دکتۆر سامان شاڵی، شیکەرەوەی سیاسی و ئابووری
میدیا وەک دەسەڵاتی چوارەم کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر کۆمەڵگا هەیە، لە ئێستادا بە یەکێک لە ئامرازە بەهێز و کاریگەرەکان بۆ ئەندامانی ئەم کۆمەڵگایە دادەنرێت، ئامرازێکی بەهێزە کە کاریگەری لەسەر ئیرادەی ئێمە لەسەر ئاستی جیهانی هەیە. یەکێکە لەو ئامرازانەی کە بۆ بڕیاردان بەکاردێت. لە ئێستادا میدیا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە کۆمەڵگادا بەو پێیەی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر بیروڕای گشتی و ڕەوت و ڕەفتار و خووەکان هەیە.
حکومەتی هەرێمى كوردستان ڕێگەی داوە کە دیمەنێکی میدیایی تاڕادەیەک ئازاد و هەمەچەشن گەشە بکات، کە دەزگاکانی ڕاگەیاندنی سەربەخۆی جۆراوجۆر و ڕۆژنامەنووسان لەسەر بابەتگەلی جۆراوجۆر ڕاپۆرت دەکەن. هەروەها حکومەتی هەرێم یاسای پاراستنی ئازادی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری دەرکردووە و سەندیکای ڕۆژنامەوانی بۆ پاراستنی مافی ڕۆژنامەنووسان دامەزراندووە. بەڵام هێشتا نیگەرانی لەبارەی سنووردارکردنی ئازادی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەرییەوە هەیە.
حکومەتی هەرێمی کوردستان بە جێبەجێکردنی چەند ڕێکارێکی سەرەکی دەتوانێت ئازادی میدیا و کۆمەڵایەتی بپارێزێت:
1- ڕێکخستنی میدیای سەربەخۆ: پێویستە حکومەتی هەرێم ڕێکخەرێکی سەربەخۆ دابمەزرێنێت بۆ سەرپەرشتیکردنی کارەکانی ڕاگەیاندن و دەستەبەرکردنی ڕاپۆرتی دادپەروەرانە و بێلایەنانە. ئەم ڕێکخراوە پێویستە لە نوێنەرانی پاشخانی جۆراوجۆر پێکبێت. پێویستە ئەم دەزگایە دەسەڵاتی مامەڵەکردن لەگەڵ سکاڵاکان و پێشخستنی ستانداردە ئەخلاقییەکان و ڕێگریکردن لە قۆرخکاری میدیای هەبێت.
2- فرەیی میدیایی و فرەچەشنی: پێویستە حکومەتی هەرێم هانی دیمەنێکی میدیایی هەمەچەشن بدات بە دامەزراندنی دەزگای میدیایی سەربەخۆ کە نوێنەرایەتی دیدگا جۆراوجۆرەکان دەکەن. ئەمەش دەتوانرێت لە ڕێگەی پێشکەشکردنی پشتگیری دارایی، بەرنامەی ڕاهێنان و دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکان بۆ ڕێکخراوە میدیاییە سەرهەڵداوەکان بەدەستبهێنرێت.
3. پاراستنی ڕۆژنامەنوسان: پێویستە حکومەتی هەرێم یاسا دەربکات و سەرچاوە بۆ پاراستنی سەلامەتی و خۆشگوزەرانی ڕۆژنامەنوسان دابین بکات. ئەم پاراستنە بریتییە لە دانانی میکانیزم بۆ لێکۆڵینەوە و لێپێچینەوە لە کردەوەی توندوتیژی یان تۆقاندن دژی ڕۆژنامەنووسان و پێشکەشکردنی ڕاهێنان و پشتیوانی بۆ بەرزکردنەوەی توانا پیشەییەکانیان.
4- ئازادی دیجیتاڵی: پێویستە حکومەتی هەرێم ئازادییە دیجیتاڵییەکان بپارێزێت بە پاراستنی ئازادی ئینتەرنێت و بێلایەنی تۆڕ و مافی تایبەتی ئۆنلاین. ئەمەش بریتییە لە ڕێگریکردن لە سانسۆر، چاودێریکردن، یان دەستوەردانی ناڕەوا لەگەڵ پێشکەشکارانی خزمەتگوزاری ئینتەرنێت.
5. دەستڕاگەیشتن بە زانیاری: پێویستە حکومەتی هەرێم دڵنیابێت لەوەی هاووڵاتیان دەتوانن بە جێبەجێکردنی یاسا و میکانیزمەکانی شەفافیەت دەستیان بە زانیاری بگات. ئەمەش بریتییە لە پێدانی دەستڕاگەیشتن بە بەڵگەنامەکانی حکومەت بە گشتی، پێشخستنی دەستپێشخەرییەکانی داتا کراوەکان، و ئاسانکاریکردن بۆ ڕۆیشتنی زانیارییەکان لە ڕێگەی هاوتاکانی یاسای ئازادی زانیاری (FOIA).
