(شکاندنی سوێند کاریگەری هەیە و کەس لە سەرووی یاساوە نییە)
(هیچ تاوانێک و هیچ سزایەک نییە تەنها بە دەقێک یاسی نەبێت)
 

دەرئەنجامە یاساییەکانی پێشێلکردنی دەستوور لە زۆر وڵاتدا دەتوانێت جیاواز بێت. بەرپرسانی گشتی، لەوانەش بەرپرسانی حکومەت و نوێنەرانی هەڵبژێردراو، دەبێت سوێند بخۆن پێش ئەوەی بەرپرسیارێتی پابەندبوون و پابەندبوون بە دەستوورەوە بگرنە ئەستۆ.

سوێندخواردنی دەستووری لە زۆرێک لە سیستەمی یاساییدا بە جددی وەردەگیرێت و پێشێلکارییەکان دەتوانێت لێکەوتەی یاسایی لێبکەوێتەوە. هەندێک دەرئەنجامی یاسایی ئەگەری هەیە بۆ شکاندنی سوێندێکی دەستووری لە عێراقدا. لە تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٣، دادگای فیدراڵی عێراق، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەڕێز محەممەد ڕێکان ئەلحەلبوسی لە پۆستەکەی دوورخستەوە، چونکە سوێندی دەستووری شکاند. ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی، زریانێکی سیاسی و مشتومڕێکی لە دەوری ئەم بڕیارە لە نێوان لایەنگرانی و نەیارەکانیدا دروستکرد، کە بە بڕیارێکی سیاسی دەزانن.

لەگەڵ ئەوەشدا، لە وردەكاری‌یەكانی‌ بڕیارەکەیدا، دادگا پێی وابوو کە شکاندنی سوێند و سزای یاسایی گرنگترە لە هەر یاسایەکی نووسراو یان نەنووسراو، سەرنج بدەن ئەم لێکدانەوەیە لە دەستووری عێراقدا بوونی نییە ئەمەش پێشێلکردنی مادەی 19، بڕگەی دووەم (هیچ تاوانێک و هیچ سزایەک نییە تەنها بە دەقێک یاسی نەبێت، ...). بەڵام لەبری ئەوە، ئەمە لێکدانەوەی ڕۆحی دەستوورە، هەروەک ئەرکەکانی دادگای دەستووری، ماددەی 93، بڕگەی دووەم. باشتر بوو بۆ دادگای فیدراڵی داوا لە پەرلەمانی عێراق بکات پارێزگاری پەرلەمان لە سەرۆکی پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە پێش دەرکردنی بڕیارەکە، چونکە ئەندامی پەرلەمان پارێزگاری دەستووری هەیە، وەک لە ماددەی 63، بڕگەی دووەم دا هاتووە. ئەگەر ئێمە کەیسە یاساییەکەی سەرۆکی پێشووی پەرلەمان بەڕێز سەلیم جوبوری لەبەرچاو بگرین کە داوای لە پەرلەمان کرد پارێزگارییەکەی هەڵبوەشێنێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەبەردەم یاسادا بوەستێت و کاتێک بێتاوانی خۆی سەلماند، ئەوا پارێزگاری پەرلەمانی بۆ گەڕایەوە و ئەرکەکانی وەک سەرۆکی پەرلەمان جێبەجێ دەکرد. بەڵام دادگای فیدراڵی ڕەچاوی ئەم ماددە دەستوورییە ناکات.

بەگشتی ئەگەر کەسێک سوێندی دەستووری خۆی پێشێل بکات، لەوانەیە ڕووبەڕووی لێکەوتەی یاسایی ببێتەوە وەک:

1- دوورخستنەوە لە پۆست: یەکێک لە دەرئەنجامە باوەکان دوورخستنەوەی تاکەکەسە لە پۆستەکە یان لە پۆستەکە. دوورخستنەوەکە لەوانەیە لە ڕێگەی لێپێچینەوە، هەڵبژاردنی بانگهێشتکردنەوە، یان میکانیزمە یاساییەکانی دیکە کە لە چوارچێوەی یاسایی پەیوەندیداردا دیاریکراون ڕووبدات.

2. تۆمەتی تاوان: بەپێی قورسایی سەرپێچییەکە، کەسەکە ڕووبەڕووی تۆمەتی تاوانکاری دەبێتەوە. خیانەت، سوێندخواردنی درۆ، یان تاوانەکانی تر کە بریتین لە شکاندنی سوێندی دەستووری، دەتوانرێت دژی هەر کەسێک بەهۆی ئەم پێشێلکارییەوە بەبێ جیاوازی ئەنجام بدرێت..

