بە هێرشكردن و داگیركردن، سەردەمانی 5 سەدە، ئەرمەن وەك ڕەگەزێكی ئایینی جیاواز كرابووە پێكهاتەی دەوڵەتی ئیسلامی عوسمانی، كوردیش وەك ئەوان لە سەرەتای سەدەی 16وە بە هەمان شێوە و بە تۆزێك جیاوازییەوە خزێنرابووە ناو ئیمپراتۆریەتی فرە نەتەوەیی عوسمانییەوە، زۆرینەی كورد بە هاوبەشیكردنی چەكداری بۆ گەشەكردن و فراوانبوونی دەوڵەتی عوسمانی كاریگەرانە لە میدانی شەڕدا بوون، لە سەرەتادا جۆرێك دەسەڵاتی ناوچەیی پچڕ پچڕیان دەستكەوتبوو. لە بواری شەڕدا، ئەرمەنەكان چالاكییەكی ئەوتۆیان نەبوو، بەڵام لە بازنەی بازرگانی و ئابووریدا، بەردەوام ڕۆڵی سەرەكییان لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتی ناوبراودا هەبووە، ئەوەی مایەی سەرنجە لەو مێژووە دوور و درێژەدا ئەوەیە كە ئەرمەن هەرگیز نەبوونە هاونیشتمانی یەكسان، كوردیش بە هەمان شێوە، بۆیە بەردەوام بە چاوی گومان و زۆر جاریش بە ناحەز و سەربار تەماشادەكران. 
بە درێژایی و لە تەواوی مێژووی دەوڵەتی عوسمانیدا ئەوانەی تورك نەبوون بە چاوێكی كەمتر تەماشادەكران، موسڵمانە نا توركەكان تەنیا وەك موسڵمان دەناسران، بە هیچ شێوەیەك وەك خەڵكێكی جیاوازی ئیتنی نەدەبینران، واتا هەر ئەوەندە بوو دەیتوانی بڵێ‌ موسڵمانم، بەڵام بۆی نەبوو بڵێ‌ من موسڵمانی كوردم، یا موسڵمانی لاس یا موسڵمانی ئەلبانیم. لە موسڵمانێتی عوسمانیدا، تەنیا تورك موسڵمانی تەواو بوون نەك ڕەگەزێكی ئیتنی دیكە با موسڵمانیش بووبن، هەر بۆیە لە دامەزرانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە، تورك ئیسلامی بۆ بەرژەوەندی دەسەڵاتی سیاسیی خۆی بەكارهێناوە نەك وەك ئایین، لەو ڕوانگەیەوە دەسەڵاتدارانی تورك هەرگیز باوەڕیان بە گەورەیی ئینسان، برایەتی موسڵمانان، دادی كۆمەڵایەتی و یەكسانی نەبووە.
لە قەوارەی عوسمانیدا هەموو پێكهاتە ناتوركەكان هەر یەكە بە ئەندازەی جیاواز و لە سەردەمی جیاوازدا تووشی چەوساندنەوە و ئازارادان بوون، وەختێك لە سەردەمی بایەزیدی یەكەم (1389 – 1402) بۆ یەكەم جار خەڵكی مەسیحی نەك هەر لە سوپا بەڵكو لە كارگێڕیدا دادەمەزران، لەناو دەستەبژێری دەسەڵاتی عوسمانی و لەناو خەڵكدا بووە هەرایەكی گەورە و ناڕازیبوون، بە هەموو شێوە و لە هەموو لایەكەوە هەوڵدەدرا لە كارگێڕی بیانكەنە دەرەوە. بۆیە لەو كاتەوە لە دیوانی سوڵتان و بابی عالی و ناو خەڵكی تورك، خەڵكی مەسیحی لەناو ئیمپراتۆرەكەدا بە نامۆ و دوژمن تەماشادەكران، ئیدی چەوساندنەوە و ئازاردانی مەسیحی بە شێوەیەكی ڕێكخراوەیی بووە دەستوور لەناو توركدا، نەریتی سوپای عوسمانی بووە تاڵانكردن و دەستكەوت نەك هەر لە ئەوروپادا بەڵكو لەناو موسڵمانە ناتوركەكانیشدا. هەر ئەوەش وایكرد لە چەرخی حەڤدەوە، وردە وردە دەسەڵاتی تۆقێنەری عوسمانی لەناو پێكهاتەی مەسیحیدا بووە مایەی قین و ناڕازی و هەڵوەرین، لە ئەوروپای ژێر دەسەڵاتیاندا نەتەوە ناموسڵمانەكان ڕادەپەڕین و سەربەخۆییان بە دەستدەهێنا و لە دەوڵەتی ناوبراو جیادەبوونەوە. لە كۆتایی چەرخی حەڤدە 1683 ـ 1699، پۆڵەندا و هەنگاریا جیابوونەوە، بە دوای ئەوەدا نەتەوە و ناوچەكانی دیكە بۆ جیابوونەوە ڕیزیان بەست. 
