ئا: بارام سوبحی

ناكرێ‌ وێنای كورد بەدەر لە تورك بكەین، نەخوازە دەستور دان بەدامەزراندنی جۆرێك لە ئیدارەی ناوخۆیی دەنێت، لەم حاڵەتەشدا ئەو لیوایەی زۆرینەی كوردە ئۆتۆنۆمی پێدەدرێ‌، (93) ساڵ لەمەوبەر مستەفا كەمال ئەتاتورك وایوت، نوسەری كتێبی كوردی توركیاش دەڵێت: كوردانی ئۆتۆنۆمییەكی نمونەیی بەدەست دێنن، كە دەبێتە جێی سەرنجی هەمو كورد لەناوچەكە.
كتێبی كوردی توركیا لەنوسینی ئیراهیم داقوقی‌و وەرگێڕانی هیمەت عەزیز كاكەیی‌و لە بڵاوكراوەكانی دەزگای توێژینەوەو بڵاوكردنەوەی موكریانییە، كتێبەكە (420) لاپەڕەیەو لە هەشت بەش پێكهاتوە بەناونیشانەكانی: كوردو پەیوەندی نێوان دۆڵی دو روبارەكەو وڵاتی ئەنادۆڵ‌و ئێران، تورك‌و كورد لە چاخەكانی مێژودا، كوردو یەكەمین كۆماری توركیا، كوردو كۆماری دوەمی توركیا، كوردو ئاژاوەی سیاسی لە توركیا، بزوتنەوەی نوێی كورد لە توركیا، واقیعی توركیاو ئایندەی كورد، چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی كورد.

خیانەت لەچاخی عوسمانیەكاندا
لەبەشی یەكەمی كتێبەكەدا، نوسەر بەوردی ئاماژە بەمێژوی كوردو جوگرافیای كوردستان لە بەرەبەیانی مێژوەوە تا سەردەمی عوسمانیەكان دەكات. رایدەگەیەنێت ژمارەی كورد لە دەوڵەتی عوسمانیدا پێش ئەوەی بڕوخێت نزیكەی دوو ملیۆن بوە، روبەری كوردستانیش بە خەمڵاندن گەیشتۆتە (410) هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. لە ئەرشیفی دەوڵەت‌و تۆمارگاكانی تاپۆو فەرمانە كارگێڕییەكانی تایبەت بەنیشتەجێكردنی عەشیرەت‌و هۆزەكان لە ویلایەتە عەرەبیەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی، تاوەكو شەڕی جیهانی یەكەم (391) هۆزو عەشیرەتی كورد تۆماركراون.
داقوقی هێما بۆ ئەوەدەكات وێڕای ئەو هەوڵە زۆرانەی حكومەتەكانی عوسمانی پیادەی كرد بۆ بەتورك كردنی نەتەوەی كورد، بەڵام ژمارەی نوێنەرانی كورد لە یەكەمین ئەنجومەنی نیشتیمانی توركیا (23) نوێنەر بو لەكۆی (123) نوێنەر، واتا نزیكەی (17%)، ئەمەش "نزیكەی هەمان رێژەی ژمارەی كورد پێكدێنێ‌ لە بەرامبەر توركەكانی دەوڵەتی عوسمانی لەكاتی روخانیدا".
دەربارەی دۆخی سیاسی كورد لەدەمی عوسمانیەكاندا، نوسەر دەڵێت: لەسەردەمی عوسمانیەكاندا پتر لە (25) میرنشینی كورد هەبون، پێنجیان سەربەخۆ بون‌و نۆزدەشیان خاوەنی خودموختاری بون. دواتر نوسەر باس لە شۆڕش‌و بزوتنەوە چەكدارییەكانی كورد دژ بە دەسەڵاتی عوسمانیەكان دەكات، هۆكارەكانی هەرەسهێنانی شۆڕشەكانیش لە چوار خاڵدا پوختە دەكات كە بریتین لە:
یەكەم: نەبونی یەكێتی یان جۆرێك لە یەكێتی نێوان رابەرو سەرانی كورد دەربارەی ئامانجە نەتەوەییەكان‌و نەبونی ئەو پێشەوایەی كە بتوانێت دەسەڵاتی ئاینی‌و دنیایی نێوانیان یەكبخات.
دوەم: بە سانایی پەیداكردنی ئەو سیخوڕو ئاڵقە لەگوێیانەی كە هەم لەپێش‌و هەم لەكاتی شەڕدا ناپاكی لەگەڵ رۆڵەكانی نەتەوەكەیان دەكەن.
سێیەم: نەبونی داهاتی دارایی تەواو بۆ دامەزراندنی كارگەی چەك‌و جبەخانەی شەڕو پێداویستیەكانی.
چوارەم: بەرهەڵستی دەوڵەتانی زلهێز –لەناوچەكەو لەدەرەوەی- بەرامبەر بە یەكگرتنی كوردو سەربەخۆیی بونیان.