3. سزای مەدەنی: تاکەکان دەتوانن سزای مەدەنی، غەرامە، یان دەرئەنجامە داراییەکانی تریان بەسەردا بسەپێنرێت.

4- بێبەشکردن لە پۆستی گشتی: پێشێلکردنی سوێندێکی دەستووری دەتوانێت ببێتە هۆی بێبەشکردن لە پۆستی گشتی لە داهاتوودا. ئەم بێبەشکردنە دەتوانێت سنووردارکردنێکی کاتی یان هەمیشەیی بێت.

5. لەدەستدانی یارمەتییەکان: بەرپرسانی گشتی ئەگەر سوێندی دەستووری خۆیان پێشێل بکەن، دەتوانن هەندێک یارمەتی یان ئیمتیازاتی پەیوەست بە پۆستەکەیان لەدەست بدەن.

6. ڕەخنەی گشتی: ڕەنگە جگە لە دەرئەنجامە یاساییەکان کاردانەوەی گشتی و سیاسی هەبێت. لەوانەیە تاکەکەسەکە ڕووبەڕووی ڕەخنەی گشتی و زیانگەیاندن بە ناوبانگەکەی ببێتەوە.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە دەرئەنجامە یاساییە تایبەتەکان بەندە بە یاسا و بڕگە دەستوورییەکانی ئەو دەسەڵاتە تایبەتەی کە پەیوەندییان پێوە هەیە. سوێندی دەستووری زۆر بە جددی وەردەگیرێت، نوێنەرایەتی پابەندبوون بە بنەما و بەها بنەڕەتییەکانی سیستەمێکی یاسایی دەکات. جێبەجێکردنی دەرئەنجامەکانی پێشێلکردنی ئەو جۆرە سوێندخواردنانە بۆ پاراستنی یەکپارچەیی سیستەمی یاسایی و سیاسی زۆر گرنگە.

هەر بەرپرسێکی عێراقی سوێندی دەستووری بخوات، لە پۆستەکەی دووردەخرێتەوە. لەسەر بنەمای ئەم چوارچێوە یاساییە، سەرۆک کۆماری عێراق کە وەک پارێزەری دەستوور سەیر دەکرێت، دەبێت لە پۆستەکەی دووربخرێتەوە، چونکە لە زۆر بۆنەدا دەستووری نەپاراستووە، وەک تێپەڕاندنی بودجەی عێراق و پێشێلکردنی کارنامەی حکومەت لەلایەن سەرۆکوەزیرانی عێراقەوە کە کاندیدی کرد.

هەر بەرپرسێکی عێراقی سوێندی دەستووری بخوات، لە پۆستەکەی دووردەخرێتەوە ئەگەر سوێندەکە شكاند. لەسەر بنەمای ئەم چوارچێوە یاساییە، سەرۆک کۆماری عێراق بە پارێزەری دەستوور دادەنرێت، دەبێت لە پۆستەکەی دووربخرێتەوە، چونکە لە زۆر بۆنەدا دەستووری نەپاراستووە، وەک پەسەندکردنی بودجەی سێ ساڵی عێراق و پێشێلکردن وە بێدەنگ بوون لە بەرامبەر پێشێلکارییەکانی سەرۆکوەزیران بۆ کارنامەی حکومەت، کە بە شێوەیەکی دەستوور سوێندی خوارد جێبەجێی بکات.

