لەناو دەسەڵاتدارانی ئەو سنوورە جوگرافیا سیاسیانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو خەڵكەی لە عێراق بە نایاسایی و ناسروشتی بە ناونیشانی پەرلەمان و وەزیر و هێزدار بوونەتە سیاسەتمەدار و كارهەڵسوڕێنەری دەسەڵات، ئەوان لە هەر كەسێك زیاتر دەستە وشەی "سەروەریی عێراق" بەكاردەهێنن، واش پیشاندەدەن گوایا عێراق دەوڵەتە و خاوەن سەروەرییە!
زێدە بەكارهێنانی سەروەری لە لایەن كاربەدەستانی ئەوەی پێیدەوترێ‌ عێراق، خۆی لە خۆیدا بۆتە ناڕوونی و تەمومژ بە دەوری ئەو زاراوەیەدا. هیچ گومان هەڵناگرێ‌ كە هەموو زانایانی سیاسەت، كۆمەڵناس، قانوونناس و دەوڵەتمەدار، سەروەریی بە هەرە ڕەگەزە سەرەكی و پێویستەكانی بوون بە دەوڵەت دەزانن، بە واتایەكی دیكە دەوڵەت مانای سەروەرییە و سەروەریی مانای دەوڵەتە. ئەو سەروەرییە كە بۆ بوونە دەوڵەت هێندە كاریگەر و بایەخدارە، دەبێ‌ مانای چی بێ‌ و چۆن لێكدەدرێتەوە؟
مانای سەروەری:
بیرۆكەی سەروەری دەوڵەت بەندە بە دەستووری پیادەكراوی ناوخۆ و دەرەكی و قانوون و سیستەمی نێودەوڵەتییەوە، لەو بارەیەوە بەكارهێنانی سەروەری هەمان مانای سەربەخۆیەتی دەوڵەت دەگرێتەوە كە دەسەڵاتی هەبێ‌ بەسەر سنووری ناوچەیەكی جوگرافیایی و پاراستنی لە هەموو دەستتێوەردانێكی دەرەكی، جا جۆری فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتەكە هەرچۆنێك بێ‌، ئەوە مەسەلەیەك نییە، واتا شانشینی بێ‌ یا كۆماری، سەرۆكایەتی بێ‌ یا پەرلەمانی، دیكتاتۆری بێ‌ یا دیموكراتیك. هەڵبەت ئەوە لایەكی سەروەرییە، لایەكەی دیكەی برێتییە لەوەی كە بەندە بە قانوونی گشتییەوە كە ئەویش پەیوەندی بە دەوڵەت و كۆمەڵگەوە هەیە كە دەبێتە دامەزراندنی شەرعییەتی دەسەڵات یا سەروەری لەناوخۆدا، دیارە ئەوەش دروستیكاركردن دەسەلمێنێ‌ و پێبەندی جێبەجێكردنی فەرمانەكان بەسەر كۆمەڵگەدا دەچەسپێنێ‌، لەو ڕوانگەیەوە دەوڵەت، بۆ ئەوەی پارسەنگی لایەنە تایبەتی و گشتییەكان ڕابگرێ‌، دەستوور، ڕەگەزەكانی قانوون و بڕیار پیادەدەكا.
