە، سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆناڤایرۆس بڕیاری پزیشكی(Medical Decision) كردە كارێكی ئاڵۆز. ئاڵۆزییەكە لە تایبەتییەتەكەی خودی پیشەی پزیشكییەكەوە سەرچاوەدەگرێت. بڕیارەكەش سەرچاوەی كارئەندامزانی و زیندەوەرناسی هەیە كە لەگەڵ نەخۆشیناسیدا پێكەوە بۆ دەستنیشانكردن (Diagnosis)ی نەخۆشیەكە كاردەكەن. دەستنیشانكردن بۆ چارەسەركردن (Treatment)ە. لێرەشەوە پۆلینێكی تر لەدایكدەبێت كە دەشێت ناونرێت كێ ساغە؟ كێ ناساغە؟ جیاكردنەوەی ناساغ لە ساغ گشت پرۆسەكە داگیردەكات. پەتای كۆرۆنا كە دەركەوت بۆ ناساغكردنمان هات. پزیشكی وەك تاكە بوارێك توانی رووبەڕووی ئەم پەتایە ببێتەوە و پرۆسەی ناساغی بگۆڕێتە ساغی.
كۆرۆناڤایرۆس گفتوگۆیەكیتری لەبواری دادوەری رەوشتی و بڕیاری پزیشكی دا هێنایە كایەوە. چۆن؟ دیارە كە دادوەری رەوشتی و بڕیاری پزیشكی لە پەیوەندیدان لەگەڵ یەكتردا، بڕیارە پزیشكییەكان چەند لەگەڵ كردە رەوشتییەكان یەكدەگرنەوە و چەندیش پزیشكی (وەك بوارێكی زانست) گوێ لە رەوشت (وەك بوارێكی فەلسەفی) دەگرێت لەو شوێنە دەردەكەوێت كاتێك كە كەیسێكی پزیشكی رووبەڕووی دادوەری رەوشتی دەبێتەوە، ئەمەش تەنیا لەبەر ئەوەی كە زۆرجار پێكدادان لە نێوان بڕیاری رەوشتی و دیلێمای ڕەوشتی(Ethical dilemma)دا روودەدات. پێكدادانەكە لەسەر پێوانەی باشە و خراپە نییە، كە دووچەمكی هێژای فەلسەفەی رەوشتن، بەقەد ئەوەی كاركردنە لەسەر بنەمای سەیركردنی پزیشكیانە بۆ كردە پزیشكیەكە كە ئەوەش پاشخانی كارئەندامزانی و بایۆلۆژی خۆی هەیە. كەوابێت باشە و خراپە دەگۆڕدرێن بۆ دروست و هەڵە كە رەنگە لەتەك بنەما كۆمەڵایەتیەكان، كە ژێرخانی رەوشتی و ئاینییان هەیە یەكبگرنەوە. رێك بابەتی ناشتنی مردووانی كۆرۆناڤایرۆس بەنهێنی یان دوور لەچاوی زۆربە دەشێت ئەم لایەنە بگرێتەوە. ئەو ئارگومێنتانەی پزیشكی باوەڕی پێیەتی كە دەبێت بەو جۆرە بنێژرێن نەك بەوجۆرەی تر هێندەی پەیوەندی بەهەڵبژێرە پزیشكیەكەوەیە هێندە پەیوەندی بە پێوانە رەوشتی یان ئایینییەكانەوە نییە. زۆرجار دەسەڵاتی پزیشكیش كە هێزی خۆی لەناو تەندروستیدا هەیە وەك بەشێك لە دەسەڵاتی سیاسی سەیر دەكرێت و، ئەم لایەنەش لەكاتی ناشتنی مردووانی پەتای كۆرۆنا لە ئیتالیا رەنگدانەوەی خۆی هەبوو. نەك هەر ئەوە بگرە گوزارەی ""لێگەڕێ با بمرێت"" كە لە مێدیاكانا گۆكرا لەناو پزیشكانی ئیتالی كاردانەوەی هەبوو،""لێیگەڕێ بابمرێت"" خەریك بوو ببێتە پرینسیپ لەناو هەندێك لە دامەزراوە تەندروستییەكانی هەندێك لەو وڵاتانەی دەرەقەتی رووبەورووبوونەی پەتاكە نەدەهاتن(لەوانە ئیتالیا).

