نووسەرێك بە ناوی شەریف هەژاری، بە ناونیشانی "چەند سەرە قەڵەمێك لەسەر هۆزی هەمەوەند لە بەڵگەنامەكانی بەریتانیادا" لە ماڵپەڕی (ئاوێنە) لە 25ی 12ی 2020 نووسینێكی بڵاوكردۆتەوە، بابەتێك بوو بۆ یەكێكی وەك من دەبوایە بیخوێنمەوە، وەختێكیش دەبینم كە ئەو بابەتە سەرە قەڵەمی زۆرتر هەڵدەگرێ‌ بۆ پێداچوونەوە و ڕاستكردنەوە، لەو بارەوە بە پێویستم زانی كە ئەو سەرەقەڵەمانەی خوارەوە تۆكاربكەم. كاری مێژوو، كارێكی حەقیقەت نووسینە و دەبێ‌ پەیڕەوی لە ڕاستی بكرێ‌، وا نەبێ‌ خوێنەر و خەڵك بە هەڵەدا دەچن. ئەمەش تەنیا بۆ هاندان و ئافەرینكردنە بۆ كاك شەریف، دەنا نووكە قەڵەمی زیاتر هەڵدەگرێ‌ و پێویستی بە لێكۆڵینەوەیە بۆ ئەوەی زۆری دیكەی بۆ ڕاتبكرێتەوە، ئەوەش بۆ ئێستای من كاتی دەوێ‌ و لەوەشدا هەژارم.
 لەزۆر بواری ژیان و كاروباردا، یەكێكی ساڵ لە كۆڵ و نەخۆشی لە شان، ئاسان نییە لەگەڵ گەنجێكی جوان ساڵ و هزر و مێشككراوە و فراواندا، تێهەڵچێ‌ و لە ڕوویدا بوەستێتەوە، بەڵام دڵم بەوە خۆشە كە ئەو كوڕە لاوە و زۆری دیكەش، هێندە حەقدەدەن بە ئێمە و مانان كە گوێمان لێبگرن، ئەمە دنیایە ئەگەر سەرەقەڵەمەكان سەریانكرد و نەیانپێكا، ئەوا بۆ جاری دواتر چاكتر خۆ هەڵنێن و باشتر بە قەڵەمەكانیان نیشانبگرن.
شەریف هەژاری، وەك خۆی دەڵێ‌ خوێندكاری دكتۆرایە لە دبلۆماسییەتی نێودەوڵەتی بەریتانیی، دیسان هەر خۆی دەڵێ‌ چەند ساڵێكە و چەندین جار مێژووناس و كەسایەتی هۆزی هەمەوەند داویان لێكردووە كە لە ئەرشیفخانەی بریتانیا بەڵگەنامە لەسەر هەمەوەند بدۆزێتەوە و لەسەریان بنووسێ‌ و زیاتر ببێتە چاكتر تێگەیشتن لە مێژووی هۆزی هەمەوەند. هەڵبەت ئەوە وەك بۆ ئەو هۆزە پێویستە، هێندەش خێری بۆ مێژووی كوردیش هەیە. 
كاكە شەریف، لە وتارەكەیدا هێندە سەرقاڵ و بیر بڵاوە، ویستویەتی لە دەرگای زۆر بابەت بدا، دەبوایە خۆی هەر بە بەڵگەنامەی سەبارەت بە هەمەوەند سەرگەرم بكردایە، بە پێی سەردەمەكان لە كۆنەوە بۆ هاوچەرخ، پۆلینی بەڵگەنامەكانی بكردایە، ئەوجا بە وردە زانیاری و لێكدانەوەی خۆشی دەوڵەمەند و ڕوونتری بكردنایەوە، ئەوا دەیتوانی شتێكی پوخت پێشكەشبكا، هەموو لایەكمان لێی بەهەرەمەند دەبووین، كەچی وای نەكردووە! ئەوەش كارەكەی لە خۆی قورس كردووە و دەرەقەتی ئەو بابەتانە نەیەت كە لە وتاركەیدا باسیكردوون، بۆیە تووشی هەڵە و پەڵەی زۆر بووە، بۆ یەكێكیش كە خوێندكاری دكتۆرا بێ‌ و لە زاكۆیەكی ئەوێ‌ قوتابی بێ‌، ئاسان نییە چاولێپۆشی لێبكرێ‌.

