هەموو شارستانێتییەك كە دروستبووە، ئەقڵانییەكان دروستیانكردووە، ئیتر با ئەو ئەقڵانییەتە ئیمپراتۆرو پادشا بووبێت، با ستەمكارو زۆردار بووبێت. شارستانییەت بە كەسانی دەست و پێ سپی بونیاد نانرێ.

   تا ئێستا دەیان كتێب لەسەر دەروونی تێكشكاوی مرۆڤەكان نووسراون، بەڵام تاقە یەك كتێبی كوردی فیكریی بێت ، لەسەر دەروونی تێكشكاو نەنووسراوە. لەكاتێكدا میللەتی كورد لە هەموو نەتەوەكانی دیكە رووبەڕووی زوڵم و ستەمكاری بۆتەوەو، هەموو ئەو كۆچە بە كۆمەڵییانەی روویانداوە، لە ئەنجامی بێهیوایی و دەروونێكی تێكشكاوەوە، لەناو خاك و نەتەوەكەی دروستبووە.  بەڵام نەبوونی نووسەری جدی لەسەر ئەم دۆخە، وایكردووە هەموو قەڵەمەكان پەنا بۆ بەر شیعری سادەی  بێ ئیقاع و بێ وێنەی جوان و بێ زمانێكی پاراویان بردووەو، بە سەدان نامیلكەی لێ چاپدكرێت. وایكردووە دەیان و رەنگە سەدان رۆمانی بێ فیكرو بێ زمان و بێ تەون(بەیەكتر بەستنەوەی بابەتەكانی ناو رۆمانەكە) بكەوێتە بازاڕەوە. بەڵام خاوەنی یەك كتێبی فیكری – دەروونی – كۆمەڵایەتی نین!. ئەمە نیشانەی ئەوەیە ئێمە تا ئێستا هەڵگری فیكر نین، بەڵكو هەڵگری دروشمبازی و وشەی دزراوی یەكترین. خاوەنی زۆر پاڵەوانێتی تێكشكاوین! بەڵام پاڵەوانی فیكرمان لە قەیراندایە. ئەم ناوچە گەرمە(گەرم لە رووی هەڵچوون و داچوونی دەروون و مێشك گەرمی)ی ئێمەی تێدا دەژی، دەبوو خاوەنی دەیان پسپۆری گەورەی دەروونی – ئەقڵی – كۆمەڵایەتی  بووینایە، بەڵام هێشتا تازە دەمانەوێ گاگۆلە بكەین، ئەوەی تازەش دەیەوێ  فێرە گاگۆلە ببێت، بێگومان دەیان جار دەكەوێت، تا دروستدەبێت. ئەمەش هەمووی پێویستی بە كاتێكی زۆرە. كەوابێ ئەی ئێستا چیبكەین؟ لەنێو ئەم هەموو نائومێدی و رووخاوییەدا، چۆن بدوێین!.     

