لەبەر ڕۆشنایی: بۆچوونێكی نوێنەری باڵای بریتانیا بەرامبەر بەپەیوەندی كوردو عێراق
د. صەباحی غالیب
2020-02-08 1105
یەكێك لە ئامانجەكانی وڵاتانی هاوپەیمان لە شەڕی یەكەمی جیهانیدا دابەشكردنی دەوڵەتی پیر و پەككەوتەی عوسمانی بوو. بۆ ئەو مەبەستەش دەیانەویست هەر نەتەوەیەك ئەگەر لێهاتووییان تێدابێ و بیانەوێ كار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بكەن، ئەوا ڕێگاپێدودرێ و دەتوانن بگەنە ئەو ئامانجە. دیارە وڵاتانی زل هیزی ئەوروپا چاك لەوە تێگەیشتبوون كە هەموو نەتەوەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی لە ماوەی چوار سەد ساڵدا، بە دەستی گەڵەگایی و داگیركردن و چەوساندنەوەی توركەوە لەوپەڕی خراپی باری سیاسی، كۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری و ئابووریدا بوون، بۆیە هەر زوو لەناو دەوڵەتانی زل هێزدا ئەو باوەڕە پەیدا بوو كە دەبێ نەتەوەكان لە ئازاردان و چەساندنەوەی تورك ڕزگار بكرێن.
كورد بێ ئەوەی پشكێكی لە تێكۆشانی سیاسی شەڕی یەكەم و هاوكاری هاوپەیمانەكان هەبێ، لە پێش هەموو لایەكەوەوە لەو بیرۆكە و بەرنامەیەی مەبەستی شەڕەكە بوو بەهرەمەند بوو، ئەو بوو لە ناوەڕاستی تشرینی دووەمی 1918 بەر لەوەی هیچ دەوڵەتێك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێ و بوونی هەبێ، سەرەتایەكی پرشنگداری دەوڵەتی كوردستان كە پێتەختەكەی سلێمانی بوو، دامەزرا. دەوڵەتەكە بۆ ئەوە بوو كە بە پێی نەخشەیەك بە هەوڵ و كارامەیی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، سەركردایەتییەكی لێزان و یەك ڕیزی چین و دەستەكانی كورد ڕۆژ بە ڕۆژ گەشەبكا و فراوان و بەهێزتر بێ، تا ئەو كاتەش كە ئەو هەل و مەرجانە پێدەگەن ئەوا ئەفسەرانی سیاسی بریتانیا لە خزمەت و یارمەتیاندا دەبن.
كورد كە میللەتێكی دواكەوتووی شارستانییەت و ڕۆشنبیری، هاوكات لێنەزانی سیاسەت و بەڕێوەبردنی دەوڵەت بوو، بایەخی ئەو هەوڵ و بەرهەمەی نەدەزانی، شێخ مەحمود كە بە بەخت و بە ناووناوبانگ كرابوو بە حوكمدار، بێ ئەوەی لەوە پێش سیاسەتی كردبێ یا بۆ هاوكاری هاوپەیمانەكان دارێكی خستبێتە سەر بەردێك، پێیوابوو كە بە دەركردنی چەند ئەفسەرێكی بێ چەكی ئینگلیز كە بۆ ڕاوێژ و فێركردن و ئامادەكردنی حوكمدار و فەرمانبەران و لێپرسراوانی دەوڵەتداری بۆ دوا ڕۆژی كوردستانێكی بەهێز و گەورە لە سلێمانی دانرابوون، گوایە بە دوورخستنەوەی ئەوانە، ئیدی بە ئاسانی و بێ دەستمایەی هیچ هەل و مەرجێكی حكومەتی لەناو كورد دا، دەتوانێ دەوڵەتی كوردستانێكی بەهێز بەڕێوەببات و خۆی ببێتە فەرمانڕەوایەك كە تا ئەو شوێنەی بیویستایە، شیری بڕیبكردایە.
