جیاوازییەكانمان
فوئاد سدیق
2021-08-19 724
لەوەتەی تالیس
و دواتریش سۆفستاییەكان فەلسەفەیان داهێناوە، تا دەگاتە سوكرات و ئەفلاتون و تا بە
ئەمڕۆ دەگات كە مێژووەكەی زیاتر لە ٢٥٠٠ ساڵەیە، هەموو فەیلەسووفەكان هەوڵیانداوە،
فەلسەفەكەیان لە واقیع زۆر نزیك ببێتەوە، بۆئەوەی باشترین و زیرەكترین خوێندنەوەیان
بۆ واقیع هەبووبێت و، ئیتر بتوانن بڵێن واقیع ئەوەتا لێرە وەستاو كۆتایی هات، بەڵام
هیچ فەیلەسووفێك نەیتوانیوە هەموو لایەنەكانی واقیع كۆنتڕۆل بكات، چونكە لە بنەڕەتدا
واقیع كون و قوژبنی یەكجار زۆرەو هیچ كەسێك چەندە داهێنەریش بێت ناتوانێت ئەم هەموو
كون و قوژبنە بدۆزێتەوەو بە دروستی لێكدانەوەی نوێی بۆ بكات. چونكە ئەقڵی كەسەكان،
جا كەسانێك با یەكجار زۆر زیرەك و داهێنەرو جیاوازیش بن، ئەمانۆیل كانت گوتەنی: ئەقڵەكەیان
هەر سنووردارە. ئەمە جگە لەوەی حەقیقەتی ئەمڕۆ جیاوازە لە حەقیقەتی سبەینێ، وەك چۆن
حەقیقەتی دوێنیش جیاواز بووە لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆ، هەر سەركردەیەكیش كوڕی
سەردەمەكەیەتی، ناتوانێ لەچەندین قۆناخدا هەر بە سەركردەیی بمێنێتەوە، ئەمە بۆ
فەلسەفەو بۆ سیاسەت و هەموو داهێنانەكانی تریش هەر راستە. چونكە واقیع سەرچاوەی لە ژیان وەردەگرێت ، ژیانیش بەردەوام لە گۆڕانكاریدایەو،
هەرگیز وەكوو خۆی نامینێتەوە.هەر وەك (هۆگۆو لینین) دەیانوت: ژیان سەوزە بەڵام
تیۆر خۆڵەمێشییە. واتا هەموو تیۆرێك هەر بۆ ماوەیەك دەژیت و ، دوایی تیۆرێكی دێتە
ئاراوە. گرفتی گەورەی ئێمە ئەوەیە، هێشتا
نەمانتوانیوە لە واقیع نزیك ببینەوە، چونكە بیركردنەوەی ئێمە زۆر كورتبینەو ئاسۆیەكی فراوانی نییە. بەداخەوە، مێژووی خۆشمان بە باشی
شەن و كەو نەكردووە، بۆیە نەمانتوانیوە
رووەو ئاسۆ هەگاو بنێین. ئەمە تەنیا ئەو چركە ساتەی ئێستا ناگرێتەوە، بەڵكو مێژووی
زیاتر لە سێ هەزار ساڵەی كورد ، هەر وا بووە.
