ئا: ئاوێنە، كەركوك ناو:

حزبە عەرەبی، كوردی و توركمانەكان لەكاتێكدا قۆناغێكی نوێی ململانێی سیاسیی لەسەر ماددەی 140ـی دەستور دەستپێدەكەن؛ جوتیارانی عەرەب و كورد بەهۆی خاوەندارێتیی زەوییە كشتوكاڵییەكانەوە دەستدەدەنە یەخەی یەكتریی و خەریكە بارودۆخەكە لە دەست دەردەچێت.

بارگرژیی و ئاڵۆزی لە گوندەكانی كەركوك و بەشێك لە ناوچەكانی دیكەی جێناكۆك؛ چەندین ساڵە لە تەقینەوەدایە بەبێ ئەوەی ململانێی سیاسییەكان و هەنگاوەكانی حكومەتیش هیچ لە بارودۆخەكە بگۆڕێت، دوایینیان هەوڵەكانی كابینەی محەمەد شیاع سودانی-ـیە بۆ كاراكردنەوەی لیژنەی جێبەجێكردنی ماددەی 140، كە تەنیا رێگای دیاریكراوی دەستورییە بۆ چارەسەری كێشەی ناوچەكانی جێناكۆك، لەنێویاندا یەكلاییكردنەوەی خاوەندارێتی زەوی كشتوكاڵی.

لە هەفتەغار چی رویدا؟

لەگەڵ دەستپێكردنی وەرزی كێڵانی زەوی كشتوكاڵی، 7ـی كانونی يەكەمی 2022 لە گوندی فەریق لە ناوچەی هەفتەغاری قەزای داقوق، بارگرژیی و پێكدادان لە نێوان ژمارەیەك جوتیاری عەرەب و كورد سەریهەڵدا؛ هەردولا خۆیان بە قوربانی دەزانن.

عەبدولقادر حەسەن، سەری پێچراوە و دەڵێت لەو بارگرژییەدا "خەڵتانی خوێن" كراوە، كاتێك هەوڵیداوە بچێتە سەر زەوییە كشتوكاڵییەكەی، "دیارە جوتیارانی عەرەب خۆیان بۆ هێرشكردنە سەر ئێمە ئامادەكردبوو، تەنانەت چەكیشیان بەكارهێنا" ناوبراو بۆ (كەركوك ناو) وای وت.

ئەو سورە لەسەر خاوەندارێتی زەوییە كشتوكاڵییەكە و دەڵێت "بەڵگەمان هەیە كە هی ساڵی 1972ـە".

بەڵام جوتیارانی عەرەب لە هەمان گوند، نەك رەتیدەكەنەوە چەكیان بەكارهێنابێت، بەڵكو ئەوانیش تۆمەتی هێرشكردن دەدەنە پاڵ جوتیارانی كورد.

بەرا سەبار، جوتیاری عەرەب لە ناوچەی هەفتەغار بە (كەركوك ناو)ـی وت "گروپێك لە جوتیارە كوردەكان هێرشیانكردە سەر ئێمە كاتێك لەسەر زەوییەكانمان بوین، ئەوان لە جوتیارێكی ئێمەیاندا، پێشتریش هەر ئەوان بون چاوی یەكێكیان دەرهێنا و بەهۆیەوە فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچوو".

یەكەمجار نییە لەسەر زەوی كشتوكاڵی بارگرژیی لەو ناوچەیە روبدات و لە چەند ساڵی رابردوشدا ناوبەناو دوبارە بۆتەوە.

"ئێمە فەرمانی بەكارهێنانی ئەو زەوییانەمان هەیە، گرێبەستی كۆنمان هەیە، گرێبەستی 50 ساڵ لەمەوبەر، بەڵگەكانمان رەسمیین و هیچ كێشەیان تێدا نییە".

