دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 18 ی تشرینی یەکەمی 2024 دوو پارتی سەرەکی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانیی کوردستان بۆ ماوەی چەند مانگێک تاوتوێی هەنگاو و ستراتیجی نوێ دەکەن بۆ پێکهێنانی کابینەی دەیەم. ئەمڕۆ لە پێکهێنانی حکومەتی دەیەم نزیکبوونەتەوە دوای ئەوەی ڕێکەوتن لەسەر چۆنێتی بەڕێوەبردنی حکومەتی نوێ لەسەر بنەمای هاوبەشی ڕاستەقینە.
دوابەدوای بوژاندنەوەی ئابووری و سیاسی و گەشتیاری هەرێم لە نێوان ساڵانی 2003 بۆ 2013، بەڵام دوای دەرهێنانی نەوت وردە وردە دەستی بە دابەزین کرد، ئەمەش بووە هۆی بڕینی بودجەی هەرێم لە ساڵی 2014 و سەرهەڵدانی داعش و ئاوارەبوونی زیاتر لە دوو ملیۆن ئاوارە و دابەزینی نرخی نەوت لە ئاستی نێودەوڵەتیدا فشاری نائاسایی خستە سەر حکومەتی هەرێم.
هەرێم دەستی کرد بە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگی دارایی جددی. ناچار بوو پشت بە قەرزی کۆمپانیا بیانییەکان و بازرگان ناوخۆییەکان و بانکەکان و وڵاتانی دیکە ببەستێت بۆ دابینکردنی بودجەی پێداویستییەکانی هەرێم و حکومەت، لەوانەش مووچەی زۆری فەرمانبەران. حکومەتە فیدراڵی یەک لە دوای یەکە و پەرلەمان بە سەرۆکایەتی دادگای فیدراڵی دەستیان کرد بە فشارخستنە سەر سەرکەوتنەکانی هەرێم و وەستاندنی گەشەسەندنی ئابووری. بۆ نموونە (یاسای غاز و نەوت، پەرلەمان، و ئەنجومەنی پارێزگاکان) هەڵوەشاوەتەوە، حکومەت بووەتە حکومەتێکی چاودێر تا پێکهێنانی حکومەتی نوێ. بودجەی سێ ساڵی کە مەرجی نادادپەروەرانەی بەرامبەر هەرێم زیاد کرد، و نەیسەپاند بەسەر پارێزگاکانی دیکەی عێراق کە نەوت یان غاز دەردەهێنن یان دەرناهێنن. ئەم مەرجانە بارگرانی لەسەر حکومەت و هاوڵاتیانی هەرێم زیادکرد.
لەم هەلومەرجەدا و لەگەڵ زیادبوونی ناڕازیبوونی جەماوەری، حکومەتی نوێ دەبێت ڕێوشوێنی ڕیشەیی بگرێتەبەر بۆ گۆڕینی ستراتیژییەکانی خۆی، شۆڕشی ئابووری ڕابگەیەنێت و هەنگاوی بوێرانە بنێت بۆ نەهێشتنی ئەو چەقبەستووییەی بەسەر ناوچەکەدا سەپێنراوە. بەڵام حکومەت بێدەنگ بوو و پابەند بوو بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی کە نادادپەروەرانە بوو بەرامبەر بە خەڵکی کوردستان. بۆیە پێویستە حکومەتی نوێی هەرێم ئەم ستراتیژە نوێیانە بگرێتەبەر بۆ سنووردارکردنی زەلیلی خەڵک و هەموو تواناکانی بخاتە بواری جێبەجێکردنی ئەو هەنگاوانە لە پەرلەمان و حکومەتی نوێش بۆ خزمەتی خەڵک:
1. هەمەچەشنکردنی ئابووریی نا نەوتى بۆ خزمەتکردنی خەڵک
فرەچەشنی ئابووری ئاماژەیە بۆ کەرتە پیشەسازییە جیاوازەکان و چالاکییە ئابوورییەکانی ناو هەرێم. پێوەرێکە بۆ فراوانی و قوڵایی ئەو دەرفەت و چالاکییە ئابوورییانەی کە لە چوارچێوەی ناوچەیەکدا هەن. ڕەچاوکردنی ئابووری لایەنێکی ئەرێنی ئابوورییە. دەتوانێت ببێتە هۆی سەقامگیری زیاتر و خۆڕاگری و تەندروستی ئابووری گشتی. هەمەچەشنکردنی ئابووری دەبێتە هۆی خۆبژێوی و ڕەخساندنی هەلی کار و پاراستنی سامانی دارایی لەناو هەرێمدا.
