(بەشی حەوتەم)

کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت گرنگە بۆ حوکمڕانی سەرکەوتو و گەشەپێدانی ئابوری درێژخایەن لە هەرێمی کوردستانی عێراق وەک هەر هەرێم و وڵاتێکی تر. چارەسەری دیاریکراو لەوانەیە جیاواز بێت بەپێی بارودۆخی تایبەتی هەرێم، بەڵام ئەمە هەنگاوێکی گرنگە بۆ ئەوەی حکومەت کاراتر بکات و ئابوری بەرەو پێشەوە بجوڵێنێت. ئەمانە چەند هەنگاوێکن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ ڕێنیشاندانی پرۆسەکە لە کوردستان:

1. ئەنجامدانی پێداچونەوەی گشتگیر لە بودجە:

• پێداچونەوە بە بودجەی هەرێم، بە داهات و خەرجییەکانەوە، بۆ تێگەیشتن لە دۆخی دارایی. لەسەر بنەمای ئەمەش حکومەت پێویستی بە داڕشتنی ستراتیژیەتی خزمەتکردنی هاوڵاتیانی هەیە.

• بودجەدانان لەسەر بنەمای سفر: بە پێچەوانەی بودجەی زیادە، بودجەی بنەمای سفر داوا لە دەزگاکانی حکومەت دەکات کە پاساو بۆ هەر دۆلارێک کە خەرج دەکرێت، لە سفرەوە دەستپێدەکات. ئەم ڕێبازە یارمەتی دەستنیشانکردن و نەهێشتنی خەرجییە ناپێویستەکان دەدات، ئاسانکاری دەکات بۆ پێداچونەوەی گشتگیر بۆ بەرنامەکە، و کارایی باشتر دەکات.

2. ئەولەویەتدان بە خەرجییەکان:

• کارایی خەرجییەکانی حکومەت زۆر گرنگە بۆ دڵنیابون لە تەرخانکردنی باشترین سەرچاوەکان، پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری باشتر و پێشخستنی گەشەی ئابوری. بە تێگەیشتن لە تەحەددیاتەکان، گرتنەبەری ستراتیژییەکان، بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و بەرزکردنەوەی شەفافیەت و لێپرسینەوە، حکومەتەکان دەتوانن کارایی زیاد بکەن و دەرئەنجامی باشتر بۆ هاوڵاتیانیان بەدەستبهێنن.

• دەستنیشانکردن و یەکەمایەتیدان بە ئەرکە سەرەکییەکان و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی وەک چاودێری تەندروستی، پەروەردە، ژێرخانی، و ئاسایش.

3. نەهێشتن یان کەمکردنەوەی ئەو پرۆگرامانەی کە ئەولەویەتی کەمیان هەیە:

• دەستنیشانکردن و هەڵسەنگاندنی ئەو بەرنامانەی کە ڕەنگە چیتر لەگەڵ ئامانجە ناوچەییەکان نەگونجێت یان ناکارامە بون.

• بیر لە نەهێشتن یان کەمکردنەوەی بودجە بکەنەوە بۆ ئەو بەرنامانەی کە کاریگەری سنورداریان هەیە.

4. جێبەجێکردنی پێوەرەکانی ئەدای کارکردن:

• پەرەپێدانی پێوەر و ئامانجی ڕونی ئەدای کارکردن بۆ بەرنامە و دەزگاکانی حکومەت.

• بە بەردەوامی هەڵسەنگاندن بۆ کاریگەری و کارایی بەرنامەکان و ڕێکخستنی بودجە بە پشتبەستن بە ئەنجامدان.

5. چەسپاندن و ڕێکخستنی:

• بەدوای دەرفەتەکاندا بگەڕێ بۆ چەسپاندنی بەرنامە یان خزمەتگوزارییە هاوشێوەکان بۆ نەهێشتنی دوبارەبونەوە و کەمکردنەوەی تێچوی کارگێڕی.

• ڕێکخستنی پرۆسەکانی حکومەت بۆ باشترکردنی کارایی و کەمکردنەوەی بەفیڕۆدان.

6. چارەسەرکردنی گەندەڵی و باشترکردنی شەفافیەت:

• شەفافیەت و لێپرسینەوە پایەی بنەڕەتی خەرجییە کارامەکانی حکومەتن. پێشخستنی شەفافیەت و لێپرسینەوە نەک هەر یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە گەندەڵی و خەرجییە بەفیڕۆدەرەکان بەڵکو متمانە و متمانەی گشتی بەرز دەکاتەوە.

• بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لەناو حکومەتدا بۆ دڵنیابون لەوەی کە سامانی گشتی بە شێوەیەکی کارا و بۆ مەبەستە مەبەستدارەکان بەکاردەهێنرێت.