لە مێژووی بیری سیاسەتدا گەلێك نموونە هەن كە مانای سەروەری لێكدەدەنەوە، یەكێك لەوانە لەسەر بناغەی پەیمانی كۆمەڵایەتی و ئاشتی ناوخۆ هەڵنراوە، ئەو نموونەیە ئەوەیە كە دەزگاكانی دەوڵەتی شەرعییەت لە كۆمەڵگە وەردەگرێ‌ تاوەكو لە جیاتی ئەوان و بە ناوی ئەوانەوە فەرمانڕەوایەتیبكا، لە مێژووی بوونی دەوڵەتدا، بەناوبانگترین جۆری سەروەری ئەوەیە كە تۆماس هۆبز (فەیلەسوفێكی ئینگلیزی بووە، یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی فەلسەفەی دەوڵەتی نوێ‌.) باسیدەكا كە دەوڵەت سەروەری لە كۆمەڵگەوە وەردگرێ‌ و لە جیاتی ئەوان و بەسەر ئەواندا فەرمانڕەوایەتی دەكا، واتا ئامرازەكانی دەسەڵات تەنیا و تەنیا دەبێ‌ بەدەست دەوڵەتەوە بن، لەوە سنوورانە دەرچێ‌، ئەوا دەبێتە پەشێوی و ئاژاوە. بە مانایەكی دیكە شەرعییەتی سەپاندنی قانوون و دەستوور و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان لە تایبەتمەندێتی دەوڵەتە و لەو ڕێگایەشەوە سەروەری ناوخۆیی و دەرەكی پیادەدەكرێ‌.
لێرەدا دەیان پرسیار بە ڕووی قەوارەی عێراقدا دەتەقێتەوە، لەوانە: بە ڕاست عێراق خاوەنی سەروەری ناوخۆ و دەرەكییە یا نا؟ لە وەڵامی ئەوەدا دەوترێ‌، لە سەرتای دروستكردنییەوە لە 1921 تا 1932 ڕاستەوخۆ لە ژێر دەسەڵاتی ئینتیدابی بریتانیادا بوو، دوای ئەوەی لە 1932 بووە بە ئەندامی كۆمەڵەی گەلان تا كودەتای 14ی تەمووزی 1958 بە ناڕاستەوخۆ و چەندان پەیمانەوە بەسترابۆوە بە بریتانیاوە، دوای ئەوەش تاوێك لە ژێر كاریگەری وڵاتانی نەتەوەیی عەرەبی و تاوێكی دیكە گەڕانەوە بۆ پێبەندبوونی بە بریتانیا و ئەمێریكاوە، ئەوجا پەیوەندی لاسەنگی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت، دوای ئەوەش گەڕانەوە بۆ ئەمێریكا بە تایبەت لە سەردەمی سەددام حسێن دا. دوای ڕووخاندن و نەهێشتنی عێراق لە 2003دا تا ئێستا عێراق موستەعمەرەیەكی ئەمێریكاییە، ئەوجا بوونی سەربازی بریتانیا، فرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتالیا، هۆڵەندا، بەلچێك، چیگ، ، كەنەدا، دانمارك، فینلەندە، سوید و هیدیكەش لەسەر خاكی عێراق و داگیركردنی بەشێكی فراوانی سەرووی باشووری كوردستان لە لایەن لەشكری داگیركەری توركیا هیچ مانایەكی بۆ سەروەری نەهێشتۆتەوە. خۆ ئەوەش ئاشكرایە هەرچی سیستەمی سەربازی و دارایی و بەڕێوەبردن لە عێراقدا هەیە هەر هەمووی لەسەر عێراق سەپێنراون، ئەوانە بە كورتی كە بە كاریگەری دەرەوە چەسپاون. لەناو خۆشدا ئەگەر عێراق بە كۆمەڵێك پەیمان كرابێ‌ بە موستەعمەرەی ئەمێریكا، ئەوا ئێران بە داوەتی حیزبی و كەسایەتییە شیعەكان كراوە بە موستەعمەری ئێران، بە مانایەكی دیكە جۆری داگیركردنی ئەمێریكا و ئێران بۆ عێراق، ئەوەی ئێران زۆر مەترسیتر و پێشێلكردنێكی  بەهێزترە و هەرچی سەروەرییە بۆ عێرقی نەهێشتۆتەوە.