  ئێمە كە لە قوتابخانە بووین، وانەی زانست و بیركاری و جوگرافیاو مێژوومان دەخوێند ، ئەوكات پێمانوابوو ئەو وانانە هەموویان نوێ و تازەن و مامۆستاكانیش لەوسەری لوتكەی زانستەوە هاتوونە، ئەوكات بیرمان بۆ ئەوە نەدەچوو، ئایا هیچ كام لەو مامۆستایانە داهێنانێكیان كردووە؟ هیچ تیۆرێك یان تەرزە فكرێكیان داهێناوە؟ ئەوكات هێشتا منداڵ بووین، ئاسۆی بیركردنەوەمان زۆر سادەو نزم بوو، نەماندەزانی وڵات بۆچی داگیركراوەو نەتەوەی كورد بۆچی نەبۆتە خاوەن دەوڵەتی خۆی؟ زۆر پرسیاری تر هەبوون بەڵام بەگوێماندا نەدەهاتن. ئێستا كە سەیری پرۆگرامی خوێندن دەكەین، دەڵێین پێویستە سەرلەبەری هەڵبوەشێتەوە. ئەی نابێت شۆڕشی كۆپەرنیكۆسی و  ئەقڵانییەتی  كانت و مرۆڤی سۆپەرمانی نیچەو  ئیرادەی شۆپینهاوەرو خودای هیگڵ  كە رۆحی جیهانەو كۆچیتۆ cogito ی دیكارت بەگوێی نەوەی نوێی ئەم گەلەمان بچرپێنرێت ، بۆئەوەی پرسیار دروستبكەن؟ ئاخر ئێمە كە دەمانخوێند هیچ پرسیارمان بۆ دروست نەدەبوو، چونكە بابەتەكان بۆ پرسیار دروستكردن نەبوون. لە كاتێكدا نەتەوی كورد زیاتر لە هەر نەتەوەیەكی دیكە پێویستی بە فیكرو زانستەكانە، چونكە لەوەتەی هەین داگیر دەكرێین و، ئێمەش هەمیشە خوێن دەڕێژین بۆ ئەوەی لەدەست ئەو داگیركارییە قورتارمان ببێت، بەڵام نەزانی خۆمان وایكردووە، لەدەمی حەزیا قورتارمان دەبێت ، دەكەوینەوە دەمی گورگ، لە دەمی گورگ رزگارمان دەبێت دەكەوینەوە بەر دەمی مار. ئیتر لەم داگیركەرەوە بۆ ئەو داگیركەر. ئێمەش لەو بەرەنگاربوونەوە بۆ ئەو بەرەنگاربوونەوە. هێرشی عەرەب و فارس و هۆلاكۆو  تورك تا دەگاتە داگیركاری ئینگلیزو ...هتد بەرەنگاربوونەوەی هەموویمان بەسەركردۆتەوەو تاقیكردۆتەوە. كورد نەتەوەیەكە چەشنی قەقنەس لەناو ئاگردا ژیاوە، كیمیا باران و ئەنفال هیچ لە ژیانی قەقنەس كەمتر نییە. بەڵام هێشتا بەرنامەیەكمان بۆ كردنەوەی مێشك پێ نییە. هێشتا ئەقڵمان داخستووەو  زۆر كورتبینین. ئەمەیە وایكردووە دوژمنان زۆرترین زەفەرمان پێببەن و بمانخەنە ژێر چڕنووكی خۆیانەوە. ئێمە نەتەوەیەكین تا ئێستا بە دروشمی شۆڕشگێڕانەی زۆر سەقەت، كە هەمووی گەوجاندنە كات بەسەر دەبەین.ئێمە هێشتا نەتەوەیەكین لە دوو چركەدا، چركەیەكیان هەڵدەچین، لە چركەی دووەمدا دادەچین. نازانم ئێمە چ بوونەوەرێكین لەسەر ئەم زەوییە. بۆچی تەنیا ئێمە بەمشێوەیەین. ئێمە نەتەوەیەكین نە لە ماركسیزم و ماتریالیزم تێگەیشتبووین، نە لە ئیسلام و ئایینەكانی دی شتێكی ئەوتۆمان لێ دەزانی، كەچی ئایدیۆلۆژیای رەق و تەق وای لە قالب دابووین، هەموومان ئامادەبووین لەپێناو ئەو ئایدیۆلۆژیایە وشك و برینگە خوێن بڕێژین و گیانی خۆمانی بۆ بەخت بكەین. ماركسییەكان بەوە جوانتر دەبوون، مەلای جەزیری و  نالی و مەحوی و حاجی قادری كۆییان بخوێندباوەو ،جارێكی دیكە بیركردنەوەیەكی