• پێشخستنی شەفافیەت لە خەرجییەکانی حکومەتدا لەڕێگەی گەیشتن بە زانیاری بودجە به خەڵک.

• کردنەوەی داتای خەرجییەکانی حکومەت بۆ خەڵک، شەفافیەت بەرز دەکاتەوە و هاوڵاتیان دەتوانن لێپرسینەوە لە حکومەتەکانیان بکەن. پێویستە حکومەتەکان پۆرتاڵی داتا کراوە دروست بکەن کە دەستڕاگەیشتن بە زانیاری وردی خەرجییەکان دابین بکەن، لەوانەش گرێبەستی تەداروکات، بودجەی پڕۆژە و خەرجییەکان.

• بەهێزکردنی میکانیزمە داراییەکانی چاودێری: پێویستە حکومەتەکان دەزگای چاودێری سەربەخۆ دابمەزرێنن، وەک دامەزراوەی وردبینی و لیژنەکانی دژە گەندەڵی، بۆ چاودێریکردنی خەرجییەکانی حکومەت و لێپرسینەوە لە بەرپرسانی گشتی. پێویستە ئەم دامەزراوانە دەسەڵات و سەرچاوەی پێویستیان هەبێت بۆ لێکۆڵینەوە لە تۆمەتەکانی گەندەڵی و خراپەکاری

7. باشکردنی باج و کۆکردنەوەی داهات:

• باشترکردنی میکانیزمەکانی کۆکردنەوەی باج و فراوانکردنی بنەمای باج بۆ زیادکردنی داهات لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەیی و کۆمەڵایەتی.

• بیر لە جێبەجێکردنی سیستەمی باجدانی دادپەروەرانە و کاریگەر بکرێتەوە نەک سەپاندنی باج بۆ قورسکردنی ئەوانەی لە دۆخە داراییە سەختەکاندادان.

8. هەڵسەنگاندنی دامەزراندن لە کەرتی گشتی:

• پێداچونەوە بە قەبارە و پێکهاتەی هێزی کاری کەرتی گشتی بۆ دڵنیابون لەوەی کە لەگەڵ ئامانجەکانی حکومەتدا هاوتەریبە و بەردەوامە.

9. هاندانی وەبەرهێنان و هەمەچەشنکردنی ئابوری:

• پێشخستنی گەشەی کەرتی تایبەت و هەمەچەشنکردنی ئابوری ناوچەکە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە خەرجییەکانی حکومەت.

• ڕاکێشانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەکی بۆ هاندانی گەشەسەندنی ئابوری. بۆ کەمکردنەوەی بێکاری و بچوککردنەوەی ژمارەی فەرمانبەرانی حکومەت..

10. داوای هاوکاری و شارەزایی نێودەوڵەتی:

• هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و پسپۆڕان بۆ بەدەستهێنانی تێڕوانین و هاوکاری لە بەڕێوەبردنی دارایی و چاکسازی لە بودجەدا.

11. پلاندانانی درێژخایەن:

• داڕشتنی پلانێکی دارایی درێژخایەن کە ئامانجە داراییەکانی هەرێم و ستراتیژییەکانی بەدیهێنانیان بخاتەڕو.

12. پەیوەندی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان:

• بەشداریکردنی هاوڵاتیان، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، و لایەنە پەیوەندیدارە ناوچەییەکان لە پرۆسەی بودجەدا بۆ دڵنیابون لە بەشداریکردنیان و چاودێریان.

13. چاودێری و ڕێکخستن:

• چاودێریکردنی بەردەوام لە بودجە و ئەنجامدانی دارایی بۆ دڵنیابون لەوەی کە خەرجییەکان لەگەڵ ئەولەویەتە هەرێمییەکاندا هاوسەنگن.

• پێویستە حکومەتی هەرێم ئامادەبێت بۆ خۆگونجاندن لەسەر بنەمای گۆڕانی بارودۆخی ئابوری و ئەولەویەتەکان لەگەڵ سەرهەڵدانی پێویست لە بوارەکانی تردا.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە عەقڵانیکردنی خەرجییەکانی حکومەت ئاڵۆز و بەردەوامە. ئیرادەی سیاسی و شەفافیەت و لێپرسینەوە بۆ سەرکەوتنی زۆر گرنگن. سەرەڕای ئەوە، پێویستە هەوڵەکان بدرێت بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری لەسەر خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان بو دانیشتوانی گەم دەرامەت لە هەمان کاتدا باشترکردنی خەرجییەکان. جەختکردنەوە لەسەر ڕۆڵی سەربەخۆی دیوانی چاودێری دارایی زۆر گرنگە بۆ عەقڵانیکردنی خەرجییەکانی حکومەت و پاراستنی لە گەندەڵکاران، بەبێ گوێدانە پێگەی پلەی لە حکومەتدا.