راستە لە ژیانی
رۆژانەماندا،هەندێك توێژی ناو كۆمەڵگای كوردی تارادەیەك گوزەرانێكی مۆدێرنانە دەژی،
لەبواری خواردن، جل وبەرگ، تەنانەت گەڕان و سەیران، دەتوانین بڵێین نوخبەیەك هەیە تا
رادەیەك لە ژیانی مۆدێرنانەوە نزیكە، بەڵام گرفتی بنەڕەتی ئەم كۆمەڵگایە ئەوەیە مێشكی
ژەنگی هەڵهێناوەو، تەنیا بە راچەنینێكی هزری دەشوورێتەوە، ئەمەش لەكاتی ئێستادا زۆر
سەختە تەنانەت مەحاڵیشە. چونكە شووشتنەوەی مێشك تەنیا بە پارەو پوول ناكرێ(بە
پێچەوانەوە، پارەو پوول مێشكی ئەم كۆمەڵگایەی زیاتر بۆگەن كردووە!)، بەڵكو مەعریفەیەكی
كۆنكریتی پێویستە، بۆ وەدەستهێنانی ئەو مەعریفەیەش شەونخونی زۆری پێویستە،
كۆمەڵگای كوردیش هێشتا ئەمەی لا نەبۆتە كولتوور، مەبەستم كولتووری خوێندنەوەیە. تۆ
بڕوانە ئەم هەموو ئامێرە نوێیەی بۆ كوردستان دێت، تا ئێستا نەتوانراوە بەشێوەیەكی
تەندروستیش سوودی لێ ببینرێ، چونكە دەستكردی خۆمان نییە، ئەقڵمان پێی نەشكاوە
دروستیانبكەین،هەر ناشزانین چۆن دروستكراوە، بۆیە ناشزانین بەشێوەیەكی جوان بەكاریبهێنین. ئێمە
تا خۆمان نەتوانین مۆبایل و كۆمپیوتەرو ئایپاد
و....هتد بە دەستی خۆمان دروستبكەین،تا نەتوانین لە بواری فیزیاو فەلەكناسییەوە سەرەتاو بنەمایەك بۆخۆمان
دابنێین و ، كەمێك زۆر نا، تەنیا كەمێك بچینە پێش، مانای ئەوەیە هێشتا هەر لە خەوێكی
قووڵداین و ژەنگ مێشكمانی داگرتووە. سەیركە ئەوروپا هەر لە تالیس و قوتابخانەی
سروشتی ئایۆنی مەڵتییەوە تا سۆفستاییەكان و سوكرات و ئەفڵاتون و ئەرستۆ ، لەوێوەش بۆ رێنیسانس و مۆدێرنەو رۆشنگەری و دەیان
قوتابخانەی دیكەی فیكری و ئەدەبی و هونەری ، تا دەگاتە هەڵوەشانەوەو پۆست مۆدێرنەو
جیهانگەرایی و ..و... كەچی ئێمە كوا خاوەنی كام بیرۆكەین؟! لەكام سەرەتاوە دەستپێبكەین؟ هێشتا نەگەیشتووینەتە خاڵی
سەرەتا ، چ جای ئەوەی باسی فەیلەسووف و قوتابخانەی فیكریی بكەین.
دەتوانم بڵێم
ئەو قۆناخەی ئێستای هەرێمی كوردستان پێیدا تێپەڕدەبێت، قۆناخێكی تەواو سوریالیانەیە، هەم كۆمەڵگا، هەم سیاسییەكان، هەم خەڵكی رەشۆكی،
لە قۆناخێكی سوریالیانەدا دەژین و ، ئەوەی بیرمان بۆی نەدەچوو، ئێستا وا لە واقیعدا
دەیبینین. كۆمەڵگای كوردی لەم هەرێمە بە كۆی جومگەكانییەوە لە قۆناخێكی سوریالیانەدایە،
بەڵام بێئەوەی خاوەنی فەلسەفەی سوریالی بین،یان لەبنەڕەتدا هەر لە فەلسەفەی
سوریالیزم تێگەیشتیبین!، بێ ئەوەی تاقە یەك فەیلەسووفی سوریالی مۆدێرنمان هەبێت، بێ
ئەوەی كۆمەڵگا لە مانای بەرزی سوریالیزم تێگەیشتبێت.وای چەند وێرانین!. حەقیقەت شتێك نییە بە ئاسانی دەستمانبكەوێت، بەڵكو
بۆ بەدەستهێنانی ئەو حەقیقەتە باجی گەورەو قورس و گران پێویستە، ئەمە بۆچوونی
باشلارە بۆ وەدەستهێنانی حەقیقەت.