هەڵەكانی وتارەكەی كاك شەریف
لە سەرەتای نووسینەكەیدا بە ڕەخنەگرتنێكی لاقرتێ‌، لە دكتۆر كەمال مەزهەر و دكتۆر نەجاتی عەبدوڵڵا دەستپێدەكا، گوایا ئەوان بە هەڵەداچوون كە نوسیویانە "ئینگلیزەكان لە سەدەی نۆزدەدا نەوتی كەركوكیان دۆزیوەتەوە." شەریف وا خۆی هەڵدەنێ‌ كە بەڵگەنامەی دۆزیوەتەوە كە لە سەدەی هەژدەوە ئینگلیزەكان نەوتی كرماشان و كەكوكیان دۆزیوەتەوە! ئەو خوێنكارە دەبێ‌ بزانێ‌ نووسینی مێژوو هەر قسە نییە، یا دەبێ‌ بە بەڵگەنامە یا بە سەرچاوەی باوەڕپێكراو باوەڕی خۆی بسەلێنێ‌، وەختێك ئەو قسەیە لەو وەردەگیرێ‌ ئیشارەت بەو سەرچاوانە بكا كە دكتۆر كەمال و دكتۆر نەجات نووسیویانە، دواتر بەڵگەنامە دۆزراوەكەی خۆی پێشكەشبكا، دەنا ئەو نووسینە بایەخی نابێ‌. وەك دەزانرێ‌ هەر سەدەیەك و سەدەی هەژدەش سەد ساڵە، ئەوە لە چ ساڵێكدا بووە كە ئینگلیز نەوتی كرماشان و كەركوكی دۆزیوەتەوە، حەقە بینووسێ‌ و هەموومان فێربكا. لە ئێستاوە ماڵی ئاوەدان بێ‌.
ئەوی ڕاستیبێ‌، لە بیری مێژوودا نییە لەكەیەكەوە گڕی بابە گوڕگوڕ دایسێ‌، بەر لەوەی گەشتیاران و دەزگا ئەوروپاییەكان باس لە نەوتی كەركوك بكەن، لە سەرەتاوە و لە كۆنی كۆنەوە خەڵكی كەركوك زانیویانە لە بابەگوڕ گوڕ نەوت هەیە و بۆ سووتەمەنیش بەكاریان هێناوە، دوای ئەوە خەڵكانی شارەزای ئەوروپی چوونەتە كوردستان و هێمایان بۆ نەوتی كەركوك كردووە، ڕەنگە یەكێك لەوانە زانا و ئەفسەری ئینگلیزی، كۆلۆنێل چێسنی بووبێ‌ كە لە ساڵی 1837دا چۆتە ئەوێ‌ و باس لە مەشخەڵی بابە گوڕ گوڕ دەكا.(1) دوای ئەو، زۆری دیكە سەردانی ناوچەكیان كردووە و باسی بوونی نەوتیان لە توز خورماتوو، خانەقین و كەركوك كردووە، بەڵام لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە ئەوە بوو كە لە ساڵی 1871دا، كۆمەڵێك شارەزای ئەڵەمانی سەردانی كەركوكیان كردووە و لەو خاك و خۆڵەی كەركوك نموونەیان وەرگرتووە و ناردوویانە بۆ لەندەن، كاتێكیش نەوت بەكاربراوە، لە سەرەتادا سەر بە وەزارەتی دارایی دەوڵەتی عوسمانی بووە، دواتر لە 1889دا خراوەتە سەر لیستی تایبەتی سوڵتان و مامەڵەی پێوەكراوە.(2).
