(بەشی یەکەم)

دوابەدوای بوژانەوەی ئابووری و سیاسی و گەشتیاری هەرێم لە نێوان ساڵانی 2003 بۆ 2013، بەڵام دوای دەرهێنانی نەوت وردە وردە دەستی بە دابەزین کرد، ئەمەش بووە هۆی بڕینی بودجەی هەرێم لە ساڵی 2014 و سەرهەڵدانی داعش و ئاوارەبوونی زیاتر لە دوو ملیۆن ئاوارە و دابەزینی نرخی نەوت لە ئاستی نێودەوڵەتیدا فشاری نائاسایی خستە سەر حکومەتی هەرێم.

هەرێم دەستی کرد بە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگی دارایی جددی. ناچار بوو پشت بە قەرزی کۆمپانیا بیانییەکان و بازرگانییە ناوخۆییەکان و بانکەکان و وڵاتانی دیکە ببەستێت بۆ دابینکردنی بودجەی پێداویستییەکانی هەرێم و حکومەت، لەوانەش مووچەی زۆری فەرمانبەران. حکومەتە ناوەندە یەک لە دوای یەکەکان و پەرلەمانەکان بە سەرۆکایەتی دادگای فیدراڵی دەستیان کرد بە فشارخستنە سەر سەرکەوتنەکانی هەرێم و وەستاندنی گەشەکردن ئابووری. بۆ نموونە (یاسای غاز و نەوت، پەرلەمان، و ئەنجومەنی پارێزگاکان) هەڵوەشاوەتەوە، حکومەت بووەتە حکومەتێکی چاودێر تا هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان لە 18ی شوباتی 2024. بودجەی سێ ساڵی کە مەرجی نادادپەروەرانەی بەرامبەر هەرێم زیاد کرد، کە نەیسەپاند بەسەر پارێزگاکانی دیکەی عێراق کە نەوت یان غاز دەردەهێنن یان دەرناهێنن. ئەم مەرجانە بارگرانی لەسەر حکومەت و هاوڵاتیانی هەرێم زیادکرد، بەتایبەتی ئەو فەرمانبەرانەی کە ماوەی سێ مانگە مووچەیان وەرنەگرتووە.

لەم هەلومەرجەدا و لەگەڵ زیادبوونی ناڕەزایی جەماوەری، پێویستە حکومەت بە توندی هەنگاو بنێت بۆ گۆڕینی ستراتیژییەکانی، شۆڕش ڕابگەیەنێت و هەنگاوی بوێرانە بنێت بۆ دەرچوون لەم بنبەستەی بەسەر هەرێمدا سەپێنراوە. لێرەدا چەند خاڵێکی گرنگ دەخەینەڕوو سەبارەت بە ستراتیژی نوێی حکومەت لەم بارودۆخەی ئێستادا (هەر خاڵێک دواتر وتارێک بەدوادا دێت):

1. هەمەچەشنکردنی ئابووریی نا نەوتى

فرەچەشنی ئابووری ئاماژەیە بۆ کەرتە پیشەسازییە جیاوازەکان و چالاکییە ئابوورییەکانی ناو هەرێم. پێوەرێکە بۆ فراوانی و قوڵایی ئەو دەرفەت و چالاکییە ئابوورییانەی کە لە چوارچێوەی ناوچەیەکدا هەن. ڕەچاوکردنی ئابووری لایەنێکی ئەرێنی ئابوورییە. دەتوانێت ببێتە هۆی سەقامگیری زیاتر و خۆڕاگری و تەندروستی ئابووری گشتی. هەمەچەشنکردنی ئابووری دەبێتە هۆی خۆبژێوی و ڕەخساندنی هەلی کار و پاراستنی سامانی دارایی لەناو هەرێمدا.

