د.سامان شاڵی، شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووری

لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرکەوتنی بەرچاوی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی بەدەستهێناوە، هەوڵە دیپلۆماسییە ناوخۆییەکانی ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو بوونەتەوە. ئەم ئاستەنگە ناوخۆییانە کەوتۆتە ژێر کاریگەری پارچەپارچەبوونی سیاسی و خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری و گەندەڵی و ناڕازیبوونی کۆمەڵایەتی. ئەم بابەتە بەدواداچوون بۆ ئەو هۆکارە گرینگانە دەکات کە بەشدارن لە ئاستەنگە ناوخۆییەکانی دیپلۆماسی کوردی لەناو حکومەتی هەرێمدا.

پارچەپارچەبوونی سیاسی و کوتلەگەرایی
یەکێک لە ئاستەنگە هەرە بەرچاوەکانی ناوخۆ، پارچەپارچەبوونی قووڵی سیاسی و کوتلەگەرایی لەناو دیمەنی سیاسی کورددا بووە. دوو پارتی سەرەکی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە مێژە ڕکابەری یەکترن. ئەم ڕکابەرییە زۆرجار بووەتە هۆی چەقبەستوویی سیاسی و کاریگەریی حوکمڕانی حکومەتی هەرێم و توانای پێشکەشکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو لە ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتیدا تێکداوە.
دابەشبوونە سیاسییەکانیش بووەتە هۆی سەردەمی ململانێ و توندوتیژی، وەک شەڕی ناوخۆی کورد لە ناوەڕاستی نەوەدەکاندا، کە زیاتر دووبەرەکیی چەسپاندووە. سەرەڕای هەوڵەکان بۆ ئاشتەوایی، ئەم ڕکابەرییانە بەردەوامن لە کاریگەری لەسەر سەقامگیری ناوخۆی حکومەتی هەرێم و هەوڵە دیپلۆماسییەکان. نەبوونی ستراتیژێکی سیاسی یەکگرتوو، هەڵوێستی دانوستانکاری حکومەتی هەرێمی لەگەڵ بەغدا و قەوارەکانی دیکە لاواز کردووە.

خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری و گەندەڵی
لەئەنجامی ئەو دابەشبوونانەدا حکومەتی هەرێم بەدەست خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری و گەندەڵیەوە دەناڵێنێت و متمانەی گشتی و گەشەسەندنی ئابووری تێکداوە. سەرەڕای دەوڵەمەندی هەرێم لە سامانە سروشتییەکان هەرێم بە تایبەتى نەوت، بەڵام سوودەکانی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بەسەر دانیشتوواندا دابەش نەکراون. زۆرجار سیاسەتە ئابوورییەکان کورتبینانە بوون، گرنگییان بە دەستکەوتی دەستبەجێ داوە نەک گەشەپێدانی بەردەوام.
حکومەتەکان لە نێوان ساڵانی 2003 بۆ 2014 داهاتەکانیان بە خراپ بەڕێوەبرد، ئەم خراپ بەڕێوەبردنە بەهۆی بێتوانایی ئەوانەوە بوو لە دروستکردنی یەدەگی دارایی بۆ ئامادەکاری بۆ کارەساتەکانی داهاتوو، وەک بڕینی بودجەی فیدراڵی لە ساڵی 2014 و هێرشەکانی داعش کە بووە هۆی شەپۆلێکی گەورەی پەنابەران کە نزیکەی 2.2 ملیۆن کەس بوو. لە ئەنجامدا ملیۆنان کەس بەتایبەت فەرمانبەران کاریگەرییان لەسەر بوو و پێویستیان بە سەرچاوەی زۆر بوو، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی زیاتر لە 30 ملیار دۆلار قەرز بۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان بکەوێت و دانەوەی ئەو قەرزانە کێشەیەکی بەرچاوە بۆ حکوومەت.

گەندەڵی لەناو حکومەتدا کێشەی ئابوورییەکانی گەورەتر کردووە. تۆمەتەکانی خزمایەتی و گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت متمانەی گشتیی بە سەرکردایەتی حکومەتی هەرێم لەناوبردووە. ئەم گەندەڵییە بووەتە ڕێگر لە گەشەی ئابووری و لاوازکردنی شەرعیەتی حکومەت، ئەمەش وایکردووە جێبەجێکردنی سیاسەتی کاریگەر و پاراستنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی قورس بێت.

ناڕەزایی کۆمەڵایەتی و ناڕەزایەتی گشتی
پەرتەوازەیی سیاسی و خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری بووەتە هۆی ناڕەزایی کۆمەڵایەتی بەرچاو. ڕێژەی بەرزی بێکاری، نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان و نادادپەروەرییە هەستپێکراوەکان، ناڕەزایەتی گشتی لە سەرانسەری ناوچەکەدا لێکەوتووەتەوە. ئەم ناڕەزایەتیانە زۆرجار گەندەڵی و ناکارایی هەستپێکراوی حکومەت دەکەنە ئامانج، ئەمەش تیشک دەخاتە سەر پەرەسەندنی پچڕانی پەیوەندی نێوان حکومەتی هەرێم و هاوڵاتیانی.
هەروەها نەبوونی پێشکەوتن لە بواری پەروەردە و چاودێری تەندروستی و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووریدا بووەتە هۆی سووتەمەنی ناڕەزایی کۆمەڵایەتی. بێتوانایی حکومەتی هەرێم لە چارەسەرکردنی ئەم پێداویستییە سەرەتاییانە، دانیشتوانی زیاتر نامۆ کردووە، کە بووەتە هۆی سووڕێکی ناڕەزایەتی و سەرکوتکردن کە سەقامگیری ناوخۆیی و حوکمڕانی تێکدەدات.