لە چەرخی نۆزدەوە 
چەرخی نۆزدە، چەرخی هەڵگەڕانەوە و شۆڕشی نەتەوە ناموسڵمانەكانی دیكە بوو لە ژێر دەسەڵاتی داگیركەرانەی تورك، تا كار وایلێهات لە پەیمانی سان ستیفانۆ (3ی مارتی 1878) و پەیمانی بەرلین (13ی تەمموزی 1878) مۆلداڤیا، ڕۆمانیا، بۆسنیا و هێرسەگەڤینا جیابوونەوە، لەسەر ئەرمەنیش وڵاتانی زل هێزی ئەوروپایی بە هەڕەشە و دەستخستنە كاروباری ناوخۆوە هەوڵی تەمێكردن و عاقڵكردنی توركیان دەدا. بەڵام تورك هەمیشە و ئەوجا بە گوڕوتینیكی ڕق ئەستوورترەوە لە دژی بوونی ئەرمەن لە نەخشە و كاردا بوون بە شێوەیەك تورك بۆ هۆكاری چەوساندنەوە و ناڕازی ئەرمەن و میللەتانی دیكە بیریان نەدەكردەوە، لە جیاتی بەكارهێنانی تێڕوانینی مرۆڤانە و بەكارهێنانی عەقڵ، بە تەواوی بێ‌ ویژدانی و نەبوونی هەستی مرۆڤانەوە، كاربەدەستانی تورك بۆ جینۆسایدی ئەرمەن و ناتورك نەخشەی فراوانیان دادەڕشت.
سەرەتای چەرخی بیستەم تا كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی
سەرەتای چەرخی بیستەم بەتایبەت لە دوای هاتنی كۆمەڵەی ئیتتیحاد و تەرەققی لە 1908دا بۆ سەر حوكم، بووە قۆناغی بە تورككردنی ناتوركەكانی وەك ئەرمەن و كورد و دوای ئەوانیش بوونە هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر عەرەب. وەختێكیش دەنگێكی وەك میر صەباحەدین بەرزدەبۆوە بۆ سیستەمێكی سەڵتەنەتی دەستووری و لامەركەزی كارگێڕی، توركە دەسەڵاتدارەكان بە مەترسی و خۆكوشتنیان لە قەڵەمدەدا. ئەوە بەو مانایە دەهات كە كاربەدەستانی تورك هەرگیز باوەڕیان بە مافی پێكهاتەكان نەبووە با لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتەكەشیاندا بووبێ‌. لەسەردەمی عەبدولحەمیدی دووەمدا (1876 ـ 1909) بە ناوی ئیسلامخوازییەوە دووبەرەكییەكی قورسی لە نێوان موسڵمان و ناموسڵمانەكان دا دروستكرد و بووە دیاردەیەك لە سیستمی دەوڵەتدا، دیارە ئەو بیركردنەوە شۆڤێنییانە سەریان كێشا بۆ ئەوەی تورك زیاتر پێ‌ لەسەر بە تورككردنی ناتوركەكان دابگرن لە پێش هەمووشیانەوە ئەرمەن و كورد، بەڵام دواتر بۆیان دەركەوت كە ناتوانن ئەوە تا سەر لەگەڵ عەرەبدا بكەن.
شەڕی یەكەمی جیهانی و سەرگەرمی وڵاتان بە كاروباری شەڕەوە دەرفەتێك بوو بۆ سوپای عوسمانی كە لە چەند ڕێگایەكەوە لە دژی ئەرمەن كاربكەن و ڕابگوێزرێن بۆ ناوچەكانی دوور لە خاكی خۆیان، لەو بارەیەوە سێ‌ خاڵیان بە سەرنج وەرگرت: یەكەم، بەو مەرجەی لە هیچ بارێكدا ژمارەی دانیشتوانیان لەناو موسڵمانادا لە %10 تێنەڕێ‌، دووەم، نابێ‌ هیچ دێیەكی ئەرمەن كە لە ناوچەی دوورخراوەیان نیشتەجێبن لە پەنجا ماڵ زیاتر بن، سێیەم نابێ‌ خزم و كەس و كار لە هیچ شوێنێك لە نزیك یەكەوە بن. ئەو نەخشەی سەرەوە لە 27ی مایسی 1915دا لەسەر داخوازی تەلعەت پاشا دوو بڕیاری بۆ دەرچوو:
1. لە كاتی جەنگدا لەسەر فەرماندەی سوپا و هەر هێزێكی چەكداری عوسمانی پێویستە ڕووبەڕووی هەر جوڵانەوەیەك  ببنەوە كە وابزانرێ‌ لە دژی دەوڵەتە. بۆ بەرگری لە وڵات و بۆ سەلامەتی خەڵك هەموو فەرماندەكان دەسەڵات پێدراون كە چییان لە دەستدێ‌ بۆ گژداچوونەوە و سزادانیان بە هێزی چەكدار بیكەن.    