زەماوەندی خوێن
بەپێی گێڕانەوەكانی نوسەر، دەستپێكی ناكۆكی نێوان كوردو تورك لە رۆژگاری سوڵتان سەڵاحەدینی ئەیوبی لە ساڵی (1185ز) لەسەروبەندی خیلافەتی (ناسرەدین للە) لەسەر زەماوەندی ژنێكی توركمان رویدا، لە ئاكامی ئەمەدا شەڕێكی گەورەو خوێناوی لەنێوان كوردەكانی موسڵ‌و میرنشینە توركەكان لە كوردستان‌و دەوروبەری (جزیرەی ئیبن عومەر) قەوماو دو ساڵی خایاندو زەرەرو زیانێكی گەورەی بەهەردولا گەیاند، بەڵام دواجار لەبەر هۆی ئاینی پەیمانێكی ئاشتەوایی لەنێوانیان بەسترا بۆ وەستان لەدژی خاچپەرستان. بەڵام ئەم ئاشتەواییە زۆری نەبردو هەمیسان شەڕو ململانێ‌ لەنێوانیان لەپێناو سەروەری‌و دەسەڵات دەستی پێكرد كە تاوەكو ئەم رۆژگارەمان بەشێوەی پچڕ پچڕ درێژەی هەیە.

ئەتاتورك.. ئەفسانەیەكی بێ‌ بەڵێن
نوسەر باس لەوەدەكات، كوردانی توركیا خزمەتێكی زۆر گەورەیان پێشكەش بە بزوتنەوەی نیشتیمانی تورك كرد، كە دەرەنجام بوە بەردی بناغەی كۆماری توركیای نوێ‌. هەر ئەوەش وایكرد كاتێك ئەنجومەنی گەورەی نیشتیمانی توركی لە ئەنكەرە ساڵی (1920) بەسترا (72) نوێنەری تیابو نوێنەرایەتی كوردیان دەكرد، ئەمانە هاوكارییان لەگەڵ مستەفا كەمالدا كرد لەپێناو وەدیهێنانی مافە نەتەوایەتیەكانیان. 
بەخوێندنەوەو سەرنجدان لە مێژوی دورو نزیكی كورد، نوسەر دەگاتە ئەو بڕوایەی هەمو ئەو بەڵێنانەی بەكورد دران بە با چون، چونكە "پەیمان‌و بەڵێنەكانی سەڵتەنەتی عوسمانی كە دابونی بەدانی خودموختاری بۆ كورد نەهاتنەدی، یەكەم بەهۆی خۆگێلكردنی لیژنە وزارییەكە، دوەمیش چونكە حكومەتی سەڵتەنەت روخا. بەڵێنی هاوپەیمانەكانیش بۆ كورد جێبەجێ‌ نەكران لەبەر هەڵوێستی جیاجیای هەریەكەیان بەرامبەر بە كێشەی كورد لەلایەك‌و دوایەش بەهۆی زاڵبونی بەرژەوەندی‌و تەماحیان لەناوچەكە بەسەر كێشە مرۆییەكان‌و چارەنوسی گەلاندا. بەڵێنی بزوتنەوەی نیشتیمانی توركە كەمالییەكانیش وێڕای دەقە رون‌و راشكاوەكانی پەیمانی لۆزان‌و ئیمزاكردنی دەوڵەتەكان لەسەری بە زامنكردنی مافی كوردان، ئەوانیش نەهاتنەدی بەهۆی پاشگەزبونی حكومەتی ئەنكەرە كە هاوسەنگی نێودەوڵەتی كاریگەری هەبو لە پابەندبونی دەوڵەتەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین بەو بارودۆخەی سەقامی گرتوە بێ‌ ئەوە هیچ گۆڕانكارییەكی گەوهەری تیابكرێ‌".
سەبارەت بە بەڵێنەكانی ئەتاتورك، نوسەر وتەیەكی ناوبراو وەبیردێنێتەوە كە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لە شەوی (16/1/1923) بەبۆنەی ئازادكردنی شاری ئیزمیر، لەوەڵامی پرسیارێكی سەرنوسەری رۆژنامەی (كات)دا دەڵێت: ناكرێ‌ وێنای كورد بەدەر لە تورك بكەین، نەخوازە دەستور دان بەدامەزراندنی جۆرێك لە ئیدارەی ناوخۆیی دەنێت، لەم حاڵەتەشدا ئەو لیوایەی زۆرینەی كوردە ئۆتۆنۆمی پێدەدرێ‌.. هەردو نەتەوە بەرژەوەندییەكان‌و چارەنوس لەگەڵ یەكتردا گرێی داون، چونكە هەردوكیان دەزانن ئەمە چارەنوسی هاوبەشیانە، بۆیە سنوردانانی نێوانیان كارێكی دروست نییە".