 گرنگیدان بە نەوت و دۆزینەوەی بۆ سووتەمەنی و بۆ كارگە و مەكینە و هۆكاری هاتوچۆ، لە دوای شۆڕشی پێشەسازەی دەستیپێكردووە، خۆ مەعلومە كە لەوە پێش كۆڵەكەی شۆڕشی پێشەسازی لەسەر خەڵوزی بەردین بووە، ئەو شۆڕشەش لە ساڵی 1760 بۆ 1830 بەرپابووە، دوای ئەوە گەڕان و گرنگیدان بە نەوت دەستی پێكردووە، سەرەتاش گیروسین بوو نەك ئەو نەوتەی كە كورد كردویەتی بە بەڵا بۆ خۆی و بەرەكەت بۆ بێگانە. دواتر لە پەنجاكانی سەدەی هەژدە لە ڕۆمانیا، دارێك یا كۆڵەكەیەك داكوتراوە و ڕۆچووە، دەركەوتووە كە ئەوە شوێن نەوتە، ئەوجا لە ساڵی 1859 كۆلۆنێل ئێدوین لە پێنسیلڤانیا نەوتی دۆزیوەتەوە.(3)  
شەریف دەڵێ‌ "مارك سایكس بوو بە وەزیری دەرەوەی ئیمپراتۆرتی بەریتانی." ئەو زانیارییە هەڵەیەكی ڕووتە، مارك سایكس هەرگیز وەزیری دەرەوە نەبووە، ئەگەر شەریف دەیەوێ‌ لە ژیان و كارەكانی مارك سایكس شارەزایی پەیدا بكا، با بگەڕێتەوە بۆ ئەو سەرچاوەی كە لە پەراوێزدا بۆی دەنووسم، ئەوە فراون و چڕە بۆ ژیانی مارك سایكس.(4)
دیسان كاك شەریف دەنووسێ‌: سەبارەت بە هۆزی هەمەوەند دەڵێ‌ "لە سەدەی نۆزدەوە تا ساڵی 1925 زیاتر لە هەموو هۆزەكانی كورد (تەنانەت زیاتر لە هەندێك لە میرنشینەكانی كوردیش) زۆرێك لە بەڵگەنامەكانی بریتانیا باسیان دەكا." بڕیارێكی گەورە و قسەیەكی زۆر درشتە، یەكێك دەتوانێ‌ ئەو قسەیە بكا، كە هەزاران بەڵگەنامەی شەن و كەو كردبێ‌، بە داتا جیایكردبنەوە، ئەوجا بۆی مەعلوم بووبێ‌ كە زۆربەیان لەسەر هەمەوەند نووسراون، وەك دەڵێ‌ گوایا زیاتریش لە میرنشینەكان، لەسەر هەمەوەند نووسرابن. منێك كە 35 ساڵە هاتوچۆی ئاركایڤی نیشتمان (The National Archives) ی دەكەم و نزیكەی 15 هەزار بەڵگەنامەم كۆپی كردووە، ئسَتاش ناتوانم قسەیەكی وا گەورە بكەم. ڕاستە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە لە لایەن گەشتیارانی بریتانیاییەوە هێما بۆ یا باس لە هەمەوەند كراوە، بەڵام هەرگیز بەو شێوەیە نییە كە بۆ نموونە زیاتر لە جاف، دزەیی، گەردی یا سورچی باس لە هەمەوەند كرابێ‌، ئەوە بە هیچ شێوەیەك وا نییە كە باسی هەمەوەند لە میرنشینی بابان، ئەردەلان، بۆتان و سۆران زیاتر بووبێ‌، كاكی خوێنكار حەقە بڕیاری وا گەورەنەدا. تكایە هەر بۆ نموونە تەماشای ئەو چەند سەرچاوەیە بكە.(5)
كاك شەریف دەنووسێ‌ گوایا "ئینگلیزەكان دانیان بە حوكمڕانی شێخ دانا لە ساڵی 1918". ئینگلیز خۆیان حوكمدارێتییان بۆ شێخ مەحمود دامەزراندووە، خۆ پێش ئەوە شێخ حكومەتی نەبووە تا ئێینگلیزەكان ددانی پێدا بنێن. ئەوە هەڵەیەكی مێژوویی زۆر گەورەیە، لەو بارەوە ڕەنگە سەدان بەڵگەنامەی بریتانیایی هەن باس لە دامەزران ن وكاروبارەكانی و بزووتنەوەكەی شێخ مەحمود بە ڕووی ئینگلیزدا، هەرەوها سەرچاوەی كوردی و عەرەبی زۆرن كە شەریف بێەوێ‌، دەتوانێ‌ بگەڕێتەوە بۆیان.(6)