به‌پێی بڕیاره‌كانی‌ ئه‌نجومەنی باڵای شۆڕش و لیژنه‌ی‌ كاروباری‌ باكوری سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتدارێتی حزبی به‌عس، كه‌ سه‌دام حسێن سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد، زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كانی كورد له‌ كۆتایی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌شێوه‌ی گرێبه‌ست به‌سه‌ر عه‌ره‌بی ناوه‌ڕاست و خواروی عیراقدا دابه‌شكران، ئه‌وه‌ش له‌ چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی ته‌عریب و راگواستنی خێزانه‌ كورد و توركمانه‌كان، له‌گه‌ڵ روخانی رژێمی به‌عسیش له‌ ساڵی 2003، كورد بۆ ته‌واوی زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كانی گەڕایەوە.

"ژمارەیەك جوتیاری هاوردە دەستیانكرد بە كێڵانی زەوییەكانمان و ئێمەش رێگریمان كرد، بۆیە بارگرژی سەرهەڵدا و بوو بەشەڕ، ئەوان بە چەكەوە پەلاماریاندا و ئێمە بەرگریمان كرد" یوسف رەزا، جوتیار لە هەفتەغار، دەربارەی ئاڵۆزییەكانی گوندی فەریق بۆ (كەركوك ناو) وادەڵێت.

جوتیارانی عەرەب دەڵێن "بەڵگەنامەی بڕاوپێكراو"ـیان هەیە كە ئەوان خاوەندارێتی ئەو زەوییانە دەكەن، نەك كورد، بۆیە گەڕاونەتەوە ناوچەكە، لەنێو بەڵگەنامەكاندا ئاماژە بە گرێبەستی كشتوكاڵی دەكەن.

"ئێمە گرێبەستمان هەیە و كارایە، .. داوا لە سەرۆك وەزیران دەكەین دەستتێوەردان بكات بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە.. چونكە ئەمە سێیەمجارە جوتیارانی كورد هێرشبكەنەسەرمان لەكاتێكدا سەرقاڵی كێڵانی زەوییەكانی خۆمانین" بەوتەی سەباح عەواد، جوتیاری عەرەب لە هەفتەغار بۆ (كەركوك ناو).

فاتح شێخ تەها، جوتیارێكی دیكەی عەرەبە و سورە لەسەر ئەوەی "زەوییە كشتوكاڵییەكانمان لەلایەن كوردەوە لە گوندی فەریق داگیركراوە"، لەڕێی (كەركوك ناو)ـەوە داوا لە حكومەتی فیدراڵی عیراق دەكات پەلە لە یەكلاییكردنەوەی ئەو دۆسیەیە و چارەسەری كێشەكەدا بكات.

ئەو بارگرژییە نوێیەی هەفتەغار، شەپۆلێكی دیكەی لە بەخشینەوەی تۆمەت و شەڕی راگەیاندنی لە نێوان لایەنە عەرەبی، كوردی و توركمانییەكانی كەركوك بەدوای خۆیدا هێناوە.

ئەركان ئەحمەد، لە هەفتەغار جوتیارە و دەڵێت تەنیا لە گوندی فەریق، "عەرەبی هاوردە دەستیان بەسەر چوار هەزار و 500 دۆنم زەوی كشتوكاڵیدا گرتووە،.. ئێستا دەیانەوێت لە خانوەكانیشمان دەرمانبكەن" وەك ئەو بە (كەركوك ناو)ـی وت.

تائێستا حكومەتی فیدراڵی عیراق بەڕەسمی هیچ رونكردنەوە و هەڵوێستێكی دەربارەی روداوەكەی هەفتەغار و لێكەوتەكانی نەبووە.

بەڵام مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەیامێكدا 7ـی كانونی یەكەم داوای لە سێ سەرۆكایەتییەكەی عیراق كرد "بە پەلە کۆتایی بە پەلاماردان و دەستدرێژیکردنە سەر جوتیارانی کورد لە سنوری داقوق و ناوچەکانی دیکەی کەرکوک بهێنن کە لەلایەن کەسانی دەستڕۆیشتووەوە ئەنجام دەدرێت و بە شێوەیەکی نایاسایی هەوڵی دەرکردنی کورد و دەستبەسەرداگرتنی زەویەکانییان دەدەن".