2. دروستکردنی ژینگەیەکی سەرنجڕاکێشتر و بوێرتر بۆ وەبەرهێنان

دروستکردنی ژینگەیەکی سەرنجڕاکێشتر و بوێرتر بۆ وەبەرهێنان بریتییە لە جێبەجێکردنی سیاسەت و ستراتیژییەکانی هاندانی وەبەرهێنەرانی ناوخۆیی و بیانی بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمێک یان وڵاتێکدا. ژینگەیەکی بەهێزی وەبەرهێنان دەتوانێت ببێتە هۆی گەشەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار و خۆشگوزەرانی. دانانی یاسای وەبەرهێنان بۆ کۆمپانیا بچووک و مامناوەندە ناوخۆییەکان لە یاسای وەبەرهێناندا، هانی کەرتی تایبەت دەدات بۆ وەبەرهێنانێکی فراوانتر لە هەرێمدا.

3. پەرەپێدانی کەرتی گشتی

پەرەپێدانی کەرتی گشتی بریتییە لە باشترکردنی کارایی و کاریگەری و وەڵامدانەوەی دامەزراوە و خزمەتگوزارییەکانی حکومەت. کەرتی گشتی کە بە باشی کاردەکات، پێویستە بۆ پێشخستنی گەشەی ئابووری و دڵنیابوون لە خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و بەهێزکردنی حوکمڕانی باش. کارکردن بۆ کەمکردنەوەی شریتی سوور و زیادکردنی شەفافیەت و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەبێتە هۆی زیادبوونی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان.

4. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی

بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بۆ حکومەتەکان و ڕێکخراوەکان و کۆمەڵگاکان لە سەرانسەری جیهاندا زۆر گرنگە. گەندەڵی گەشەسەندنی ئابووری تێکدەدات و متمانە بە دامەزراوەکان دەشێوێنێت و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیش بەربەست دەکات. جێبەجێکردنی یاسای دژە گەندەڵی دەبێت یەکێک بێت لە کارە باڵاکانی حکومەت؛ چەسپاندنی بنەماکانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە لوتکەی هەرەمەکەوە دەست پێدەکات.

5. پەرەپێدانی کەرتی بانکی

گەشەپێدانی کەرتی بانکی زۆر گرنگە بۆ گەشەی ئابووری گشتی وڵاتێک. کەرتی بانکی بەهێز و ڕێکخراو سەقامگیری دارایی دابین دەکات، گەشەی ئابووری بەهێز دەکات و وەبەرهێنان ئاسان دەکات. لەدەستدانی متمانە لە نێوان هاوڵاتیان و بانکەکان ڕێگری دەکات لە بەشداریکردنی بانکەکان لە وەبەرهێنان و بنیاتنانی ژێرخان. بۆیە پێویستە حکومەت لەگەڵ بانکەکاندا کاربکات بۆ گەڕاندنەوەی ئەم متمانەیە، کە پێگەی بانکەکان دەگەڕێنێتەوە بۆ خزمەتکردنی هاوڵاتیان و پێکەوە کاربکەن بۆ دروستکردنی ژینگەیەکی وەبەرهێنانی هەرێمی بەهێز.

6. دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ   

دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ پایەی بنەڕەتی سیستەمی دادوەری ئازادە، سیستەمێکی حکومەتە کە تێیدا دەسەڵاتی دادوەری جیایە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن یان یاسادانان و کۆنترۆڵی نەکراوە. ئەم جیاکردنەوەی دەسەڵاتانە بنەمایەکی بنەڕەتییە لە کۆمەڵگا دیموکراسیەکاندا.

7. کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت

کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت زۆر گرنگە بۆ حوکمڕانی سەرکەوتوو و گەشەسەندنی ئابووری درێژخایەن لە هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک هەر هەرێمێک یان وڵاتێکی تر. ڕەنگە چارەسەری تایبەت بەپێی بارودۆخی ناوازەی هەرێم جیاواز بێت، بەڵام ئەمە هەنگاوێکی گرینگە بۆ ئەوەی حکومەت کاراتر بکات و ئابووری بەرەو پێشەوە ببات.