2. دروستکردنی ژینگەیەکی سەرنجڕاکێشتر و بوێرتر بۆ وەبەرهێنان
دروستکردنی ژینگەیەکی سەرنجڕاکێشتر و بوێرتر بۆ وەبەرهێنان بریتییە لە جێبەجێکردنی سیاسەت و ستراتیژییەکانی هاندانی وەبەرهێنەرانی ناوخۆیی و بیانی بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمێک یان وڵاتێکدا. ژینگەیەکی بەهێزی وەبەرهێنان دەتوانێت ببێتە هۆی گەشەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار و خۆشگوزەرانی. دانانی یاسای وەبەرهێنان بۆ کۆمپانیا بچووک و مامناوەندە ناوخۆییەکان لە یاسای وەبەرهێناندا، هانی کەرتی تایبەت دەدات بۆ وەبەرهێنانێکی فراوانتر لە هەرێمدا.
3. پەرەپێدانی کەرتی گشتی
پەرەپێدانی کەرتی گشتی بریتییە لە باشترکردنی کارایی و کاریگەری و وەڵامدانەوەی دامەزراوە و خزمەتگوزارییەکانی حکومەت. تا کەرتی گشتی کە بە باشی کار بکات، پێویستە بۆ پێشخستنی گەشەی ئابووری و دڵنیابوون لە خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و بەهێزکردنی حوکمڕانی باش. کارکردن بۆ کەمکردنەوەی بیرۆکراسی و زیادکردنی شەفافیەت و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەبێتە هۆی زیادبوونی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان.
4. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی
بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بۆ حکومەتەکان و ڕێکخراوەکان و کۆمەڵگاکان لە سەرانسەری جیهاندا زۆر گرنگە. گەندەڵی گەشەسەندنی ئابووری تێکدەدات و متمانە بە دامەزراوەکان دەشێوێنێت و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیش بەربەست دەکات. جێبەجێکردنی یاسای دژە گەندەڵی دەبێت یەکێک بێت لە کارە باڵاکانی حکومەت؛ چەسپاندنی بنەماکانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە لوتکەی هەرەمەکەوە دەست پێدەکات. پێویستە ڕۆڵی سەربەخۆی دیوانی چاودێری دارایی کارا بکرێت، دادوەرانی تایبەتمەند لە دادگاییکردنی گەندەڵکاران دابنرێن، دوور لە دادگا دادوەرییەکانی دیکە. پێویستە ناوی گەندەڵکاران دوای سەلماندنی گەندەڵیەکەیان له دادگا بە شێوەیەکی یاسایی بەرامبەریان ڕابگەیەندرێت، بەبێ گوێدانە لایەنی حزبییان، بۆ ئەوەی متمانە لە نێوان حکومەت و خەڵکدا بونیاتبنرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵکاران لە هەر شوێنێک بن.