لە چەند رۆژی رابردوشدا خالد شوانی، وەزیری دادی عیراق سەردانی جوتیارانی كوردی داقوقی كرد، لەنێویاندا ئەوانەی لە بارگرژییەكەی هەفتەغاردا بون. بەڵام وەزارەتی داد هیچ راگەیەندراوێكی رەسمی لەبارەی ئەو سەردانەوە بڵاونەكردۆتەوە كە ناڕەزایی توندی عەرەبی لێكەوتۆتەوە.

ئەنجومەنی عەرەبی لە كەركوك –راكان سەعید جبوری، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت سەرۆكایەتی دەكات- لە بەیاننامە و كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا، 10ـی كانونی یەكەمی 2022 ئەو سەردانەی وەزیری داد، بە هەوڵی "نانەوەی ئاژاوە و فیتنە لە نێوان عەرەب و كورددا" لێكدەدەنەوە و لەبارەی كێشەكانیشەوە پێیانوایە بەو ئاڕاستەیەیە كە "جوتیارانی عەرەب لە گوند و زەوییەكانیان دەربكرێن".

لە بەرانبەردا دیلان غەفور، پەرلەمانتاری عیراق لە پشكی كەركوك / یەكێتی، بە رونكردنەوەیەك وەڵامی ئەنجومەنی عەرەبی دایەوە بەوپێیەی یاوەری وەزیری داد بووە لەو سەردانەیدا بۆ داقوق، دەڵێت "پێکەوەژیان و ئاشتیی کۆمەڵایەتی نێوان پێکھاتەکان ئامانجی ئێمەیە و بەردەوام بەو ئاڕاستەیە کارمان کردووە"، جەختیشیكردۆتەوە "سەرجەم بەڵگەکان بەردەستن کە زەویی لە جوتیارانی کورد زەوتکراوە و دراوە بە عەرەبی ھاوردە لە سەردەمی ڕژێمی پێشوودا".

دۆسیەی زەوییە كشتوكاڵییەكان

زەوییە كشتوكاڵییەكان یەكێكە لە دۆسییە ئاڵۆزەكانی پارێزگای كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆك؛ كە 19 ساڵە بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە.

له‌ دوای روخانی رژێمی به‌عس له‌ 2003، زۆربه‌ی خێزانه‌ كورده‌ راگوێزراوه‌كان گه‌ڕێندرانه‌وه‌ بۆ ناوچه‌كانی خۆیان و عه‌ره‌بی هاورده‌ش ره‌وانه‌ی ناوچه‌كانی پێشتریان كرانه‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ی هه‌ردولا به‌پاره‌ و زه‌وی قه‌ره‌بووكرانه‌وه‌.

دوای دوو ساڵ و بەپێی دەستوری هەمیشەیی عیراق، بە دیاریكراوی لە ماددەی 140ـدا، یەكلاییكردنەوەی خاوەندارێتی زەوییە كشتوكاڵییەكان وەك بەشێك لە قۆناغە سەرەتاییەكانی ئەو ماددەیە جێگیركرا، بەناوی ئاساییكردنەوە، بەڵام كەمترین هەنگاوی كرداری لێكەوتەوە.

كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بە هەڵپەسێراوی مایەوە تا لە دوای روداوەكانی 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا، جارێكیتر بە بارگرژیی و ئاڵۆزییەوە سەریهەڵدایەوە، كاتێك هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی فیدراڵی عیراق بۆ كەركوك و تەواوی ناوچەكانی جێناكۆك گەڕانەوە و هێزەكانی سەر بە حكومەتی هەرێم كشانەوە، بەوهۆیەوە ناوبەناو جوتیارانی عەرەب هەوڵیان دەدا زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بەدەستبهێننەوە.