6. هۆشیاری و پەروەردەی گشتی: پێویستە حکومەتی هەرێم وەبەرهێنان لە هەڵمەتەکانی هۆشیاری گشتی و بەرنامەی پەروەردەیی بۆ برەودان بە خوێندەواری ڕاگەیاندن و توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەیی. ئەمەش هاووڵاتیان بەهێز دەکات بۆ جیاکردنەوەی زانیارییە جێی متمانە لە زانیارییە هەڵەکان، ئەمەش ژینگەیەکی میدیایی ئاگادارتر و بەرپرسیارتر مسۆگەر دەکات.
7- پاڵپشتی نێودەوڵەتی: پێویستە حکومەتی هەرێم بەشداری لە هاریکاری و هاوبەشی نێودەوڵەتیدا بکات بۆ هاوبەشکردنی باشترین پراکتیزەکان و وەرگرتنی پشتیوانی و سود وەرگرتن لە شارەزایی لە پێشخستنی میدیا و ئازادی کۆمەڵایەتی. هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، وەک یونسکۆ و ڕێکخراوە ناحکومییە نێودەوڵەتییەکان، دەتوانێت هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم لەم بوارەدا بەرز بکاتەوە.
لە ڕاپۆرتی کۆتایی کۆمیسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە لە کێشەکانی پەیوەندیکردن (یونسکۆ) بە ناونیشانی "فرە دەنگ و یەک جیهان"، نووسراوە: "هەموو کەسێک مافی پەیوەندیکردنی هەیە و پێکهاتە سەرەکییەکانی ئەم مافە جیهانییە، بەڵام سنووردار نین بەو مافانەی خوارەوە: مافی کۆبوونەوە، مافی گفتوگۆ، مافی بەشداریکردن و مافە پەیوەندیدارەکانی کۆبوونەوە.
قسەکردن دەربارەی ئەم مافانە بابەتی ئازادی ڕاگەیاندن و ئازادیی تاکەکان دەخاتە پاڵ ڕەهەندەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی میدیا و پەرۆشی بۆ دابینکردنی پەیوەندی دیموکراتی لەسەر ئاستی تاکەکەسی و ناوخۆیی و نێودەوڵەتی پێویستییەکی مرۆیی و ئامانجێکی بەرزە کە بەدیهێنانی ئاسان نییە و دەتوانین بڵێین بەدواداچوون بۆ ئەم داواکارییە هەمیشە بە چەندین بیانوو بۆ فەرمانڕەوا و حکومەتەکان ڕێگری لێکراوە کە دەیانەوێت سیاسەت و سەروەری خۆیان.
میدیا ئامانجی تایبەتی خۆی هەیە و خاوەنەکانی بۆچوونەکانیان بڵاودەکەنەوە، بەتایبەتی لە سیاسەت و ئابووریدا، لەسەر حسابی بۆچوونی دژەکان. بۆ هەڵسەنگاندنی ئەنجامدانی میدیا بەگوێرەی ئەو پێداویستییانە، سانسۆر/سەرپەرشتیکردنی زانیاری گرنگ بووە لەگەڵ فراوانبوون و ئاڵۆزی ئەو زانیارییانەی کە لەلایەن میدیاکانەوە دەگوازرێنەوە. بۆیە لە ڕووی ڕاستگۆیی و گشتگیری و بەدواداچوونی زیرەکانەی ڕووداوەکانەوە هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت. لە کاتێکدا ڕاستگۆیی و وردی بە ستانداردێکی بەرز یان زۆر بەرز دادەنرێن بۆ هەڵسەنگاندنی ئەرکەکانی میدیا، بەڵام ئەنجامدانی میدیا بەبێ لایەنگری و هەڵخەڵەتاندن نییە.
حکومەتی هەرێم بە جێبەجێکردنی ئەم ڕێوشوێنانە دەتوانێت ژینگەیەک دروست بکات کە ئازادی میدیا و کۆمەڵایەتی پەروەردە بکات، ڕێگە بدات بە ڕۆیشتنی ئازادی زانیاری و بۆچوونی هەمەچەشن و گوتاری گشتی بەهێز. هەروەها پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان کلتووری گفتوگۆی کراوە و دیالۆگ بەهێز بکات و شەفافیەت و بەرپرسیارێتی زیاتر لە پرۆسەکانی بڕیاردانی حکومەتدا بەرەوپێش ببات.