چلەكان: قۆناغی نەهامەتییەكان
بۆ رونكردنەوەی دۆخی كوردان لەچلەكانی سەدەی بیستەم دوای مردنی ئەتاتورك، نوسەر وتارێكی عوسمان مەتەی نوسەری رۆژنامەی سۆن پۆستە بەنمونە دەهێنێتەوە، كە دوای سەردانێكی بۆ ناوچەی كوردستانی توركیا لە نیسانی ساڵی (1948) ئەمەی نوسی "لێرە نە رێگەیەكی قیرتاو هەیە نە پردێك رۆنراوە، قوتابخانەو حوجرەكانیش داخراون‌و ناوچەكە خاڵیە لەهەر خەستەخانە یاخود بنكەیەكی تەندروستی، كشتوكاڵیش وا داڕوخاوە بەشێوەیەك دانیشتوان بژێوییان تەنهاو تەنها لەسەر لەوەڕاندنی بزنە. لەولاشەوە ئەو گوندانەی بەسەر تەپۆڵكەكانەوە بنیاتنراون لەحاڵێكدان مرۆ گریانی بۆیان دێت. بەرپرسیارێتی ئەم ژیانە سەرەتایی‌و نامرۆییەی خەڵكی تێدان، دەكەوێتە ئەستۆی ئەو دەزگاو دایەرە حكومیانەی لافی ئەوە لێدەدەن گوایا ئەوان چاكسازی لە بارودۆخەكان دەكەن".

دیكتاتۆرییەتی ئەفسەرە چەپەكان
لە (27/5/1960) كودەتایەكی سەربازی لە توركیا رویدا، بەدوایدا حكومەتی یەكێتی نیشتیمانی سەربازی پێكهات، كە لەكۆی بیست ئەندامی حكومەت چواریان كورد بون، بەڵام وەكو نوسەر دەڵێت: رەوشی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی گەلی كورد هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهات، بەهۆكاری ئەوەی "هەرچەندە زۆربەی ئەندامەكانی ئەم حكومەتە لە ئەفسەرانی پێشكەوتوخواز بگرە لەچەپەكانیش بون، بەڵام نەیاندەوێرا دان بەوەدابنێن لە توركیا كێشەیەك هەیە بەناوی كێشەی كورد... هێندێكیشیان هەڕەشەی لەناوبردنی كوردیان دەكرد، ئەگەر هەر جموجۆڵ‌و بزوتنەوەیەك بەرپابكات".