حكومەتی هەرێم لە دەستپێكی هێرشەكانی ساڵی 2014ـی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام - داعش"ـەوە تا ئۆكتۆبەری 2017 و لێكەوتەكانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی، دەسەڵاتی تەواوی بەسەر پارێزگای كەركوك و زۆربەی ناوچەكانی دیكەی جێناكۆكدا هەبوو، بەتایبەت لەڕوی ئەمنییەوە.

لە پێنج ساڵی رابردودا، كێشەی زەوی كشتوكاڵی بە چڕی لە كەركوك، خانەقین و هەندێكجار لە دوزخورماتوو و دەشتی نەینەواش ململانێی لەسەر بووە.

پێش روداوەكەی ئەم مانگەی هەفتەغار، لە تەمموزی رابردودا، جوتیارانی كورد لە پێنج گوندی قەزای دوبزی كەركوك، ناڕەزاییان نیشاندا دژی سوپای عیراق، كە بەوتەی ئەوان، رێگرییان كردووە لەوەی زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بكێڵن، ئەوەش نزیكەی 25 هەزار دۆنمە و بەسەر گوندەكانی پەڵکانە، گابەڵەک، خەرابەڕوت، سەربەشاخ و شەناغەدا دابەشبون.

پەڵکانە و چەند گوندێكی دەوروبەری تائێستا زیاتر لە 10 جار بونه‌ته‌ جێی بارگرژیی و مشتومڕی خەڵک‌ و لێپرسراوان دەربارەی خاوەندارێتی ناوچەکە و زەوییە کشتوکاڵییەکانی، دانیشتوانی نزیكەی 35 گوندی ناحیەی سەرگەڕان لە خۆرئاوای كەركوك، چەند ساڵێكە بەوهۆیەوە لە نائارامیدا دەژین.

لە قەزای خانەقین-ـی پارێزگای دیالەش، لە مانگی ئاداری ئەمساڵدا جوتیارانی كورد گردبونه‌وه‌یه‌كی ناڕه‌زاییان ئه‌نجامدا دژی داواكاریی "عه‌ره‌بی هاورده"‌ بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كانی سنوره‌كه، ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ داواكاری ژمارەیەك لە جوتیارانی عەرەب بۆ نوێكردنەوەی گرێبەستەكانی بەكارهێنانی ئەو زەوییە كشتوكاڵییانەی تا ساڵی 2003 بەكاریاندەهێنا.

به‌پێی ئامارێكی به‌شی زه‌ویی كشتوكاڵی له‌ هۆبه‌ی كشتوكاڵی خانه‌قین بۆ (كه‌ركوك ناو)، له‌ ساڵانی 1976 تا 2003 زیاتر له‌ دوو هه‌زار گرێبه‌ستی زه‌ویی كشتوكاڵی بۆ هاوڵاتیانى عه‌ره‌ب كراوه.

لە كۆتایی ساڵی 2021ـدا و بەهۆی دوبارەبونەوەی بارگرژیی لەسەر زەوی كشتوكاڵی، لیژنەیەكی پەرلەمانی عیراق بەدواداچونی دەستپێكرد و بڕیاربوو لەڕێی زنجیرەیەك راسپاردەوە، هەوڵی چارەسەر و یەكلاییكردنەوەی ئەو دۆسیەیە بدەن، بەڵام هیچ دەرئەنجامێكی لێنەكەوتەوە.

ئەو زەوییە كشتوكاڵییانە بە بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش، بەشێوەی گرێبەست دراون بە جوتیارانی عەرەب و بۆ هەڵوەشاندنەوەیان پێویستی بە دەركردنی یاسا هەیە لە پەرلەمانی عیراق.

بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتی عیراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی، لە بڕگەیەكدا كە تایبەتە بە هەوڵدان بۆ دەركردنی یاسا، باس لە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی سەردەمی سەدام حسێن دەكات، كە بەشێكیان پەیوەندییان بە ناوچەكانی جێناكۆكەوە هەیە لە نێویاندا دۆسیەی زەوی كشتوكاڵی.