2. فەرماندەی هیزە چەكدارەكان دەتوانن خەڵكی لە زێد و جێگای خۆیان هەڵكەنن و لە ناوچەكانیان دووریان بخەنەوە بۆ ئەوەی مەترسییان لەسەر ئاساییشی دەوڵەت نەمێنێ‌.
دواتر لە 15ی ئەیلوولی 1915دا ئەو دوو خاڵەی سەرەوە كرا بە قانوون، دەستی سوپا و هەموو هێزە چەكدارەكانی ئاواڵەكرد لە دژی نەك تەنیا ئەرمەن بەڵكو كوردیش، ئیدی زۆر بێ‌ ڕەحمانە و دوور لە هەر نیشانەیەكی ئینسانانە ئەوەی لەناو توركدا چەكی بە دەست بوو كەوتنە دوژمنایەتی ئەرمەن و كورد، بە هەزاران بەڵگەی مێژوویی ئەوە دەسەلمێنن كە لە پاكتاوكردنی سەردەمی شەڕی یەكەمی جیهانیدا زیاتر لە ملیۆن و نیوێك ئەرمەن و لەو ژمارەش كەمتر نا لە كورد بەر شاڵاوی جینۆساید كەوتوون. لەو كاتەوە تا ئێستا ئەرمەن ئەو تارامایی كوشتنەی هەر لەبەر چاوە و ساڵ بە ساڵ یادی دەكەنەوە و لە پێناوی ناساندنی بە جینۆسایدكردنی ئەو ڕووداوانەدا بەردەوام لە هەوڵ و تێكۆشاندان، ئێستا ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی كە كوشتار و ڕاگوێزانی ئەرمەن بە ڕەسمی دەناسێنن، گەیشتۆتە 39 دەوڵەت، تازەترینیان بڕیاری كۆنگرێسی ئەمێریكا بوو لە 12ی كانوونی یەكەمی 2019دا بە ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەن لە لایەن توركی عوسمانییەوە.
لە بڕیاری ئەو 39 وڵاتە كە كوشتاری ئەرمەنیان لە ساڵانی شەڕی یەكەمی جیهانیدا بە جینۆسایدا ناساندووە، دەبوایە لە پاڵ ناوی ئەرمەن دا، ناوی كوردیش بهاتایە، چونكە هەمان قانوونی 15ی ئەیلوولی 1915 تەنیا تایبەت نەبووە بە ئەرمەن و ناوی ئەرمەن لە قانوونەكەدا نییە. هەموو ئەوانەی قانوون دەزانن و لە ڕەوشت و نەریتی دەسەڵاتدارانی تورك و وڵاتانی داگیركەر و چەوسێنەر شارەزان، دەزانن مەبەست هەموو ئەو پێكهاتانەیە كە حكومەت بە هەڕەشە و مەترسی دەزانن بۆ سەر خۆیان، بۆیە ئەوان ئەو قانوونەیان كردە بیانوو، تەنانەت كۆبوونەوەیەكی چەند كەسیشیان بە دژە حكومەت دەناساند و خەڵكەكەیان لەسەر دەكوشت و هەڵدەواسی. بەڵام مخابن لەبەر ئەوەی كورد خاوەن بیرەوەری مێژوویی نییە و خاوەنی حیزبێكی بە پەرۆشی نیشتمانی و نەتەوەیی نییە، هاوكات دەستەی ڕوناكبیرانیش هێندە گرنگی بە یادەوەری و مێژووی پڕ كارەساتی نەتەوەی كورد نادەن و نەتوانراوە بەردەوام لە وڵاتان لۆبی بۆ بكرێ‌، تا ئێستا نەتوانراوە كار لەسەر بە جینۆساید ناساندنی كورد بە دەست عوسمانی و سەردەمی كۆماری توركیا لە دژی كورد بكرێ‌. هەر وەك چۆن كۆمەڵكوژی ئەرمەن لە لایەن عوسمانییەوە لای وڵاتان بە جینۆسایدی دەناسرێ‌، دەبێ‌ كۆمەڵكوژی كوردیش لە لایەن دسەڵاتدارانی عوسمانی و كۆماری توركیاوە، ببێتە سەرەتایەكی كاریگەر بۆ ناساندنی بە جینۆساید.