حوکمڕانی و لاوازییەکانی دامەزراوەیی
حکومەتی هەرێم هەوڵیداوه بۆ دامەزراندنی هەیکەلێکی حوکمڕانی بەهێز و کاریگەر. لاوازییەکانی دامەزراوەیی، وەک نەبوونی چوارچێوەی یاسایی، نەبوونی لێپرسینەوە، بیرۆکراسییەکی ناکارامە، دانانی کەسانی ناشارەزا لە پۆستە گرینگەکان بەهۆی دەستوەردانی سیاسی حزبی، توانای حکومەتی هەرێم بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکان و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی پەکخستووە. ئەم لاوازییانە کاریگەرییان لەسەر هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمیش هەیە، چونکە حوکمڕانی ناکاریگەر متمانە و دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم لاواز دەکات.
نەبوونی هێزی دامەزراوەیی حکومەتی هەرێمی کوردستان وایکردووە کاردانەوەی کاریگەرانە بۆ قەیرانەکانی ناوخۆ و بەڕێوەبردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە جیاوازەکانی ناوخۆ، لەوانە گروپە کەمینەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، قورس بێت. ئەم پەیوەندییە بەڕێوەبەردراوانە، تەحەددیاتی بەردەم دیپلۆماسی کوردی لە ناوخۆی هەرێمدا ئاڵۆزتر کردووە.

پەیوەندی لەگەڵ بەغدا و ئۆتۆنۆمی ناوخۆ
پەیوەندی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی عێراق پرسێکی مشتومڕاوی بووە و کاریگەری لەسەر دیپلۆماسی ناوخۆیی هەیە. ناکۆکی لەسەر کۆنترۆڵی خاک و تەرخانکردنی سەرچاوە و دەسەڵاتی سیاسی ژینگەیەکی گرژی و نادڵنیایی دروستکردووە. پاڵنانی حکومەتی هەرێم بۆ سەربەخۆیی زیاتر، لەوانەش ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی 2017، بەرخۆدانی بەغدای لێکەوتەوە، ئەمەش بووە هۆی گرتنەبەری ڕێوشوێنی سزایی و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی.
جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی، دادگای فیدراڵی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان و پەرلەمانی کوردستان و فەرمانە ناڕەواکانی دیکەی هەڵوەشاندەوە کە دژی دەستووری عێراق بوون بۆ لاوازکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان.
بێتوانایی لە چارەسەرکردنی ئەم کێشانە بەشێوەیەکی دۆستانە بووەتە هۆی دووبەرەکی ناوخۆیی و لاوازبوونی پێگەی حکومەتی هەرێم لەناو عێراق و هەوڵە دیپلۆماسییەکانی. سروشتی هەڵاوسانی ئەم پەیوەندییانە ناسەقامگیری دروست دەکات و پلاندانان و گەشەپێدانی درێژخایەن بەربەست دەکات.
بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەرێکی ڕیشەیی بۆ ئەم جیاوازییە دەستووری و ئابووری و دارایی و سەربازی و کۆمەڵایەتیانەی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بۆ لێکۆڵینەوە لە برینەکانی ڕابردوو، زاڵبوون بەسەر کارەساتەکانی گەلی عێراق، و پەرەپێدانی ستراتیژی هەمیشەیی بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەیان، پێویستە کۆنفرانسێک ببەسترێت کە تێیدا هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان کۆببنەوە بۆ چارەسەرکردنی ئەم ناکۆکییانە لەژێر دروشمی "دیالۆگ بۆ ئایندەی عێراق".

پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسییە کوردییەکانی هەرێمدا
لەگەڵ هەموو هەوڵەکانی سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەت بۆ یەکخستنی لایەنە سیاسییەکان بۆ پێکهێنانی ستراتیژێکی یەکگرتوو، سەرکەوتوو نەبوون بەهۆی بەرژەوەندی ئەو لایەنانە و کاریگەرییەکانی هەرێم لەسەریان، کە بوونەتە سەرووی بەرژەوەندییەکان لە هەرێم و خەڵکدا ئەم بەرژەوەندیانە پێگەی حکومەتی هەرێمی کوردستانیان لاواز کرد لە دانوستان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لەسەر هەموو پرسە هەڵپەسێردراوەکانی نێوانیان.
ئەنجام
ئاستەنگە ناوخۆییەکانی دیپلۆماسی کوردی لەناو حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ پەرتەوازەیی سیاسی، خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری، گەندەڵی، ناڕەزایی کۆمەڵایەتی و لاوازی دامەزراوەیی. ئەم فاکتەرانە بەگشتی کاریگەری حوکمڕانی حکومەتی هەرێمی کوردستانیان و توانای بۆ دابینکردنی پێداویستی و ئاواتەکانی دانیشتووانەکەی لاواز کردووە. چارەسەرکردنی ئەم ئاستەنگیە ناوخۆیانە زۆر گرنگە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ بەدەستهێنانی سەقامگیری و سەرکەوتنی باش لە ناوخۆ و هەوڵە دیپلۆماسییە فراوانەکانیدا.