14 حزبی كوردی كەركوكیش لە تشرینی دوەمی 2022ـدا، داوای راگرتنی دەستتێوەردانی سوپا و چارەسەری یاساییانەی دۆسیەی زەوییە كشتوكاڵییەكانیان كرد، لە چوارچێوەی داواكارییەكانیشیاندا نامەیەكیان ئاڕاستەی لەتیف رەشید، سەرۆك كۆماری عیراق كرد.

جگە لە بارگرژی و ئاڵۆزی؛ چەندین دۆسیەی دیكەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بەهۆی سكاڵای جوتیارانی كورد و عەرەبەوە لە دادگاكاندایە.

لە دوایین پرۆسەی دادبینیدا، 29ـی تشرینی دوەمی 2022، دادگای داقوق هەزار و 113 دۆنم زەوی لە بەرژەوەندی جوتیارانی كورد یەكلاییكردەوە.

شكار مەردان، پارێزەری جوتیارانی كورد لەو دۆسیەیەدا بە (كەركوك ناو)ـی وت "بڕیارەكەی دادگا لە بەرژەوەندی جوتیارانی كوردە، بەو پێیەی سكاڵای  جوتیارانی عەرەبی سڕكرد كە دەیانویست بە پاڵپشتی دادگا و یاسا بەردەوامی بدەن بە بەكارهێنانی ئەو زەوییە كشتوكاڵییانەی كە لەسەردەمی رژێمی بەعسدا گرێبەستی كشتوكاڵییان بۆ كرابوو".

وەزارەتی دادی عیراق، لە 23ـی ئەیلولی 2020 بڕیارێكی ئاراستەی حەوت پارێزگای عیراق كرد لەنێویاندا كەركوك، تیایدا جەختدەكاتەوە لە راگرتنی كاركردن بە گرێبەستە كستوكاڵییەكانی سەردەمی دەسەڵاتدارێتی حزبی بەعس، بەڵام فەرمانگەی كشتوكاڵی كەركوك رەتیكردەوە پێوەی پابەندبێت.

دادوەر قاسم محەمەد، سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی كەركوك ساڵی 2021 لە چاوپێكەوتنێكی سایتی ئەنجومەنی دادوەری رونیكردۆتەوە، كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بە یاسا و لەلایەن دادگاكانەوە یەكلاییدەكرێنەوە، "زۆرێك لە هاوڵاتیان بە دانیشتوانی رەسەنی ئەو ناوچانەشەوە كە ساڵی 2003 دەركراون، لە هەموو پێكهاتەكان كە بەڵگەنامە و نوسراوی سەلماندنیان هەیە، توانیویانە گرێبەستە كشتوكاڵییەكانیان بەدەستبهێننەوە دوای ئەوەی لە دادگا سكاڵایان تۆماركردووە".

ئەو گرێبەستە كشتوكاڵییانە وەك سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوە باسیكرد، پێشوتر كراون و بەپێی رێكارەكانی ماددەی 140ـی دەستور سڕكراون، بەڵام خاوەنی گرێبەستە سڕكراوەكان سكاڵا لە دادگاكان تۆماردەكەن تا سڕكردنەكە لابدرێت، بەپێی راسپاردەی دادگای تەمییزیش، هەر كەسێك خەڵكی پارێزگاكە بێت ئەوا هیچ پاساوێك نییە تا سڕكردنی گرێبەستەكەی هەڵنەگیرێت، بە مەرجێك قەرەبوی وەرنەگرتبێت لەبەرانبەر ئەوەی لە مافەكانی گرێبەستەكەی خۆشبێت.