گەشاوەتریان ببەخشیباوە. كە وایان نەكرد. ئێمە وەك نەتەوەیەك لە رابردوودا نەمانتوانی بە ئارامی بیر بكەینەوەو بە ئارامیش بژین و هەر بە ئارامیش بیر لە ئایندەی خۆمان بكەینەوە، رۆیی تا ئێستا شتێكی ئەوتۆمان نەكردووە شایانی باس بووبێت. هەزار ساڵ زیاترە مزگەوتەكان فەرمانڕەواییمان بەسەردا دەكەن و رۆح و  دڵیان وشك كردووین، بەرەو جیهانێكی فانی دەمانبەن و  ژیانیان پڕكردین لە وەهمی ژێردەستەیی و ژیانیان پڕكردین لە گریان و لە پاڕانەوەو نووزانەوە.لەكاتێكدا ئێمە خۆمان هەزاران ساڵە داگیركراوین و تا ئەمڕۆش نەگەیشتووین بە سەربەخۆیی و سەرفرازی. ئێمە چ نەتەوەیەكین!. تۆ بڕوانە سوید، دانیمارك، هۆڵەندا هەر یەك لەم وڵاتانە، لە سەردەمێكدا ئیمپراتۆر بوونەو توانیویانە دەستبەسەر چەندین وڵاتی دیكەدا بگرن، بەڵام ئێستا دەبینین لە وڵاتە هەرە خۆشگوزەرانەكانی جیهانن. ئەی ئێمە! سەدەیەكە قوربانی بە رووباری خوێن دەدەین و زۆر ماندووی دەستی شەڕو كوشتارین، بەڵام ئەوەتا هێشتا نەگەیشتووین بە سەرفرازی . ئەڵمانیاو ژاپۆن دوو دەوڵەتی تێكشكاوو زیان لێكەوتوو بوون لە شەڕی دووەمی جیهانی، بەڵام سوودو ئەزموونیان لەو شكانە وەرگرت و ، ئێستا دوو دەوڵەتی گرنگی جیهانین .

     محەمەد عابد جابری ، پێیوایە عەرەب لەسەردەمی  ئیبن  روشد ەوە تا ئەمڕۆ وازی لە ئەقڵانیبوون  هێناوەو ئەقڵی بەجێهێشتووە، واتا كاتێك بەربەرەكانێی ئیبن روشدیان كردو، كتێبەكانیان سووتاند، ئیتر رۆشنگەری عەرەبیش كۆتاییهات و نەیتوانی ئەقڵ بخاتەوە كار،لەو رۆژەوە تا ئێستا عەرەب  نەك هەر نەیتوانیوە باری لاری راستبكاتەوە،  بەڵكو عەرەب بەردەوام بۆ دواوە هەڵاتووەو ، دەیان تەوژم و بیرۆكەی نامۆ بەردەرگای لێگرتووەو، كە هەموویان بۆ تەواوی عەرەب بوونەتە مایەی نەهامەتی.

كورد تا ئێستاشی لەگەڵدابێ بە هیچ قۆناخێكی رۆشنگەریدا رەت نەبووە، تا پاشەكشێی لێ كردبێت. تا ئێستا خاوەنی هیچ بیرۆكەیەك و هیچ تیۆرێك نەبووە، دواتر هەڵوەشابێتەوە. كەواتە هێشتا ئێمە لە سەرەتای  ژیانداین، سەرەتایەك خەریكە تازە بە تازە نەشونمایەك بكەین، ئەویش زوو زوو  خۆمان دەدەینە بەر رەشەباو زریان و تۆف ، ئیتر هەمووی لەدەستدەدەین و ، دووبارەو سەد بارە  نەشونما دەكەینەوەو دەكەوینەوە بەر هەڕەشەی لەناوچوون. ئیتر ئەمە چیڕۆكی بێ ماناكەی ئێمەیە. رێك لە بەردەكەی سیزیڤ دەچێت. ناگەین بە هیچ. سەیركە چۆن لەناو هیچدا نقوم بووین.  شۆڕشی كۆپەرنیكۆس بۆیە شۆڕشە چونكە توانی بڕواداری لە زانست جیا بكاتەوە.  بەڵام ئەی شۆڕشەكانی ئێمە؟. چیمان لە چی جیاكردۆتەوە! 30  ساڵ پێش ئێستا راپەڕینێكی سەرتاسەریمان كرد، بەڵام كەس بەلای شۆڕشێكی رۆشنگەری و فیكریدا نەچوو. هەر شۆڕشێكیش فیكری لەگەڵدا نەبێت، رووبەڕووی دەیان هەڵبەزو دابەزی سەخت دەبێتەوەو ، ناتوانێ ئامانجەكەی بپێكی ..