جگە لە كاریگەری دەرەكی لە سیاسەتی ناوخۆی عێراقدا، لەوە بەهێزتر ئەوەی بەهایەكی بۆ نەبوونی سەروەری لە عێراق دانەناوە، پێهاتەكانی عێراقن. لە 1921 تا 2003 واتا بۆ 82 ساڵی ڕەبەق شیعە خۆی بە مەغدوور دەزانی و پێیوابووە فەرمانڕەوایەتی لێزەوتكراوە، لەو ڕوانگەیەشەوە هەرچی پێكرابێ‌ بۆ دوژمنایەتی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق كردویەتی، كوردیش وەك چۆن بە ویستی خۆی نەبۆتە بەشێك لە عێراق و مامەڵەی هاونیشتمانی پلە یەكی لەگەڵ نەكراوە، ئەمیش بەردەوام لەسەنگەری دوژمنایەتی و بزووتنەوەی دژ بە عێراق بووە، سوننەش بە ئارەزووی دەمار توندی و گیانی شۆڤێنییەوە فەرمانڕەوایەتی خۆی لە ڕێگا دەزگا تۆقێنەرەكانەوە سەپاندبوو. لە  دوای 2003 تا ئەمڕۆ كە شیعە باڵا دەستە، لەم نزیكەی 18 ساڵەدا بۆتە دەسەڵاتی تۆڵكردنەوە لە سوننە بە پلەی یەكەم و لە كورد بە پلەی دووەم، ڕەنگیشە ڕقی لە كورد زۆرتریش بێ‌، جارێك لەبەر ئەوەی سوننەن جارێكیش لەبەر ئەوەی كورد كوردە، بۆیە لەو كاتەوە دوو پێكهاتەكەی دیكە بە چاوی گومان و ڕەنگە دوژمنیش بڕواننە دەسەڵاتی قەوارەی عێراق و نەتوانراوە زەمینەیەكی ئاشتی و بەرقەراری بۆ خەڵك پەیدابێ‌. 
لە ڕووی سیستەمی سەربازییەوە تا ئێستا عێراق توانای خۆپارێزی نییە و بە هیچ شێوەیەك ناتوانێ‌ مەترسی دەرەكی لە خۆی دووربخاتەوە، ئەمە جگە لەوەی كە هەموو هێزی چەكدار، ئاساییش، پۆلیس، هەواڵگری و هیدیكە لە لایەن شیعەوە دەستیان بەسەرداگیراوە، لە سەروو ئەوانەشەوە بە دەیان ڕێكخراوی تۆقێنەر و دروستكراوی ئێران بە ناوی جیا جیاوە وەك: حیزبوڵڵا، حیزبی دەعوەی ئیسلامی، ڕێكخراوی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، سەرایای خۆراسانی، نوجەبا، صالیحون، ڕێكخراوی ئیمام زەمان، كەتائیبی سەیید ئەلشوهەدا، جەنگاوەرانی سەدر، سەرایای سەلام، كتائیبی ئیمام حسێن و زۆری دیكەش هەموویان باڵی چەكداری، موخابەراتی، دارایی، دادگایی، بەندیخانە، قوتابخانەی پێگەیاندنی بیری توندڕەوی و تۆڵەسەندنەوەی خوێنی حسێن نەك هەر لە سوننە بەڵكو لە مرۆڤایەتی هەیە، ئەو ڕێكخراوانە هەموویان، پەیوەندییەكانی دەرەوە و دەیان دەزگای دیكەی ناشەرعی و دڕەندانەیان هەیە، بە كورتی هەر یەكەیان حكومەتێكی گەورەن لەناو حكومەتێكی بچووكی بێ‌ دەست و پێی ئەوەی پێیدەڵێن عێراق، لە هەمان كاتدا هەموو ئەو ڕێكخراوە تۆقێنەرانە لە بەناو پەرلەمانی عێراقدا فراكسۆن و نوێنەریان هەیە وەك: سائیرون، فەتح، دەوڵەتی یاسا، حیكمە، ئیرادە و كەفائات، ڕەوتی سەدر، لە ڕێگای بڕیار و قانوونەوە خۆیان بەسەر خەڵكی عێراقدا زاڵكردووە و هەر هەمووشیان بڕیار و ڕێنمایی لە تارانی خامنەیی و پاسدران و كاربەدەستانی شیعەی ئێرانەوە وەردەگرن. ئەوەی مایەی گەپ و تێرامانە ناوی ڕێخراوەكان هیچیان لەگەڵ ناوەڕۆك هەست و جوڵە و هەڵوێست و بیر و شارستانیەتدا یەك نایەنەوە، ئەوان لە كوێ‌ و ئەڵڵا، ئیسلام، ئەهلی حەق، نوجەبا، یا صالیحون و سەلام و حسێن لە كوێ‌! 