جێبەجێكردنی ماددەی 140ـی دەستور

به‌پێی ده‌ستوری عیراق کە لەسەرەتای ساڵی 2005ـدا زۆرینەی دەنگدەرانی عیراق بە بەڵێ پەسەندیان کردووە، پێویستە چارەنووسی ناوچەكانی جێناکۆک دوای هەر سێ قۆناغی ئاساییکردنەوە، سەرژمێریی و دواتر راپرسی بڕیاریان لەبارەوە بدرێت، ئه‌وه‌ش به‌پێی مادده‌ی 140 كه‌ وادەی جێبەجێکردنەکەی تا کۆتایی ساڵی 2007 دیاریکراوە له‌ ده‌ستوردا.

ئەو ماددە دەستوورییە، پشتی بەستووە بەجێبەجێکردنی ناوەڕۆکی ماددەی 58ـی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، کە لەمانگی 3ـی ساڵی 2004ـدا دەرکراوە و لەسێ بڕگەی سەرەکی پێکدێت.

ناوچەكانی جێناکۆک، دەستەواژەیەکی دەستوورییە و بەکاردێت بۆ ئاماژەدان بە باری سیاسی و ئیداری پارێزگای کەرکوک و ئەو ناوچانەی بەهۆی سیاسەتەکانی حکومەتی عیراق (1968 - 2003) لەڕوی ئیداری و باری دیموگرافییەوە گۆڕانکارییان تێداکراوە.

خالد شوانی، وەزیری دادی عیراق لە پشكی یەكێتیی، 28ـی تشرینی دوەمی 2022 لە بەیاننامەیەكدا بڵاویكردەوە "بەبڕیاری جەنابی سەرۆک وەزیران لیژنەی باڵای جێبەجێکردنی مادەی 140  دروستکرایەوە کە لەساڵی 2014 پەکخرابوو، لێژنەکە لە ماوەی 10 رۆژدا دەبێت کۆببێتەوە و بودجەی خەمڵێنراو بۆ قەرەبوکردنەوەی ئەوانەی مەشمولن بە ماددەی 140 ئامادە بکات و پێشکەشی ئەنجومەنی وەزیرانی بکات تاکو بخرێتە ناو بوودجەی گشتییەوە".

بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی، لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140 پێكدەهێننەوە لەگەڵ تەرخانكردنی بودجە و خەرجكردنی شایستەی دارایی ئەوانەی لەو ماددەیە سودمەندن، لە ماوەی مانگێك دوای پێكهێنانی حكومەت.

حكومەتی پێشوی عیراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی، كاركردن بۆ ماددەی 140ـی دەستور لە بەرنامەی كارەكانیدا نەبوو كاتێك لە ئایاری 2020ـدا متمانەی پەرلەمانی وەرگرت.

ئەنجومەنی عەرەبی لە كەركوك بە سەرۆكایەتی راكان جبوری، 10ـی كانونی یەكەمی 2022 لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دژایەتی خۆیان بۆ ماددەی 140 راگەیاند، بەوتەی ئەوان، "بەسەرچووە" و پێشتریش هۆشدارییان داوە ئەو بابەتە لەلایەن هەندێك لایەنەوە "بەكاردەهێنرێت بۆ نانەوەی ئاژاوە".

هەمان ئەنجومەن لە 3ـی كانونی یەكەمی ئەمساڵ بە بەیاننامەیەك ناڕەزایی دژی حكومەتی نوێ دەردەبڕن و جەختدەكەنەوە ماددەی 140 ئەگەر جێبەجێبكرێت، ئەوا پارێزگای كەركوك بەرەو بارودۆخێكی "نادیار" دەبات.

راكان جبوری، پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی عیراقییەی نیمچەفەرمی، لە تشرینی دوەمی 2022ـدا دەڵێت "ماددەی 140 هەنگاوێكی هەڵە و شكستخواردووە بۆ بارودۆخی كەركوك، واقیعی نییە و ماددەیەكی سەپێنراوە"، چونكە پێیوایە لە نوسینەوەی ئەو ماددەیەی دەستوردا، بۆچون و ناڕەزایی عەرەبی پارێزگاكە لەبەرچاونەگیراوە.