تۆ سەیركە لە باوكێك و دایكێكی نەخوێندەوارەوە،
تا ئەو دایك و باوكانەی خۆیان بە نوخبەی ناو كۆمەڵگا دەزانن، هەر هەموویان هەڵەكانیان
بۆ ئەوە چڕ دەكەنەوە، كە كوڕو كچەكانیان بخوێنن بۆ ئەوەی ببن بە پزیشك، لە كاتێكدا روونە پزیشكەكانمان چەندە فەشەلیان
هێناوە، چونكە زانستی پزیشكی وەك هەر زانستێكی دیكە، رۆژ لە دوای رۆژ لە پێشكەوتنی
خێرادایە، بەڵام لای خۆمان تەنیا بۆ ناوو بۆ پارە كۆكردنەوەیە، هەر كە بوون بە
پزیشك، ئیتر ئەو ویژدانەی هەشیانە لەسەری دادەنێن و لە مرۆڤایەتی دادەشۆرێن، بێئەوەی
باوك و دایكانی نەخوێندەوارەكە نا، بەڵكو نوخبەكە، بیر لەوە بكەنەوە، لە ئێستادا
زانستی فیزیا بە قەد زانستی پزیشكی گرنگ و گرنگتریشە،یان هەر زانستێكی دیكە هیچی لە
پزیشكی كەمتر نییە، پیكاسۆ یان بتهۆڤن و مۆزارت ، چەندە جوانترن لەو پزیشكانەی كە
ناتوانن نەخۆشێكی ئاسایی چاكبكەنەوە، جگە لەوەی بەهۆی پشكنین و دەرمانەوە دەیڕووتێننەوە.
ئەو شۆڕشە رۆحییەی رۆسۆ پێشكەشی كردو شۆڕشێكی مەزنی بەدوای خۆیدا هێنای یان ئەوەی
نیوتن دایهێنا، بە داخەوە لای كۆمەڵگەی ئێمە
هێشتا هیچ بەهایەكیان نییە. ئێمە پێویستمان بە نیچەیە، هەمیشە چەكوشەكەی
لەبەرانبەر سەلەفییەت و ئەقڵی چەقبەستوودا بەرزكردبێتەوەو، مرۆڤی سۆپەرمانت بۆ
دروستبكات. ئێمە پێویستمان بە میشێل فۆكۆیەكە، پێمان بڵێت، هەموو ئەو فەلسەفەیەی
بەیت و بالۆرەی بەناوی مۆدێرنێتەوە لێدەدرێ، مۆدێرنێتە مرۆڤی بەرەو تاریكی و
نەهامەتی پەلكێش كردو، شەڕو ماڵوێرانی بەدوای خۆیدا هێنا. پێویستمان بە
مۆنتیسكیۆیە بێت یاسامان بۆ دابنێت و، لێكۆڵینەوە لەوە بكات بۆچی پێویستە ئەو جۆرە یاسایە بۆ هەرێمی كوردستان
بێت و بۆ وڵاتێكی دیكە بە جۆرێكی دیكە بێت، بۆچی گۆشتی بەراز لە سعودیەی گەرمە
هەتاو قەدەخەیە، بەڵام لە ئەوروپای ساردو فێنك قەدەخە نەكراوە! ئێمە پێویستیمان بە زۆر لەو فەلسەفانە هەیە، تا
بتوانین ششێوازی ژیانی نوێی لەسەر دابڕێژین، بۆئەوەی بتوانین باشترو خۆشتر بژین.
بەڵام كوا؟، نەك هیچمان نییە، تەنانەت روونیش نییە كەی دەبین بە خاوەنی
فەلسەفەو ژیانێكی شایستە كە مرۆڤ لە
سایەیدا بەتەواوی بحەسێتەوە.. ئەی وێرانی لەمە زیاتر دەبێت چی بێت!.
لە بنەڕەتدا نوخبەی كوردی یان
روونتر بڵێم رووناكبیری كورد ،بۆیە وا دەم هەراش و هەژارە، چونكە پێچەوانەی فەیلەسووفەكانی
جیهان، هاتوونەتە دونیا،مەبەستم ئەوەیە: فەیلەسووفەكانی
جیهان، سەدەیەك یان دوو سەدەو زیاتریش، پێش كۆمەڵگاكەی خۆیان هاتوونەتە سەر زەوی،
بۆیە سەدەیەك یان چەند سەدەیەك دەكەوتنە بەر نەفرەتی ئەو كۆمەڵگایەی كە
فەیلەسووفەكە بۆ خۆشگوزەرانی ئەوان تێدەكۆشا، نموونەی سپینۆزاو رۆسۆو نیچەو داڤید
هیوم و ......هتد یەكجار زۆرن. بەڵام رۆشنبیرانی كورد رێك لەگەڵ كۆمەڵگاكەی خۆیان
هاتوونەتە سەر دونیا، بۆیە لەلایەن كۆمەڵگاكەیانەوە، نەك هەر بەر نەفرەت نەكەوتوون،
بەڵكو زۆر جار ستایشیش دەكرێن.سڵاو لە نوخبەی نەخوێندەواری كورد ،كە دڵی بە هەگبە
بەتاڵەكەی خۆشە.