بەپێیی ئەوە بێت لای سەرەوە باسكرا، كۆرۆناڤایرۆس تێگەیشتنی بۆ واتای ئۆتۆنۆمی(سەربەخۆیی) نەخۆشیش گۆڕی. راستە ئۆتۆنۆمی بەشێكە لەو ئاگاییە روناكبیرییەی نەخۆش پێویستە سەبارەت بە دۆزی نەخۆشییەكەی هەیبێت، بەڵام لە حاڵەتی وەك كۆرۆنا دا بڕیاری لەسەرووی ئەوەوە(نەخۆشەكەوە) بەسەر جەستە و تەندروستیدا دەدرێت. تەندروستی نەخۆش(لەو جۆرەی كۆرۆنا) تەندروستی هەموانە، چارەنووسی زۆرێكیش بە چارەنووسی تەندروستی ئەوەوە بەندە بۆیە بڕیاری پزیشكی لێرە بریارێكی تاك رەهەند دەبێت ئەمەش هەمووی دەچێتە خانەی ئاسایشی نەتەوەوە.جەستە لە حاڵەتی وادا موڵكی تاك نییە و بەشێكە لە جەستەی كۆمەڵگە كە ئاسایشی وڵات لێی بەرپرسیارە. جەستەیەكی كۆرۆنادار، ئایدزدار. جەستەیەك كە هەڵگری كۆرۆناڤایرۆسە جەستەیەكی ترسناكە و دوورخستەوەی لە جەستەكانی تر بەرپرسیارییەكی تەندروستییە. تەندروستیش هەروەك وتمان بێ لایەن نییە و بەشێكە لە سیاسەتی وڵات(شار) بۆیە بڕیاری تاك لایەنانەی پزیشك لەسەر چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ جەستە پەیوەندی بەم خاڵەوە هەیە تا شتێكی تر. بەم جۆرە جەستەی سەردەمی كۆرۆناڤایرۆس جەستەیەكی گفتوگۆواوییە. جەستەیەكی بێ لایەن نییە. جەستەیەكی سیاسییە. مەرگیشی هەر سیاسییە. لێرەوە گفتوگۆی بەسیاسیكردنی مەرگ و جەستە دێتەگۆڕێ. لەو وڵاتانەی كە پەتاكە شەكەتیانیكرد، مردووان یان تووشبووان یەكسانكران بە جەستەكان، ئەمڕۆ چەند كەس لە فەرەنسا یان ئەلمانیا دووچاری پەتاكە بوون بووە باس لە جەستە. جەستە و شوێن بوونە باسی میدیاكان. جەستەی ئیتالی و جەستەی ئەمەریكی و ... هتد. جەستە چەند لاوازبێت و چۆن پەتاكە پێیدەوێرێت، جەستەی تر چەند بەهێزە و كاری تێناكات. جەستە و بەرگری بوونەكەی بووە باس. چۆن جەستەمان بەهێزبكەین و باشی بەخێوبكەین ئەوەش بووە بابەت. ژەمەكانی خواردنی و بەهێزكردنی جەستە. بۆیە دەستكرا بە پروپاگەندەی رەگەزپەستی كە ئەوروپاییەكان بەرازخۆرن و چینییەكان پیسخۆرن و، ئێمەی رۆژهەڵاتی خواردنی تازە دەخۆین و ئەوان خواردنی بەستوو. بەبێ ئەوەی پسپۆران لە خواردنناسی و ژەمی خوارن بێنەسەرخەت و هەڵەكان راستكەنەوە جەستە كرایە كۆیلەی كولتوور. كۆرۆناڤایرۆس ئاقارێكی تری بە تێگەیشتنی رەوشتیانەی پزیشكی دا. دەبینن لەگەڵ ئەم پەتایە دكتۆر كۆمەڵایەتیتر بوو و پزیشكیش پتر لە جاران بەهاكان لەبەرچاودەگرێت. سەرەتا، و ئێستاش، بەشێك لە تووشبووان و دواجار قووربانیانی دەستی كۆرۆنا ئەوانەبوون لە كەرتی پزیشكی كاردەكەن. بەم جۆرە بەها بە جۆرێكی خەستتر لە جاران هاتە ناو كەرتی تەندروستییەوە. دەشێت لێرە بوترێت ترس لە پەتای كۆرۆنا هۆكار بوو بۆ زۆرتر رەوشتیبوونی كەرتی تەندروستی لە ئاستێكی گڵوباڵ؟ بێگومان سەرەتای قووربانیەكانی شاری یۆهانی چینی پۆلێك پزیشك و پەرستیار بوون. جیهان لە قۆناغی پاشكۆرۆنا ڤایرۆس(Post-Coronavirus) رەنگە وابكات كە بەشێك لە وڵاتان بیر زۆرتر، جیاوازتر، لە كارمەندانی كەرتی تەندروستی بكەنەوە تا قۆناغی پێش كۆرۆناڤایرۆس(Pre-coronavirus). كەمترین شتێكیش كە جیهان پاشكۆرۆناڤایرۆس Post-Coronavirus شیاوە بیكات بیركردنەوەیە لە باشتركردنی مووچە و پێداویستییەكانی بواری كاری تەندروستی و ئاوڕدانەوە لە ژیانی پرایڤت و پشوویان. ئەمەو وتنەوەی بەهای رەوشتی، رەوشتی پزیشكی و دادوەری رەوشتی پزیشكیش دەشێت لە ئاستێكی هاوچەرخ و باڵای ئەكادێمی تر ببن بە بەشە وانە لە كۆلێجەكانی پزیشكی، پەرستیاری، ڤێتێرنەری و بۆ ئەو مەبەستەش پێویستە فەلسەفەی رەوشت و فەلسەفەی پزیشكی كاریگەریی لەناو بەشەكانی زانستە پزیشكی و تەندروستییەكاندا دابنێن. 