5. پەرەپێدانی کەرتی بانکی
گەشەپێدانی کەرتی بانکی زۆر گرنگە بۆ گەشەی ئابووری گشتی وڵاتێک. کەرتی بانکی بەهێز و ڕێکخراو سەقامگیری دارایی دابین دەکات، گەشەی ئابووری بەهێز دەکات و وەبەرهێنان ئاسان دەکات. لەدەستدانی متمانە لە نێوان هاوڵاتیان و بانکەکان ڕێگری دەکات لە بەشداریکردنی بانکەکان لە وەبەرهێنان و بنیاتنانی ژێرخان. بۆیە پێویستە حکومەت لەگەڵ بانکەکاندا کاربکات بۆ گەڕاندنەوەی ئەم متمانەیە، کە پێگەی بانکەکان بگەڕێنێتەوە بۆ خزمەتکردنی هاوڵاتیان و پێکەوە کاربکەن بۆ دروستکردنی ژینگەیەکی وەبەرهێنانی هەرێمی بەهێز.
6. دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ
دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ پایەی بنەڕەتی سیستەمی دادوەری ئازادە، سیستەمێکی حکومەتە کە تێیدا دەسەڵاتی دادوەری جیایە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن یان یاسادانان و کۆنترۆڵ نەکراوە. ئەم جیاکردنەوەی دەسەڵاتانە بنەمایەکی بنەڕەتییە لە کۆمەڵگا دیموکراسیەکاندا. نابێت دادوەرەکان لەسەر بنەمای دڵسۆزی حزبییان دابنرێن؛ بەڵکو پێویستە لەسەر بنەمای لێهاتوویی و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان دامەزرێنرێن، و دوور بن لە کاریگەریی لایەنە سیاسییەکان.
7. کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت
کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت زۆر گرنگە بۆ حوکمڕانی سەرکەوتوو و گەشەسەندنی ئابووری درێژخایەن لە هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک هەر هەرێمێک یان وڵاتێکی تر. ڕەنگە چارەسەری تایبەت بەپێی بارودۆخی ناوازەی هەرێم جیاواز بێت، بەڵام ئەمە هەنگاوێکی گرینگە بۆ ئەوەی حکومەت کاراتر بکات و ئابووری بەرەو پێشەوە ببات.
8. بەشداری کۆمپانیا گەورەکان
لە کاتی قەیرانی ئابووری وڵاتێکدا کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە یارمەتیدانی حکومەت بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان و بەشداریکردن لە بوژانەوەی ئابووریدا لە ڕێگەی وەبەرهێنانی زیاتر لە ژێرخانی ئابووری بۆ ڕەخساندنی هەلی کار زیاتر و کەمکردنەوەی ڕێژەی بێکاری.
9. فرۆشتنی موڵکی دەوڵەت و خاوەندارێتی زەوییە کشتوکاڵییەکان
حکومەتەکان موڵکی دەوڵەت و زەوی کشتوکاڵی دەفرۆشن لەبەر هۆکاری جۆراوجۆر، و پرۆسەکە لەوانەیە لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاواز بێت. فرۆشتنی موڵکی دەوڵەت و زەوییە کشتوکاڵییەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بە یاسا و ڕێسا و سیاسەتەکان بەڕێوە دەبرێت کە لەلایەن حکومەتەوە دامەزراون. ئامانجی سەرەکی بریتییە لە دروستکردنی داهاتى زیاتر بۆ بەڕێوەبردنی حکومەت و کەمکردنەوەی قەرزەکان.
10. یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان
یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق کارێکی دژوار و هەستیارە، چونکە پێکهاتە سەربازییەکان لەگەڵ مێژوو و پەیوەندی و سیستەمی سەرکردایەتی جۆراوجۆر تێکەڵ دەکات. بۆ گەیشتن بەم یەکڕیزییە، ئامادەکاری ورد و ئیرادەی سیاسی و بەشداریی چەندین گروپ و کوتلەی کوردی پێویستە. ئەمەش مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ ئەوەی هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەردەوام بن لە پاڵپشتی و مەشقپێکردنی هێزی پێشمەرگە. هەروەها هانی وەبەرهێنان دەدات چونکە وەبەرهێنەر پەنا بۆ ژینگەیەکی سەقامگیر و سەلامەت دەبات کە تێیدا کار بکات.