بەرەی عەرەبی یەكگرتووش لە كەركوك، لە 4ـی كانونی یەكەمی ئەمساڵ، بە بەیاننامەیەك دژایەتی خۆیان بۆ ماددەی 140 نیشانداوە و وایدەبینن "لەڕوی دەستورییەوە كۆتایی هاتووە".

بەڵام دادگای باڵای فیدراڵی ساڵی 2019 جه‌ختیكردەوە له‌ كارابونی مادده‌ی 140ی ده‌ستور تا ئه‌وكاته‌ی ته‌واوی رێكاره‌كانی په‌یوه‌ست به‌و مادده‌یه‌ جێبه‌جێده‌كرێن.

لایەنی عەرەب و توركمانی كەركوك پێیانوایه‌ دۆسیه‌ی كه‌ركوك كلیلی یه‌كگرتویی عیراقه‌، بۆیە ناكرێت به‌و رێكارانه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت كه‌ مادده‌ی 140 دایناوه‌، به‌ڵكو چاره‌سه‌ر ته‌وافوقه‌ له‌ نێوان پێكهاته‌كانی پارێزگاكه‌دا. لە كاتێكدا جگە لە كەركوك، زیاتر لە 10 یەكەی كارگێڕی لە نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین چارەنوسیان بەپێی ئەو ماددەیە یەكلاییدەكرێتەوە.

حەسەن تۆران، سەرۆكی بەرەی توركمانی هۆشداری دا لە "دوبارە كاراكردنەوەی ماددەی 140 وەك لە بەرنامەی كاری حكومەتدا هاتووە"، بەوپێیەی بۆچۆنی توركمان وەرنەگیراوە و ئەو ماددەیەش "شكستیهێناوە" بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتییانەی دۆسیەی كەركوك، بەپێی راگەیاندنی نوسینگەی ناوبراو.

هاوكات حزبە توركمانییەكان و پەرلەمانتارانی ئەو پێكهاتەیە، 3ـی كانونی یەكەمی 2022، لە بەیاننامەیەكدا جەختیانكردەوە هەڵوێستی ئەوان بۆ ماددەی 140 رونە؛ "ئەو ماددەیە شكستیهێناوە لە چارەسەری كێشەی كەركوك و یەكلاییكردنەوەی دۆسیەی خاوەندارێتی زەویی كشتوكاڵی".

لیژنەیەکی دەستوری جێبەجێکردنی ماددەی 140 له‌ ساڵی 2006دا پێکهێنرا، کاری ئەو لیژنەیە گەڕاندنەوە و قەرەبوکردنەوەی ئەو خێزانانە بوو کە لە سەردەمی رژێمی پێشوو (1968 - 2003) لە شوێنەکانی خۆیان راگوێزران و زەرەرمەندبون یان ئەوانەی لەشوێنی راگوێزراوەکان نیشتەجێکران.

ئەو لیژنەیە کە ئەندام و سەرۆکەکەی لە پێکهاتەکانی عێراق پێکهاتبوو، لەچەندین پارێزگا نوسینگەی تایبەتی کردەوە، له‌ چه‌ند ساڵی رابردودا بودجه‌كه‌ی راگیراو ساڵی 2021 كەمتر لە 13 ملیار دینار بۆ كارەكانی ئەو ماددەیە تەرخانكرا لەكاتێكدا پێویستی بە زیاتر لە 60 ملیار دینار هەبوو.

دژوار فایەق، سەرۆکی بۆردی ماددەی 140 لە حکومەتی ھەرێمی كوردستان ئاماژەی بەوەدا لە ماوەی یەک مانگدا لیژنەی باڵای جێبەجێکردنی ماددەكە رێک دەخرێتەوە و دەستدەکرێت بە خەرجکردنی شایستە داراییەکانی ئەوانەی سودمەند دەبن، بەپێی میدیای پارتی.

