(بەشی شەشەم)

دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ پایەی بنەڕەتی سیستەمی دادوەری ئازادە، سیستەمێکی حکومەتە کە تێیدا دەسەڵاتی دادوەری جیایە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن یان یاسادانان و کۆنترۆڵی نەکراوە. ئەم جیاکردنەوەی دەسەڵاتانە بنەمایەکی بنەڕەتییە لە کۆمەڵگا دیموکراسیەکاندا.

کاتێک دەسەڵاتی جێبەجێکردن یان یاسادانان کاریگەرییەکی ناڕەوا لەسەر دادگای باڵا دروست دەکات، دەتوانێت سازش لەسەر سەربەخۆیی خۆی بکات. ئەم دەستێوەردانانە دەتوانێت لە شێوەی هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردنی دامەزراندنە دادوەرییەکان، فشارخستنە سەر دادوەرەکان بۆ بڕیاردان لەسەر کەیسەکان بە پشتبەستن بە ڕەچاوکردنی سیاسی نەک شایستەیی دۆسیەکە بە شێوەیەکی تایبەت، یان تێکدانی دەسەڵاتی دادگا.

بەداخەوە دەسەڵاتی دادوەری عێراق بە گشتی ملکەچی دەسەڵاتی لایەنە سیاسییەکان بوە و سەربەخۆیی خۆی لەدەستداوە، ئەمەش بوەتە هۆی نەبونی متمانە بەو دامەزراوەیە. لە خوارەوە چەند خاڵێکی گرنگ بۆ دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ دەخەینەڕو:

1- جێبه جێکردنی دەستور: دەبێت سیستەمی دادوەری پابه بێت به جێبەجێکردنی دەستور به بێ هیچ فشارێک له لایه ن هیچ لایەنێکی سیاسی یان هیچ لقێکی حکومەتەوه .

2- پشکنین و هاوسەنگی: دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ دەسەڵاتی لقەکانی تری حکومەت (دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان) دەپشکنێت. دڵنیای دەدات لەوەی ئەو لقانە دەسەڵاتی خۆیان خراپ بەکارنەهێنن و مافی هاوڵاتیان پێشێل ناکەن. دادوەرەکان دەتوانن پێداچونەوە بە دەستورییەتی یاساکان و کردەوە جێبەجێکردنەکاندا بکەن، پارێزگاری لە ستەمکاری و زیادەڕەویکردنی حکومەت بکەن.

3. دادپەروەری دادپەروەرانە و بێلایەن: دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ دڵنیای دەدات لەوەی تاکەکان دادگایییەکی دادپەروەرانە و بێلایەنانە وەردەگرن. دادوەرەکان دەبێت دور بن لە فشاری سیاسی، کاریگەری، یان لایەنگری، ڕێگەیان پێبدات بڕیار بدەن لەسەر بنەمای یاسا و بەڵگە نەک ڕەچاوکردنی سیاسی.

4. پاراستنی مافەکان: بە پەیڕەوکردنی سەروەری یاسا ماف و ئازادییەکانی هاوڵاتیان دەپارێزێت. دادوەرەکان دەتوانن بەبێ ترس لە سزای حکومەت بڕیار لەسەر مافەکانی تاک و ئازادییە مەدەنییەکان و پرسە دەستورییەکان بدەن.

5- یەکدەنگی یاسایی: دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ یارمەتی پاراستنی یەکدەنگی دەدات لە لێکدانەوە و جێبەجێکردنی یاساکاندا. بڕیاردانی دادوەرەکان لەسەر بنەمای بنەما یاساییە دامەزراوەکان و پێشینە نەک پاڵنەرە سیاسییەکان، پێشبینیکردن و دادپەروەری لە سیستەمی یاساییدا پەروەردە دەکات.

6- متمانەی گشتی: دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ متمانەی گشتی بە سیستەمی یاسایی بەرز دەکاتەوە. کاتێک هاوڵاتیان پێیان وایە دادگاکان بێلایەنن و دورن لە دەستێوەردانی سیاسی، ئەوا زیاتر متمانەیان بە سیستەمی یاسایی هەیە و ڕێز لە بڕیارەکانی بگرن.

چەندین هەنگاوی گرینگ بە شێوەیەکی ڕۆتینی دەگیرێنەبەر بۆ دەستەبەرکردنی سەربەخۆیی دادوەری:

• دامەزراندن و ماوەی کارکردن: زۆرجار دادوەرەکان لەسەر بنەمای شایستەیی و بڕوانامە دادەمەزرێن، لەگەڵ ماوەیەکی دیاریکراو یان درێژخایەن بۆ دابڕانیان لە فشارە سیاسییەکان.

• سەربەخۆیی دارایی: پێویستە دەسەڵاتی دادوەری بودجە و سەرچاوەی خۆی لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن جیا بکاتەوە بۆ ڕێگریکردن لە ناچارکردنی دارایی.

• پاراستنی یاسایی: زۆرجار دادوەرەکان پارێزگاری یاسایییان پێدەدرێت لە بەرامبەر دورخستنەوەی ئارەزومەندانە یان هەراسانکردن بەهۆی بڕیارەکانیانەوە.

• کۆدە ئەخلاقییەکان: چاوەڕوان دەکرێت دادوەرەکان پابەندبن بەو کۆدە ئەخلاقیانەی کە بێلایەنی و دادپەروەری لە بڕیاردانیاندا بەرەوپێش دەبەن.

• پێداچونەوەی دادوەری: دەسەڵاتی پێداچونەوەی دادوەری، یان توانای پێداچونەوە و پوچەڵکردنەوەی یاسا و کردەوە نادەستورییەکان، گرنگە بۆ سەربەخۆیی دادوەری.

لە کۆمەڵگا دیموکراتیکەکاندا دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ وەک بەردی بناغەی سەروەری یاسا و توخمێکی گرینگ لە پاراستنی مافەکانی تاک و پاراستنی هاوسەنگی هێز لە نێوان لقەکانی حکومەتدا سەیر دەکرێت.

بەڵام سیستمی دادوەری عێراق لە سەرتاسەری عێراق سەربەخۆ نییە بەهۆی دەستێوەردانی سیاسی و حکومی لە بڕیارەکانیدا. ئەگەر سیستەمی دادوەری بیەوێت متمانەی خەڵک و سەربەخۆیی بەدەستبهێنێت، دەبێت ئەو بنەمایانەی سەرەوە بە پشتبەستن بە دەستوری عێراق جێبەجێ بکات، و بەو پێیە حوکم بکات، و لەژێر کاریگەریی هیچ بەرپرسێکی سیاسی یان حکومی یان کاریگەری دەرەکیدا نەبێت لە هیچ بارودۆخێکدا.