11. تەکنۆکراتەکان و حکومەتی نوێ
بەشداریکردنی تەکنۆکراتەکان لە دەرەوەی پارتە سیاسییەکان هەنگاوێکی گرنگە لە مێژووی حکومەتی نوێدا، ڕێگە بە ڕۆشنبیرانی بەئەزموون دەدات خزمەت بە هەرێمەکەش بکەن.
12. بەشداری هاوڵاتیان
بەرزکردنەوەی بەشداری هاوڵاتیان لە داڕشتنی سیاسەت لە ڕێگەی ڕاوێژی گشتی، کۆبوونەوەکانی کراوە و میکانیزمی فیدباک لە ماڵپەڕەکانی حکومەتدا ئەمەش متمانە لە نێوان حکومەت و خەڵکدا زیاد دەکات لەسەر بنەمای شەفافیەت.
13. ئازادی ڕادەربڕین
ئازادی ڕادەربڕین مافێکی هەموو هاوڵاتیانە، و لە دەستووری عێراقدا مسۆگەر کراوە. پێویستە حکومەتی نوێ بە یاسا پشتگیری و پاراستنی ئەو مافانە بکات.
سەرەڕای ئەو ستراتیژانەی سەرەوە، هەندێک پرسیار هەن کە پێویستە حکومەت و لایەنە بەشداربووەکان لە بەرنامەی حکومەتی نوێیاندا وەڵامیان بدەنەوە:
1- ئایا حکومەت دەیەوێت دەستووری عێراق جێبەجێ بکات؟
2- ئایا حکومەت سەربەخۆیی دەوێت؟
3- حکومەتی هەرێم و لایەنە سیاسییەکان چی دەکەن بۆ چارەسەرکردنی یەکڕیزی نیشتمانی؟
4- حکومەتی هەرێمی کوردستان چی دەکات بۆ یەکخستنی ئەندامانی پەرلەمانی عێراق بۆ بەرگریکردن لە مافەکانمان کە لە دەستووردا هاتووە؟
5- حکومەتی هەرێمی کوردستان چۆن کار بۆ دروستکردنی متمانە لە نێوان حکومەت و خەڵک دەکات؟
6. حکومەتی هەرێمی کوردستان چۆن کار دەکات بۆ دۆزینەوەی چارەسەری کرداری لەپێناو متمانە لەنێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنی سەرجەم کێشەکانی هەڵپەسێردراوەکانی نێوانیان لەسەر بنەمای دەستوور؟
لە کۆتاییدا دەڵێین ئەو ئابڵوقە دارایی و ئابووری و سیاسییەی کە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی و پەرلەمان و دادگای فیدراڵیەوە سەپێنراوە، پێویستە ڕێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر بۆ دەرچوون لەم چەقبەستنه و پشت بە ئابوورییەکەی ببەستێت بۆ دابینکردنی دارایی پێداویستییەکانی هەرێم، هەروەها خۆی بە پشتبەستن بە بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لە کەرتەکانی کشتوکاڵ، پیشەسازی، گەشتوگوزار، تەندروستی، زانستی، و سەرچاوەکانی ئاو وە وزە بە بە هاوکاری دەسەڵاتی فیدراڵی، بە پێی دەستوور، شێوازێک کە سوودی بۆ دۆخی دارایی و ئابووری عێراق و خەڵکی کوردستان هەبێت. لە لایەکی ترەوە بەو هەنگاوانەی سەرەوە هەرێم ئاڕاستەیەکی تر دەگرێتە بەر، بە پێچەوانەی ئەو سیاسەتەی کە دەیەوێت خەڵکی کوردستان و ناوچەکە لە ڕووی ئابووری و دارایی و سیاسییەوە بخاتە سەر ئەژنۆی خۆی ئەمە تەنیا بە پاڵپشتی و متمانەی خەڵک ڕوودەدات.