هەروەها فەهمی بورهان، سەرۆكی دەستەی گشتی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، 7ـیی كانونی یەكەم سەردانی كەركوكی كرد و لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا وتی "ماددەی 140 دەستوورییە و دەبێت بە‌ هەموو لایەک هەوڵبدرێت بڕگەکانی وەک خۆی جێبەجێبکرێت".

قەرەبوكردنەوەی ئاوارەكان بەشێكە لە قۆناغی یەكەمی جێبەجێكردنی ماددەی 140؛ ئەوەش لەڕێی گەڕانەوەی ئەوانەی لە كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆكەوە بۆ دەرەوەی پارێزگاكە راگوێزرابون، هەروەها قەرەبوكردنەوەی ئەو خێزانانەی بۆ پارێزگاكە هاوردەكرابون.

ئەوانەی راگوێزرابون هەر خێزانێك بڕی 10 ملیۆن دیناریان پێدەدرێت، لە بەرامبەردا هاوردەكان بڕی 20 ملیۆنیان پێدەدرێت و رەوانەی شوێنەكانی خۆیان دەكرێنەوە.

مەریوان قەرەنی، جێگری سەرۆکی فراکسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی عیراق، 29ـی تشرینی دوەمی ئەمساڵ لە بەیاننامەیەكدا دەڵێت "لە كۆتاییدا هەوڵەكانی پارتیمان و خواستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەدیهات و ماددەی 140 بە پێكهێنانی لێژنەیەك كاراكرایەوە و لێرەوە هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ماددەكەش دەستپێدەكاتەوە".

فراكسیۆنی یەكێتیش لە پەرلەمانی عیراق، لە بەیاننامەیەكدا بڵاویانكردەوە بە واژۆی 50 پەرلەمانتار، داوای پێكهێنانی لیژنەی چاودێریكردنی مادەی 140 دەكەن.

تەنیا لە پارێزگای كەركوك زیاتر لە 54 هه‌زار خێزان چه‌كی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی مادده‌ی 140ـیان وه‌رگرتووه‌ له‌ راگوێزراوان و عه‌ره‌بی هاورده، ئەوەش لە ماوەی 10 ساڵدا، به‌پێی ئامارەكانی لیژنه‌ی جێبه‌جێكردنی مادده‌ی 140ـی ده‌ستوری عیراق بۆ (كەركوك ناو)، كە هێشتا هەزاران كەس ماون لە چوارچێوەی ئاساییكردنەوەی دۆخی پارێزگا جێناكۆكەكان – ئاسایكردنەوە بەشێكە لە ماددەی 140ی دەستور- قەرەبوو وەربگرنەوە.

حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە كۆبونەوەی 7ـی كانونی یەكەمی 2022ـیدا، "پێشوازیی لە بڕیاری حکومەتی فیدڕاڵی بۆ سەرلەنوێ پێکهینانەوەی لیژنەی جێبەجێکردنی ماددەی 140 دەكات" و لە بەرنامەی شاندی دانوستانكاریدایە، لەگەل بەغدا تاوتوێی رێكارەكانی تایبەت بەو ماددەیە و كێشەكانی ناوچەی جێناكۆك بكەن، بەپێی راگەیاندنی حكومەت.

لە دەرەوەی رێكارەكانی ماددەی 140ـی دەستور؛ ساڵی 2020 دەستەیەك له‌ چالاکوان و که‌سایه‌تی و یاساناسان پڕۆژه‌یه‌کیان بۆ به ‌هه‌رێمبونی پارێزگای كەركوك را‌گەیاند، بەڵام پشتگیری هیچ حزبێكی سیاسی لە پێكهاتە جیاوازەكانیان بەدەستنەهێنا.

ئەو هەوڵە بەپێی مادده‌ی 119ـی ده‌ستوری عیراق بوو، كە ماف دەدات بە هه‌ر پارێزگایه‌ک یان زیاتر بۆ پێکهێنانی هه‌رێم‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ داواکارییه‌ک بۆ ئه‌نجامدانی راپرسی.