هەر بەرپرسێکی عێراقی سوێندی دەستووری بخوات، ئەگەر سوێندەکەی ڕەت بکاتەوە و ماددە دەستوورییەکان و یاسا کارپێکراوەکان پێشێل بکات، ئەوا لە پۆستەکەی دووردەخرێتەوە. لەسەر بنەمای ئەم چوارچێوە یاساییە، سەرۆککۆماری عێراق کە بە پارێزەری دەستوور دادەنرێت (مادەی 67)، دەبێت بەپێی (مادەی 61 ب- چوارهەم) لە پۆستەکەی دووربخرێتەوە، چونکە سوێندی دەستووریشی شکاندووە، ئەو دەستووری نەپاراستووە لە زۆر بۆنەدا، وەک پەسەندکردنی بودجەی عێراق و بێدەنگبوون لە بەرامبەر پێشێلکارییەکانی سەرۆکوەزیران بۆ بەرنامەی حکومەت، کە بە شێوەیەکی دەستوور سوێندی خوارد جێبەجێی بکات. سەرۆکوەزیرانی عێراق، بەڕێز محمد شیا ئەلسودانی، دوای پێشکەشکردنی پلاتفۆرمی وەزاری بۆ حکومەتەکەی (مادەی 76 چوارهەم) لەگەڵ بەڵگەنامەی ڕێککەوتنی سیاسی نێوان لایەنە شیعەکان (جگە لە سەدریستەکان)، و لایەنە سوننە و کوردییەکان، وە بەڵێنی دڵسۆزی دا کە لە وادە دیاریکراوەکاندا بەدەستی بهێنێت بۆ جێبەجێکردنی. هەروەها باسی لەوە کرد کە پرەنسیپی شەراکەتی نیشتمانی لەگەڵ خەڵک بنەمای حوکمڕانییەکەیەتی‌. 

"ئەو پەتایەی گەندەڵی کە کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی ژیان کردووە کوشندەترە لە پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنا و بووەتە هۆکاری چەندین کێشەی ئابووری و لاوازکردنی دەسەڵاتی دەوڵەت و زیادبوونی هەژاری و بێکاری و خزمەتگوزارییە گشتییە هەژارەکان"، سودانی لە وتارەکەیدا لەبەردەم پەرلەمان لە 27 تشرینی یەکەمی 2022 وتی.

هێشتا هیچ کام لە بەڵێنە ڕاستگۆکانییەکەی دوای زیاتر لە ساڵێک لە ئۆفیسەکەدا بەدی نەهاتووە. لێرەدا لیستێک لە هەندێک لە بەڵێنەکانی کارنامەکەی دەخەینەڕوو:

1. چاکسازی لە ئابووری شکستخواردوو بەتایبەتی دوای قەیرانی دیناری عێراقی و لەدەستدانی زیاتر لە 25٪ی بەهاکەی سەرکەوتوو نەبوو.

2. حکومەت پابەندە بە دروستکردنی ئامرازی کاریگەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ماوەی زۆرترین 90 ڕۆژدا لە پێکهێنانیەوە. حکومەت شکستی هێنا؛ ئەمڕۆ عێراق بە دەیەمین وڵاتی جیهان دادەنرێت سەبارەت بە گەندەڵی.

3. ئەگەر ئەو سوێندە ڕەت بکاتەوە کە خزمەتگوزارییە گشتییەکان خراپتر دەکات وەک (کارەبا، تەندروستی و پاککردنەوەی ئاو) لە شەش مانگدا بەداخەوە شکستی هێنا.

4- بەرەنگاربوونەوەی هەژاری و بێکاری و خراپی خزمەتگوزارییە گشتیەکان کە لە هەموو ئەکاونتەکاندا شکستی دەهێنێت.
5. تا ئێستا یاسادانانی یاسای نەوت وغاز و پێشکەشکردنی بۆ ئەنجومەنی وەزیران تەواو نەبووە.

6 . خۆت بەدووربگرە لە هەر ڕێوشوێنێکی بەرزبوونەوە و دواخستنی ڕێوشوێنەکانی پەیوەندیدار بە حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیا نەوتییانەی کە تێیدا کاردەکەن بۆ ئەوەی زیان بە ئابووری نیشتمانی نەگەیەنن و هەردوولا بە شەفافی کاربکەن هەتا یاسای نەوت و گاز لە ماوەی شەش مانگدا لە کاتی پێکهێنانی حکومەتەوە دەر دەکرێت. بەداخەوە تا ئێستا یاسای نەوت و گاز جێبەجێ نەکراوە و زیانەکانی ئابووری نیشتمانی تا ئێستا لە نۆ ملیار دۆلار تێپەڕیوە.

7- بەڵێنی هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن لە ماوەی سێ مانگدا و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی لە ماوەی ساڵێکدا، لەسەر هەردوو حاڵەتەکەدا شکستی هێنا.

8- کۆنترۆڵنەکردنی چەکی بەربڵاو لە دەستی لایەنەکانی‌ دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەت شکستی هێناوە.

9- خێراکردنی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە ڕزگارکراوەکان و تەواوکردنی پرسی ئاوارەکان. هێشتا نزیکەی یەک ملیۆن کەس لە ناوخۆ ئاوارە بوون و بنیاتنانەوە زۆر خاوە.

10- یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی لە ماوەی شەش مانگدا جێبەجێ نەکرا.

11- یاسای دادگای فیدراڵی لە ماوەی شەش مانگدا جێبەجێ نەکرا.

12. ئەنجامدانی پێداچوونەوەی یاسایی بە یاسای لێبوردنی گشتی بۆ پێناسەکردنی تاوانی سەر بە ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، تا ئێستا یاسای لێبوردنی گشتی ڕانەگەیەندراوە.

13. تەرخانکردن و خەرجکردنی پارەی ئەو کەسانەی کە لە بڕیارەکانی لیژنەی باڵادا هاتووە بۆ جێبەجێکردنی مادەی 140 و پێکهێنانەوەی لیژنەی باڵا، لە ماوەی مانگێک لە پێکهێنانی حکومەت. تا ئێستا خەرجیکان سەرف نەكراوه.

لیستەکە درێژەی هەیە، بە بەراورد لەگەڵ دادگای فیدراڵی عێراق کە سەرۆکی پەرلەمانی عێراق کاک محمد ڕێکان ئەلحەلبوسی دوورخستەوە، چونکە سوێندی دەستووری خۆی شکاند پاشان ناچارن کاک سوعانی لاببەن چونکە ئەویش سوێندی دەستووری شکاند.

لەسەر هەمان بنەما، لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق دەبێت لە کارەکەی لاببرێت لەبەر ئەوەی سوێندی دەستوورییان پێشێل كردوه بەپێی ماددەی 62ی دەستووری عێراق: (ئەنجومەنی نوێنەران لەوانەیە لە نێوان بەشەکان و بەشەکانی بودجەی گشتیدا بگوازرێتەوە و کۆی بڕەکەی کەم بکاتەوە. لە کاتی پێویستدا، دەکرێت پێشنیاری زیادکردنی بڕی خەرجییەکان بۆ ئەنجومەنی وەزیران بکات). لیژنەکە مەرجی نوێی بۆ بودجە زیاد کرد لە دەرەوەی دەسەڵاتی خۆی وەک لە ماددەی 62 دا هاتووە. بەداخەوە ئەنجوومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر دا، سەرۆک کۆماری کۆمار واژۆی لەسەر کرد و دادگای فیدراڵی پەسەندی کرد، ئەمەش بە پێشێلکارییەکی ئاشکرای دەستوور، مادەی 62 دادەنرێت.

سه باره ت به هه ڕێمی کوردستانیش، سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگه یاند، دۆزینه وه ی چاره سه ڕی به ڕده وام بۆ کێشه کان له گه ڵ حکومه تی هه ڕێمی کوردستانی عێراق له ڕێگه ی شه ڕاکتی ڕاستەقینە لەسەر بنەمای ماف و ئەرک و دەستەبەرکردنی پاراستنی سه ڕبه خۆیی ده سه ڵاتی دادوه ڕی، وه ک له ده ستوور زامن کراوه . بەداخەوە تا ئەمڕۆ پەیوەندییەکان باشتر نەبووە و تا ئێستاش بودجەی حکومەتی هەرێم نەدراوە.  ئەم ڕێکارە پێشێلکردنی مادەی 13ی دووەم و مادەی 14ی دەستوورە.

لە کۆتاییدا بە پشتبەستن بەو ڕاستیانەی سەرەوە باشترین ڕێگە بۆ دادگای فیدراڵی ئەوەیە کە داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بکات لە ساڵی 2024 بۆ ئەوەی قەیرانی یاسایی زیاتر و بوومەلەرزەی سیاسی زیاتر لە وڵاتدا ڕوونەدات.

لە کۆتاییدا، بە پشتبەستن بەو ڕاستیانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد و بە پشتبەستن بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی کە پێشێلکردنی سوێندی دەستووری و سزادانی لە هەر یاسایەکی نووسراو یان نەنووسراو گرنگترە، هەر ئەندامێکی پەرلەمان یان هەر ئەندامێکی گەل مافی ئەوەی هەیە داوای دوورخستنەوەی سەرۆکی کۆمار و سەرۆکوەزیران و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ئەمەش قەیرانی یاسایی و بوومەلەرزەی سیاسی زیاتر لە وڵاتدا بەدوای خۆیدا دەهێنێت. باشترین ڕێگا بۆ دەربازبوون لەم قەیرانانە داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیە لە ساڵی 2024دا.