ئەوەتا حكومەتەكەی عادیل عەبدولمەهدی توانای ئەوەی نەبوو بڵاوە بە خۆپیشاندانی شیعەكانی بەردەمی سەفارەتخانەی ئەمێریكا بكا و كەسێك تكای ئەویان قەبوڵنەكرد، حكومەتیش حكومەت بێ‌ نابێ‌ بە تكا لەگەڵ خەڵكدا داخوازی بكا بەڵكو دەبێ‌ فەرمانبكا، دوا جار سەرۆك وەزیران بێ‌ دەسەڵاتانە و بە شەرمەوە تكای لە فەیاز، ئەبو موهەندیس، عامری و خەزعەلی كرد، ئەوان بوون ئەمریان بە چۆڵكردكردنی شیعەكانی بەر سەفارەت كرد. بە هەمان شێوە حیزبوڵڵا فەرمان بە هێزە چەكدارەكانی عێراق دەكا كە لە سنووری بنكەكانی ئەمێریكا دووربكەونەوە بۆ ئەوەی مەیدانیان بۆ خۆشبێ‌ هێرشیان بۆ بكەن. هەر لەو بارەوە حسێن حسێنی وتەبێژی ئاساییشی نەتەوەیی و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران داوا لە حەشدی شیعی دەكا هێرشبكەنە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمێریكا لە عێراق، ئەوە حەقیقەت و دۆخی واقیعی ئەو قەوارەیەیە كە ناونراوە عێراق، ئایا عەقڵێكی سیاسی ئاسایی هەیە وا بزانێ‌ لە عێراق شتێك هەیە بەناوی دەوڵەت و بە ناوی سەروەری، كەچی كاربەدەستانی ئەو دەسەڵاتە، بەوپەڕی ڕوو ئەستوورییەوە باس لە سەروەری عێراق دەكەن!
لەبەر ڕۆشنایی ئەوحەقیقەت و تێگەیشتنەی سەرەوەدا، گومان هەڵناگرێ‌ كە عێراق زەمینێكی شیعەیی تۆقێنەر و قەڵاچۆكردنی تەواوی عەقڵ، ڕەوشت، بیر، مافی مرۆڤــ، هونەر و زانستە. ئەوان نموونەیەكیان لە عێراق دروستكردووە كە جگە لە خۆیان ئینسان ناتوانێ‌ هەناسە بدا. ئەوان شەرمناكەن و بە دەنگی بەرز بە ئەندامانی كورد لە پەرلەمانی عێراق دەڵێن یا ئەوەتا دەنگ بە پرۆژەی ئەوان بدەن یا ئەوتا نابێ‌ جارێكی دیكە پێ‌ بخەنەوە بەغدا، ماڵی بێ‌ دەسەڵاتی كورد و بێ‌ پشتیوانی سیاسیی ناوخۆ و نێو دەوڵەتی بڕمێ‌ كە ئێمەی لە گەڵ ئەواندا هێشتۆتەوە. ئەوجا چ كارمان بە سەروەری و ناسەروەری ئەو قەوارەیەوە هەبوو.
لە عێراق سەروەری تەنیا بڕیاری شیعەكان و هەندێ‌ لایەنی دیكەیە، دەنا سەروەری پەیوەندی بە واقیعی سیاسی ناوخۆ و نێودەوڵەتییەوە نییە.