8. بەشداری کۆمپانیا گەورەکان

لە کاتی قەیرانی ئابووری وڵاتێکدا کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە یارمەتیدانی حکومەت بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان و بەشداریکردن لە بوژانەوەی ئابووریدا.

9. فرۆشتنی موڵکی دەوڵەت و خاوەندارێتی زەوییە کشتوکاڵییەکان

حکومەتەکان موڵکی دەوڵەت و زەوی کشتوکاڵی دەفرۆشن لەبەر هۆکاری جۆراوجۆر، و پرۆسەکە لەوانەیە لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاواز بێت. فرۆشتنی موڵکی دەوڵەت و زەوییە کشتوکاڵییەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بە یاسا و ڕێسا و سیاسەتەکان بەڕێوە دەبرێت کە لەلایەن حکومەتەوە دامەزراون. ئامانجی سەرەکی بریتییە لە دروستکردنی داهاتى زیاتر بۆ بەڕێوەبردنی حکومەت.

10. یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان

یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق کارێکی دژوار و هەستیارە، چونکە پێکهاتە سەربازییەکان لەگەڵ مێژوو و پەیوەندی و سیستەمی سەرکردایەتی جۆراوجۆر تێکەڵ دەکات. بۆ گەیشتن بەم یەکڕیزییە، ئامادەکاری ورد و ئیرادەی سیاسی و بەشداریی چەندین گروپ و کوتلەی کوردی پێویستە. هەروەها هانی وەبەرهێنان دەدات چونکە وەبەرهێنەر پەنا بۆ ژینگەیەکی سەقامگیر و سەلامەت دەبات کە تێیدا کار بکات.

لە کۆتاییدا، گەمارۆی دارایی و ئابووری حکومەتی ناوەندی پێویستی بە ڕێکاری پێویست هەیە بۆ ڕزگاربوون لەم چەقبەستووە و پشت بەستن بە ئابوورییەکەی بۆ دابینکردنی دارایی پێداویستییەکانی هەرێم، هەروەها خۆبژێوی لە بەرهەمی ناوخۆیی لە بواری کشتوکاڵی، پیشەسازی، گەشتیاری، تەندروستی، زانستی، سەرچاوە ئاوییەکان، و کەرتەکانی وزە بە هاوکاری دەسەڵاتە فیدراڵیەکان بۆ سوودی پێگەی دارایی و ئابووری عێراق و ئەوە خەڵکە بە گشتی. لەبەرامبەردا هەرێم ئاڕاستەیەکی جیاواز دەگرێتە بەر، بەپێچەوانەی ئەو سیاسەتەی کە دەیەوێت خەڵکی کوردستان و ناوچەکە لەڕووی ئابووری و دارایی و سیاسییەوە بخاتە سەرئەژنۆ.

لە کۆتاییدا دەڵێین ئەو ئابڵوقە دارایی و ئابووری و سیاسییەی کە لەلایەن حکومەتی ناوەندی و پەرلەمان و دادگای فیدراڵیەوە سەپێنراوە، پێویستە ڕێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر بۆ دەرچوون لەم چەقبەستووە و پشت بە ئابوورییەکەی ببەستێت بۆ دابینکردنی دارایی پێداویستییەکانی هەرێم، هەروەها خۆی پشت بەستن بوون لە بەرهەمی ناوخۆیی لە کەرتەکانی کشتوکاڵ، پیشەسازی، گەشتوگوزار، تەندروستی، زانستی، و سەرچاوەکانی ئاو وە وزە بە بە هاوکاری دەسەڵاتی فیدراڵی، بە پێی دەستوور، بۆ سوودگەیاندن بە دۆخی دارایی و ئابووری عێراق و خەڵکی کوردستان. لە لایەکی ترەوە بەو هەنگاوانەی سەرەوە هەرێم ئاڕاستەیەکی تر دەگرێتە بەر، بە پێچەوانەی ئەو سیاسەتەی کە دەیەوێت خەڵکی کوردستان و ناوچەکە لە ڕووی ئابووری و دارایی و سیاسییەوە بخاتە سەر ئەژنۆی خۆی.