- خۆیەكسانكردنی كۆرۆناڤایرۆس بەمەرگ

پزیشكی بەهۆی كۆرۆناوە چالاكتر بوو. ئێستا پزیشكی زۆرتر بیردەكاتەوە. پزیشك پتر لە جاران چالاكەوانە.كۆرۆنا داوای كاری خۆبەخش و چالاكەوانی لە پزیشك و پزیشكی دەكات. پزیشك واتە سەربازی ون، بەڵام كەناڵەكانی بازرگانی تەندروستی و دەرمانسازی نەوەستاون و هەوڵی گەورە كۆمپانیاكانی دەرمان كێ زووتر ڤاكسینی ئەنتی كۆرۆناڤایرۆس دروستبكات كێبركێی تووندی تێكەوتووە. لەم حاڵەتە ڤاكسین بووە دەرمان(چارەسەر)،ئەویش واتە رزگاركردن لە مەرگ، كەمكردنەوە ئازار و لەوسەریشەوە نەهێشتنی ترس، ترس لە مەرگ بە كۆرۆناڤایرۆس. كۆرۆنا مەرگمان بیردەخاتەوە. كۆرۆنا بێ لایەن نییە. مادامەكی هێنەری مەرگە و لە رێگای ئەوەوە مەرگ واتای خۆی لە كۆمەڵگە جارێكی تر بەدەستهێنایەوە. كەوابێت كۆرۆنا نەك هەر وەك هێزێكی نادیار، دوژمنێكی نەناسراو، بگرە وەك هێزێكی مێتافیزیكیش خۆی نمایش دەكات. ئەمەش بەهۆكاری ئەوەی كۆرۆناڤایرۆس خۆی بە مەرگ یەكسانكرد، بەو شتە ونەی لە گشت شوێنێك دەخولێتەوە و هەر نادیارە. كۆرۆناڤایرۆس لە رێگای ناوی مەرگەوە مەرگی لە ونبوون خست. لە رێگای ئیعلانكردنی مەرگی كەسێكەوە رق لە مەرگ بوو بە رق لە كۆرۆناڤایرۆس.

- ئیدیای پاكوخاوێنی ئیدیای كۆرۆناڤایرۆس نییە

بۆ كەمكردنەوەی، تەنانەت نەهێشتنی ترس لە مەرگ و لاوازكردنی دەسەڵاتی مەرگاوی كۆرۆناڤایرۆس پاكوخاوێنی(Hygiene) بووە سەرباسی راگەیاندنەكان. پێش كۆرۆناڤایرۆس پاكوخاوێنی هەبووە بەس ترس لە مەرگ بە كۆرۆناڤایرۆس هۆكاربوو بۆ ئەوەی كە كۆرۆناڤایرۆس پاكوخاوێنی بۆخۆی قۆرخ بكات. پاكوحاوێنی بەهۆی ئەم ڤایرۆسەوە بوو بە بیزنز(Business)، دەرمانخانەكان بەشێكی زۆر لە ئەركی ئەم بیزنزەیان لەئەستۆگرت. ئیدیای پاكوخاوێنی ئیدیای كۆرۆناڤایرۆس نییە، بەڵام كۆرۆناڤایرۆس بۆ خۆجیاكردنەوە و خۆسنورداركردن پاكوخاوێنی كرد بە دیوارێك لەنێوان دووچاربووان و دووچارنەبووان. ئیدیای پاكوخاوێنی لەدێر زەمانەوە هەوڵیداوە پیسی بخاتە دەرەوەی خۆی. خاوێن دەمێكە لەگەڵ پیس، هەروەك چۆن باشە لەگەڵ خراپە، لە رووبەڕووبونەوەدان. خاوێنی و پیسیش بابەتی شەڕی چین و كارەكتێریش دێنێتە گۆڕێ. واتە دەوڵەمەند كە دەبێت بە هێمای خاوێنی و هەژاریش كە دەبێت بە هێمای پیسی كۆرۆنا ئەو ئیدیایەی لەبنڕا هەڵوەشانەوە. ئێستا پیس و پاك، هەژار و دەوڵەمەند، خۆیان پاكدەكەنەوە. هەنووكە پیس و پاك، هەژار و دەوڵەمەند لەیەك دەترسن و خۆیان لەیەكتر بەدووردەگرن. سەرسامیەكە ئەوە نییە، بەڵكو ئەوەیە كە خاوێنی لەگەڵ پەتای كۆرۆناڤایرۆس بوو بە ئەرك و فەرمان و لەوەكەوت كە كردەیەكی خۆی بێت. لەحاڵەتی پەتای ناوبراودا خاوێنبوون داوایە و ئەوەش وایكردوە ببێتە بەرپرسیارییەكی رەوشتی فەرمی. لێرەوە رەوشت فەرمی دەبێت، حاوێنی بەیاسادەكرێت و خۆپارێزی ویستێكی ئیداری-تەندروستی دەبێت.