پەیدابوونی دوو تێگەیشتن لە نێوان شێخ مەحمود و بریتانیا كە یەكەمیان بێ تاقیكردنەوە، بێ بوونی شارەزایی و كەرەسە و دەزگای فەرمانڕەوایەتی، ئەوجا بێ چەك و جبەخانە و خەزێنە، بەرامبەر بە یەكێك لە كۆنترین و دامەزراوترین و بەهێزترین دەوڵەت لە جیهانی سەردەمەكەدا، كە تازە بە تازە هاتۆتە ناوچەكە و گەورەترین ئیمپراتۆریەتی حەوت سەد ساڵەی عوسمانی تێكشكاندبوو، خاوەنی فراوانترین و چالاكترین و ڕێكترین دامەزراوەی دەوڵەتی بوو لە جیهاندا، بێ ئەوەی ماوەیەكی زۆر تێپەڕێ و حوكمدار لێكدانەوەیەكی بۆ بكا، ئەو دوو تێگەیشتنە بەر یەك كەوتن، لە ئەنجامدا هەرایان لە نێواندا پەیدابوو، چەند ئەفسەرە ئینگلیزە یاریدەرەكەی دامەزرانی دەوڵەتی كوردستان لە لایەن حوكمدارەوە گیران، هەتاكرا لەناوخۆ و لە دەرەوە هەوڵدرا شێخ لەگەڵ بریتانیا نێوان تێكنەدا، بێ كەڵك بوو، تەنانەت بۆ ئەوەی كار لە كار نەترازێ، نوێنەری باڵای مەدەنی بریتانیا بۆ خۆی تكای دنیایەكی لە شێخ مەحمود كرد كە چەند ڕۆژێك ئارامبگرێ تا دەچێتە خزمەتی و زۆریشی لێپاڕایەوە كە چەند ئەفسەرەكە ئازاد بكا، ئیدی لەو هەوڵانە شتێكی لێ سەوز نەبوو.
هۆشهاتنەوە بە خۆدا بۆ هەموو كەسێك و بۆ هەموو سیاسەتمەدارێك و حیزب و نەتەوەیەك پێویستییەكی بەردەوامی ژیان و سەركەوتن و چوونەپێشەوەیە. گرنگیدان بە مێژوو بەشێكە لە ئاگابوونەوە و هەڵسەنگاندنی مەسەلەكانی دەوروبەر، بۆ ئەوانەی سیاسەتدەكەن و بەتەنگ دواڕۆژ و سەرفرازییەوەن بە تایبەتی سیاسەتمەدار و ڕووناكبیر، مێژوو بە ئامرازێكی كاریگەری سیاسەت تەماشادەكەن، بێ پێداچوونەوە و دیاریكردنی لایەنی چاكە و خراپەی مێژوو، ئەگەر سیاسەتمەدار لایەكی هۆشیارانە لە مێژوو نەكاتەوە، زەحمەتە بتوانێ بە تەواوەتی لە مەسەلەكان تێبگات و پەیوەندی لایەنەكان لێكبداتەوە، یا هەنگاوێك بۆ پێشەوە بهاوێ.
هەڵبەت ناكرێ بێ جیاوازی و دەقاودەق مامەڵەی مێژووی صەد ساڵ لەمەوپیش لە ئێستادا وەك ئەو كات بكەین، ئەوە ڕوونە كە دۆخەكە زۆر جیاوازە، ئەو دەمە دەوڵەتێك بە ناوی عێراقەوە نەبوو، عەرەبە نەتەوەییەكان دەسەڵاتیان هێندە نەبوو، جارێ سنوور و سوپا و پارە بە دەستەوە نەبوون، هەموو ئەوانە وا دەكەن كە شێوازی گەمەی سیاسی ئەو كات و ئێستا لە یەك نەچن، بۆیە بۆ هەر قۆناغێك پیاوی خۆی و تێگەیشتن و مامەڵەی خۆی دەوێ.
