گەوجاندنی فەیلەسوف و رۆشنبیر !!

فوئاد سدیق

2021-03-25 932

لەو رۆژەوەی ئەفلاتون رەخنەی لە دەسەڵاتی سیاسیی گرت، كە پێویستە فەیلەسوف دەسەڵات بگرێتە دەست و ئەو فەیلەسوفەش نابێت خاوەنی هیچ موڵكایەتییەكی تایبەت بێت بە خۆی بەتایبەتیش ژن و منداڵ و..هتد. بەڵام ئەوە ٢٥٠٠ ساڵە ئەفلاتون و هەموو ئەو فەیلەسوفانەی دوای ئەفلاتونیش هاتوون، تا ئێستا یەك فەیلەسووف نەیتوانیوە دەسەڵات بگرێتە دەست و حوكمڕان بێت. نەك هەر ئەوە زۆربەی زۆری فەیلەسوف و رۆشنبیرەكان گەوجێندراون و لەوەش خراپتر هەندێكیان بوونەتە پاشكۆی دەسەڵاتێكی ملهوڕ. هیگڵ و فیختەو هایدگەرو كانت و تا دەگاتە ئەم هەموو دۆستایەتییەی نێوان ڤۆلتێرو فریدریكی گەورە ، كە دواییش ڤۆلتێری بۆ ماوەیەك لە گرتووخانە پەستا .. بە كورتی ئەو فەیلەسوف و گەورە رۆشنبیرانە كەم نین كە گەوجێندراون، كەمیش نین كە بە جۆرێك لە جۆرەكان بوونەتە پاشكۆی دەسەڵات.. ئەمە لە كاتێكدا ئەوانەی دەسەڵاتیان لەژێردەستدا بووە، كەسایەتییەكی هێندە بەرز و بیر تیژ نەبوونە، ئاخر مایكاڤیلی كە بە كوڕی شەیتان ناوی رۆیشتووەو لە سیاسەتدا یەكجار بیر تیژ بووە، كەچی خرایە گرتووخانەوەو نەیتوانی دڵی میری نوێ خۆش بكات...ئەمە لە كاتێكدا كەسێكی وەكوو ستالین خەڵكی گوندی گۆرێ ی سەر بە جۆرجیایەو دوای دروستبوونی یەكێتی سۆڤێت لە ساڵی ١٩٢٢ ، هەر ئەو ساڵەش سووپای سوور جۆرجیای خستە سەر روسیای سۆڤێتی(یەكێتی سۆڤێت لە پازدە كۆمار پێكهاتبوو، هەر كۆمارێكیش ئۆتۆنۆمی پێدرابوو !)، هەر ئەو ساڵە (١٩٢٢) لینین دوو جار تووشی جەڵتە بووەوەو بە تەواوی لەسەر شانۆی سیاسەت دوور خرایەوە، هەر لەو ساڵەش ئەو گوللەیەی لە ساڵی ١٩١٨ لێیدرابوو، بۆیان دەرهێنا، بەڵام تەندروستی تا بڵێی خراپ بوو... لێرە مەبەستم ئەوەیە ستالین رۆڵی سەرەكی هەبوو لە داگیركردنی جۆرجیا و خستییە سەر یەكێتی سۆڤێت، ئەو سۆڤێتەی خاوەنی دەیان و بگرە سەدان نووسەری گەورە، شاعیری گەورە، رۆماننووسی گەورە، رووناكبیری گەورە بوون، بەڵام لە وەرگرتنی دەسەڵاتدا هیچ رۆڵێكیان نەبوو، تەنیا وەك تەماشاكارێك دەیانبینی كە چی روودەدات... ناپلیۆن خەڵكی كۆرسیكا بوو، تەنانەت زمانی فەرەنسیشی بە پاراوی نەدەزانی ، كەچی چ مێژوویەكی بۆ خۆی و گەلی فەرەنسا تۆمار كرد.. مستەفا كەمال ئەتاتورك، تا ئێستاش یەكلا نەبۆتەوە، ئایا لە بنەڕەتدا خەڵكی مەكدۆنیایە ، یان خەڵكی ئەلبانیایە. ئەمە جگە لەوەی پێش رووخانی ئیمپراتۆریای عوسمانی لە ساڵی ١٩٢٢ لەلایەن مستەفا پاشای یاموڵكی كە ئەوكات سەرۆكی دادگای سەربازی بوو لە ئیستانبۆل فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ كەمال ئەتاتورك دەركردبوو، خەریك بوو رەگەزنامەشی لێ بسەننەوە! كەچی گەیشتە لوتكەی دەسەڵات و توركیای نوێی بونیادنا.. هیتلەر حەزی دەكرد ببێتە شێوەكار!.. فۆلجێنسیۆ باتێستا بەردەستی بەرگدروویەك بوو، ئینجا پێشخزمەتی قاوەخانەو شەمەندەفەرو كرێكاری كێڵگەی قامیشەڵان بووە!، چەندین ساڵ ئاواتی ئەوە بوو ببێتە سەرتاش و سەرتاشخانەیەك بۆخۆی مسۆگەر بكات، بەڵام شكستی هێنا.كەچی توانی دەسەڵاتی كوبا بگرێتە دەست !!. كرۆمۆیل هیچ بەهرەیەكی وەهای تێدا نەبوو تا بتوانێ سەرنجی خەڵك بۆلای خۆی ببات، زیاتر وەك یاریزانێكی تۆپانێ ناسرابوو، لە بواری تۆژینەوەو لێكۆڵینەوە بێ توانا بوو، بەڵام كرۆمۆیل توانی چارڵسی یەكەم لە سێدارە بدات و خۆی ببێتە سەرداری ئینگلتەرا..
ئەوەی ماوەتەوە بڵێم كەم نین، بەڵكو زۆر زۆرن ئەو سەركردە سیاسییانەی لە مێژوودا تۆمار كراون، كەچی زۆربەیان كەسایەتییەكی ناتەواویان هەبووە، گۆشەگیرو كەمدوو بوونە، زۆربەیان لە سیزاری دیكتاتۆرەوە تا هیتلەرو ئەوانی دیكەش ، هەموویان جۆرێك لە ژانە سەری درێژخایەنیان هەبووە،گرفتی دەروونیشیان هەبووە، بەڵام گرفتی گەورە ئەوەیە، كەسێك كە سەردەكەوێ، لەلایەن خەڵكییەوە ئەفسانەی پڕ لە سەیرو سەمەرەی بۆ دروستدەكەن.. وەك چۆن دەبینین موعجیزەی پڕ لە سەیرو سەمەرە خراونەتە پاڵ موساو عیساو ....هتد.
ئەم راستییە تاڵ و ژەهراوییانەی سەرەوە ئەوەمان پێدەڵێت، باشە چۆن فەیلەسووفێك یان رۆشنبیرێكی گەورە خۆی كردۆتە پاشكۆی ئەم سەركردانە؟!. رۆشنبیر ئاوەها زوو فریو دەخوا؟ راستییەكەی ئەم نموونانەی سەرەوە زۆر شتمان پێدەڵێن، ئەم پێگوتنە لە دەقێكی دیكەدا بە وردی دەچمە سەری.