تا ئێستا لەنێو نوخبەی بەناو رووناكبیریی كورددا، گفتوگۆی زانستیانەش دروست
نەبووە، ماركس حەشری بە فەلسەفەی سەردەمەكەی دەكرد، هەر فەلسەفەكەی هیگڵ ەوە بە
تایبەت لە كتێبی ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی ، هیگڵی خستە خوارەو، ئیتر تا كتێبەكەی
فەلسەفەی كوێرەوەری-برۆدۆن – و، تا شارل
فەوریەو سان سیمۆن و رۆبەرت ئۆین و لۆیس بلانك و لۆیس ئۆگۆست بلانكی و دەیانی دیكە. بێگومان نیچە لەبەرانبەر ئەفلاتون
و كانت و هیگڵ و ....چەكوشەكەی هەر بە بەرزی هێشتەوە تەنانەت دوای مردنیشی چەندین فەیلەسووف پەلەیان
بوو ئەو چەكوشە بگرن بە دەستەوە. سارتەر چی بە فەیلەسووفەكانی دەوروبەری خۆی
دەكرد؟ هەر لە ئەلبێر كامۆو خاوەنی كتێبی
ئەفیونی رووناكبیران(ريمون ئارۆن)و ....هتد. لەناو وڵاتانی عەرەبیشدا ئەو گفتوگۆ
فیكرییانە زۆر هەبوون، سادق جەلال ئەلعەزم و جۆرج تەرابیشی و محەمەد عابد الجابری
و هاشم سالح و حەسەن
حەنەفی و دەیانی دیكە.. بەڵام فەرموو پێم بڵێن ئەو بنەما فیكری و فەلسەفیانە چین
كە نوخبەی كوردی گفتوگۆی لەسەر دەكات و ، رەخنە فیكرییەكانی لە كوێن؟. نوخبەی كوردی چونكە لە بواری كۆمەڵناسییەوە قووڵ
نییە، كاتێك رەخنە لە كۆمەڵگا دەگرێت، هەموو عەیب و عارەكە بەسەر شان و سەرو
سەكوتی كۆمەڵگادا دەدات، وەك بڵێی هەموو ئۆباڵی ئەو دواكەوتوویی و گەندەڵییە خودی
كۆمەڵگاكە بێت و بەس. ئەمانە نە لە بواری سیاسەت هیچ تێگەیشتوون، نە لە بواری
كۆمەڵناسی، ئەگینا كەمێك لە سەنگافورە ورد دەبوونەوە، كۆمەڵگای سەنگافووری لە
سەرەتای ساڵنی شەستەكانی سەدەی رابردوو لە ژ ئاستێكدا بوو، دوای ٣٥ ساڵ بەسەر سەربەخۆیی سەنگافورەدا
كۆمەڵگاكەیان گەیشتە كوێ!. ئەمانە هێشتا
نازانن رواندا لەماوەی تەنیا ٢١ ساڵی رابردوویدا، چ موعجیزەیەكی دروستكردووە!
رواندایەك لەناو دڵی ئەفریقای دواكەوتوو، چۆن ئەو هەموو پێشكەوتنە مەزنەی بەخۆوە
بینیوە، لەكاتێكدا لەماوەی ئەو ٢١ ساڵەی رابردوودا تەنیا یەك كەس سەرۆكی
رواندایە!. ئەوكەسەش ئەفسەرێكی ناو سووپا بوو!!. ئاخر بۆیە ئێمە زۆر جیاوازین،
دوای چەندین نەوەی دیكە ئەگەر بتوانین بنەمایەكی جوان دابڕێژین، ئەویش بەم دۆخە
ئاڵۆزەی ئێستاوە هیچ روون نییە.