لێرەدا دەمەوێ هێما بە خاڵێك لە تێگەیشتنی نوێنەری مەدەنی بریتانیا لە بەغدا سەبارەت بە بە مەسەلەی كورد بكەم. بەر لە دروستكردنی عێراق بە ساڵ و نیوێك زیاتر، ئەو كات بە ویلایەتی بەصرە، بەغدا و موصڵ دەوترا مێسۆپۆتامیا، جارێ بڕیاری تەواو بۆ چارەنووسی ئەو سێ ویلایەتە نەدرابوو، بەڵام قسە و گفتوگۆ و بیروباوەڕگۆڕینەوە هەبوو كە چ بكرێ و چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆزی كورد لە باشووری كوردستان یا كوردی ویلایەتی موصڵ بكرێ، لە 19ی تشرینی دووەمی 1919دا، نوێنەری مەدەنی بریتانیا لە بەغدا نووسراوێكی تایبەت دەنووسێ بۆ وەزیری كاروباری هندستان كە ڕاستەوخۆ بەرپرسیاری چارەنووسی ئەو سێ ویلایەتە بووە. نووسراوەكەی سێر ئەرنۆڵد ویڵسن كە نوێنەری مەدەنی بریتانیا بوو، لە شیكردنەوەی پێشنیازێكی میس بێل كە داوادەكا وڵاتێك لە سێ ویلایەتی ناوبراو پێكبێنن، ویڵسن ئەو كاتە بە هیچ شێوەیەك بە پێشنیازەكەی میس بێڵ ڕازینابێ و بە وەزیری كاروباری هندستان ڕادەگەیەنێ كە "بیروڕای دروستكردنی دەوڵەتێك بە ناوی عێراقەوە كە پایتەختەكەی بەغدا بێ، كورد بەوپەڕی توانایەوە لە دژی دەوەستێتەوە، شیعەش بە هەمان شێوە. كورد هەرگیز ڕازینابێ لە لایەن عەرەبەوە فەرمانڕەوایەتی بكرێ، شیعەش بە هیچ كلۆجێ زاڵبوونی سوننە بەسەریاندا قەبوڵناكەن."
ئەگەر بە دروستی و بێ لایەنگیری بگەڕێینەوە بۆ مانگی 11ی 1919، دەبینین چ كورد و چ شیعە، ئەگەرچی وەك خەڵك هەبوون، بەڵام هیچ لایەكیان سەركردایەتی كارامە و لێزانیان نەبووە، جا تێگەیشتنی بریتانیا هەرچی چۆنێك بووبێ كە كورد سەركردایەتی شارەزا و دڵسۆزی نەبووبێ و ڕێكخستنی جەماوەری و یەكڕیزی نەتەوەیی و نیشتمانی لە قاتیدابووبن، ئەوا بێ هۆكاری ناوخۆیی پتەو كە لە واقیعی سیاسەت تێبگا، دیارە بەرهەمێكی لێناكەوێتەوە. هەڵبەت ئەوەش نیشانەیەكی هەرە ئاشكرایە كە تێترانجانی سێ پێكهاتەی كورد، سوننە و شیعە نەك لە عێراقدا لە بۆشاییی ئاسمان و لەناو زەریاش بە ئاسوودەیی و ئاشتی پێكنایە.
وا بۆ 100 ساڵ دەچێ عێراق هەیە و هەرچۆنێك بووبێ كراوە بە دەوڵەت، لەو كاتەوە تا ئێستا 3 جار ئەو دەوڵەتە هەڵوەشاوەتەوە و بە ئارەزووی ئەوانەی دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرتووە، لە بنەڕەتەوە هەڵیانتەكاندووە. جاری یەكەم لە كودەتای 14ی تەمموزی 1958، دووەم لە 30ی تەمموزی 1967، سێیەم لە 2003، سەیر ئەوەیە دوای ئەوەی كاربەدەستانی تازە لەسەر پێی خۆیان ڕاوەستاون، هیچ یەكێك لەو جارانە، دەسەڵاتداران پەیام و بەڵێنی خۆیان نەبردۆتە سەر و هەنگاوێكیان بۆ ئاشتی كۆمەڵایەتی و ئاسوودەی ناوخۆ و مافی یەك بە یەكی پێكهاتەكان جێبەجێنەكردوو. ئەوەی پەیوەندی بە كوردەوە هەیە، جار بە جار دۆخەكەی زیاتر لێتاڵكراوە و هەڕەشەی زۆرتری لەسەر بووە.