هەڵەیەكی دیكەی كاك شەریف ئەوەیە چەند لاپەڕەیەكی هاوپێچی نووسینەكەی كردووە، هیچ هێمایەكی پێوە دیار نییە كە لە كوێی وەرگرتوون، بێ‌ هێماكردن و رَیفرەنس نووسین، بایەخی زانستییان پێنابەخشێ‌، ئەو بەو حیسابەی بە خەتی سوور لە دامێنەوە نووسیوێتی شەریف هەژاری: خوێندكاری دكتۆرا لە دیپلۆماسییەتی نێودەوڵەتی بەریتانیی، ئیدی ئەوە بۆتە سەرچاوە، بەو نووسینە، بێ‌ ناوهێنانی سەرچاوە، شەرعییەت بە نووسینەكەی نادا. هیوادارم كاك شەریف دڵی گەورەبێ‌ ئەوانە بسەلمێنێ‌ و لە نووسینی داهاتوودا زیاتر خۆی ماندوو بكا و چاكتر سەرنج بدات. دەخوازم كاری دكتۆراكەشی بە زوویی و بە چاكی ئەنجامی بدا. 

سەرچاوەكان
1. Colonel Chesney, Royal Artillery, A General of the Labours and Proceedings of the Expedition to the Euphrates, under the Command of Colonel Chesney, The Journal of the Royal Geographical Society of London, Volume the Seventh, 1937, p. 437.
2. Longrigg, S. H (1956). Iraq, 1900-1950: A Political, Social, and Economic History, Oxford University Press, London   New York   Toronto, p. 27.
3. Issawi, Charles and Yeganeh, Mohammed (1962). The Economics of Middle Eastern Oil, Greenwood Press, New York, p. 3. See also Kent, Marian (1976). Oil and Empire: British Policy and Mesopotamia Oil 1900-1920, The Macmillan Press LTD, London.
4. Matthew H. C. G. and Brian Harrison edited by (2004). Oxford Dictionary of National Biography in Association with the British Academy, Oxford University Press, Volume 53, pp. 557-560.
5. Rich, C. J. (1836). Residence in Koordistan, Two Volumes, Duncan, London. See also Sykes, Sir Mark (1915). The Caliph‌s Last Heritage, Macmillan and CO, London. Sykes, Mark (1908). The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Volume 38, July and December 1908, pp. 451-486. See also Soane, E. L. ( First edition 1912). To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise, reprinted in 1979. John Murray, London. Soane, E. L. (1918). Note on the Tribes of Southern Kurdistan, Baghdad.
6. حیلمی، ڕەفیق (1956). یادداشت، بەغدا. خواجە، ئەحمەد (197). چیم دی، هاوار، م. ڕ. (198). شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، دوو بەرگ.
Jwaideh, W. (2006). The Kurdish National Movement, Syracuse University Press, New York. 
McDowall, D. (2000). A Modern History of the Kurds, I. B. Tauris.  London   New York.