بەمجۆرە، ئەوەی كە خاوێنبیت ئەوە ترسە نەك خۆشی. خاوێنی دەمووەختی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا ئازادی تیا نییە و دیسیپلینە. خاوێنی لەم شێوەیە ،خاوێنیەكی زێدەرۆیتیاكراوە، شتێكە لە دەرەوەی ویستی خود، دەستشتنیش كە خاوێنیەكە دەپارێزێت بووە رۆتینێكی بێزاركەر.زێدەرۆی لە دەست دەستشتن و لە خاوێنی بەرهەمی ترسە لە كۆرۆنا. دیاردە هیچگەراكە، لێرە، ئەوەیە كە بە نەمانی پەتای كۆرۆناڤایرۆس، تا پاندێمییەكی تر، خاوێنی خۆی دەشارێتەوە، یان هەروەك پێشتر خاوێنی دەبێتە بابەتی چین و توێژە كۆمەڵایەتیەكان و خۆی بە ئاستی هاوچەرخی و هۆشیاری چینایەتی تاكەكانەوە هەڵدەواسێت. راستە زۆرجار ئەو بنەما رەوشتیانە دەكرێت بە سەرەتا بۆ خاوێنی كە ریشەی مێتافیزیكییان(یان لاهوتیان)هەیە، كە ئەمەش وادەكات كەسیێكی ئیماندار، وەك كەسێكی خاوێن، لە كەسێكی بێ ئیمان، وەك كەسێكی ناخاوێن، جیابكرێتەوە. بەپێیی ئەوەی كە خاوێنی خواستێكی مرۆییە و پەیوەندی بە ئاستی كولتووری تاكەوە هەیە ناشێت بەو جۆرە پۆلینبكرێت. خاوێنی لە شارستانی و كولتوورێكەوە بۆ ئەوی تر فۆرمی جیاوازیی كۆمەڵایەتی وەردەگرێت و مۆدێرنەش رۆڵی راستەوخۆی لە پاك و خاوێنی دیوە. ئێمە لەبەر خودی خۆمان خۆمان خاوێن رادەگرین نەك ئەویتر. خاوێنی كردەیەكی مرۆییە و پەیوەندی بەئاگایی مرۆڤەوە هەیە نەك شتێكیتر. مرۆڤ تاكە بوونەوەرێكە كە دەزانێت خاوێنی ئەركێكی رەوشتییە و دیوێكی جوانكاریشی هەیە. ئاین قۆرخی واتای خاوێنی دەكات بۆمەبەستی مێتافیزیكی خۆی، هەندێك لە ئاینەكانیش بەلوتبەرزی ئاینییەوە قسەدەكەن وخاوێنی تەنها بەئایینەكەی خۆیانەوە گرێ دەدەنەوە. خاوێنی كە دیاردەیەكی رەوشتی مرۆیی نا-مێتافیزیكییە پەیوەندی بە پێوانە رەگەزپەرستی وشۆفێنییەكانەوە( دەوڵەمەند خاوێنترە، سپی خاوێنترە، موسڵمان خاوێنترە،ئەوروپایی خاوێنترە، پیاو خاوێنترە) نییە. كۆرۆنا لە هەنووكەدا تێگەیشتنی بۆ خاوێنی و خاوێنبوون بەجۆرێك گۆڕی كە بۆخۆی قۆرخكرد. پێوانەی خاوێنبوونی خستە ئاستێكی تر. ئێستا هەموو خاوێنین بە بێ جیاوازی. ئەمەش ترسە لە مەرگ كە ترس لە كۆرۆناڤایرۆس، واتە ترسە لە دژە جەمسەری خاوێنی كە پیسییە. بەشێك لە ترسەكە سەرچاوەی یاسای هەبوو. بەیاسا خاوێنیمان هەڵبژارد. یاسا(غەرامە)خاوێنیكردین.