لە جاری یەكەمی گۆڕانكاری ڕژێمی عێراقدا، درێژترین و فراوانترین شۆڕشی كورد كە بە شۆڕشی ئەیلول ناویدەركردووە، ئەنجامدراوە، هەرچی هێزی عێراق هەبوو بە هاوكاری سوپای سوریاش بۆ دامركانەوەی شۆڕشەكە بەكارهات، كەچی نەیانتوانی، لە دواییدا كۆتاییەكەی كەوتە قۆناغی دووەمی گۆڕانكاری عێراق كە ڕژێمی بەعس بوو، شۆڕش بە جۆرێك كۆتاییپهێنرا كە ڕژێمی صەددام ئەوەی بەلاوە چاكتر بوو مل بۆ خواستی دەوڵەتی شاهەنشایی ئێران كەچبكا بەڵام دۆزی ڕەوای كورد چارەسەر نەكا، ئەوجا ئەنفال و ڕاگوێزانی دێهاتی باشووری كوردستانی بەدواداهات. لە جاری سێیەمدا، بە حساب چەرخی 21ە، دوای یەك دوو ساڵ دەركەوت كە مامەڵەكردن لەگەڵ فەرمانڕەوایانی حیزبی ئایینی و مەزهەبی یەكجار قورسترە لە هەموو حیزب و هێزێكی شمولی دیكە، ئەو حیزبە مەزهەبیانەی لە عێراق كە ئەمێریكا دەسەڵاتی دانێ، كە هەر هەموویان خاوەنی میلیشیای سەردەمی شەڕی عێراق ـ ئێرانن و لە لایەن سوپای پاسدارانەوە دروستكراون و ڕێكخراون، بۆ سەر كورد هەڕەشەیەكی یەكجار گەورەتر و مەترسیدارترن وەك لە دەسەڵاتدارانی پێشووتری عێراق، لە ئێستادا كورد هەڕەشەی ئەوەی لەسەر كە ئەوەی بە دەستیشیهێناوە، بێ مایەبكرێ.
كورد بە گشتی ژیانێكی ئاسوودەیی و دانپَیدانراوی سیاسی و نەتەوەیی دەوێ، لەسەر خاكی خۆی بە ئاشتیانە بژی، لەوەتەی هەشە عەرەبی چاو ڕەش بە برای خۆی دەزانێ و بۆ دۆزی عەرەب زۆر هاوكاریكردووە، ڕێزی سوونەی عەرەب و شیعە و هەموو ئایین و ئایینزاكانی دیكەش دەگرێ، ئەوەشی گەلێك جار دووبارەیكرۆتەوە و سەلماندویەتی، بەڵام مخابن تا ئێستا عەقڵیەتی سیاسی ئەوانەی هاتوونەتە سەر كار، نەگەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی مافی كورد بدەن و دۆزی كورد چارەسەربكەن. هەڵبەت گۆڕینی عەقڵ و تێگەیشتن و هەڵوێستی حیزب و فەرمانڕەوا كارێكی ئاسان نییە، ناشكرێ هەتا دنیا دنیایە، كورد باجی ڕووداوی نا عادیلانەو مێژووی قۆناغی سەخت بدا. 100 ساڵ بۆ چارەسەركردن و مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو واقیعەدا، زۆرە. پرسیارەكە ئەوەیە، بۆ چارەسەر و دەرفەت پەیداكردن، بیری ورد و كاری قورسی دەوێ، لەمەشدا كورد بەرپرسیاری یەكەمە، بێگومان بۆ گەیشتن بە ئامانج و ماف وەدەستهێنان، ڕاستەوخۆ، ڕوو بە ڕووی سیاسەتمەداری لێزان و لێنەزان دەبێتەوە.