جیاوازییەكانی پارچەكانی كوردستان
بەبڕوای نوسەر یەكێك لە جیاوازییەكانی نێوان كوردی توركیا لەگەڵ كوردی ئێران‌و عێراق ئەوەیە، لە كوردستانی توركیاو دوای بنەماڵەی بەدرخان، رابەرانی مێژویی دەرنەكەوتن تا بتوانن كاریگەریی سیاسی‌و ئاینی بكەنە سەر جەماوەری كورد لە توركیا، بەڵام "سەرەڕای ئەوە بزوتنەوەی كورد لە توركیا زیاتر جەماوەری‌و تۆكمەتر بو، وێڕای ململانێی نێوان باڵە جیاجیاكانی، ئەمەش لەبەر زاڵبونی باری رۆحی بەكۆمەڵ لەبەرامبەر ئەو مەترسیە هاوبەش‌و گشتیەی دەیەوێ‌ تۆوی نەتەوەی كورد لەو وڵاتە ببڕێتەوە‌و قەڵاچۆیان بكات ئەویش مەترسی بەرەی فاشیزمی راستڕۆی توركە".
جیاوازییەكی دیكە كە نوسەر ئاماژەی پێدەكات، ئەوەیە كەسایەتییە سیاسییەكانی كورد لەبەر چەند فاكتەرێكی ئایدۆلۆژی‌و كۆمەڵایەتی، وایان بەباشتر دەزانی لەچوارچێوەی حیزبە سیاسیەكانی توركیا درێژە بە خەبات بدەن، لەبری ئەوەی خۆیان رێبەرایەتی بزوتنەوەی كورد بكەن. بۆ نمونە لەساڵی (1968) كامیل ئاكینجی بە رەگەز كورد بوە سكرتێری گشتی پارتی كرێكارانی چەپی توركیا، لەساڵی (1969) نوسەرو هزرڤانی چەپڕەوی كورد محەمەد عەلی ئەسڵان بەسەرۆكی هەمان حیزب هەڵبژێردرا. كەسایەتی ناوداری كوردیش یوسف عەزیز ئۆغڵۆ بوە سەرۆكی حیزبی توركیای تازە.
هەر لەباری حیزبە سیاسیەكانەوە، نوسەر باس لەوەدەكات لەساڵی (1963) پارێزەری كورد فایەق بوجاك پارتی دیموكراتی كوردستانی دامەرزاند، كۆمەڵێكی زۆر لە رۆشنبیرو لاوو كرێكارو جوتیارو تەنانەت موڵكداریش لەدەوری كۆبونەوە، بەمەش جیاوازی هەبو لەگەڵ هەردو پارتی دیموكراتی كوردستان لە عێراق‌و ئێران، چونكە "حیزبێكی بنكە فراوانی جەماوەری بو، بەپێچەوانەی ئەو دو حیزبە كە لەدەستپێكی دامەزراندنیان پشتیان بەستبو بە دەرەبەگ‌و سەرانی عەشایەرەوە. بەڵام زۆری نەخایاند ئەم حیزبە چوە كۆڕی خەباتی ژێرزەمینەوە، بەهۆی راوەدونانی لەلایەن رژێمی توركیاوە لە سۆنگەی پێكهاتە نەتەوەییەكەوە".

كوردو پارلەمانی توركیا
لەدەیەی شەستەكان‌و دواتر قۆناغێكی نوێی خەباتی كوردانی توركیا دەستپێدەكات، كە ئەویش بەشداریكردنە لە پارلەمانی توركیادا. بەنمونە لەهەڵبژاردنی (1965)، حیزبی چەپی توركیا پانزە كورسی پارلەمانی بردەوە كە چواریان كوردبون. لە هەڵبژاردنی (12/11/1969) لەكۆی (450) نوێنەری حیزبی دادو حیزبی گەلی كۆماری (71) نوێنەری كورد بونە پارلەمانتار. لەهەڵبژاردنی (5/6/1977) لەكۆی (402) نوێنەری حیزبی دادو حیزبی گەلی كۆماری (56) نوێنەری كورد بونە پارلەمانتار.
لەبارەی خەباتی پارلەمانی كوردانەوە، نوسەر دەڵێت: ئەوەی لەڕوی سیاسیەوە جێگیرەو هیچ گومانێكی تێدانییە، لە رابردوو ئێستاشدا كورد نزیكەی (15-18%) ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتیمانی گەورەی توركیایان لە خولە پارلەمانیەكانی لەساڵی (1920) تا ئیمڕۆ پێكهێناوە، هەرچەندە كورد لەمیانەی خەباتی سیاسیاندا بەڕاشكاوی ئەم هەقیقەتە نەتەوەییەیان نەدركاندوە.

بۆچی ئۆزال مرد؟
تورگۆت ئۆزالی سەرۆك كۆماری توركیا، یەكێك بو لەو سەرۆكانەی هەوڵیدا بەدەر لەڕێگەچارەی سەربازی كێشەی كورد چارەسەر بكات، بەڵام مەرگە گوماناوییەكەی رێگەی نەدا هەوڵەكانی بەپایان بگەیەنێت. لەبارەی هەوڵەكانی ئۆزال‌و مردنەكەیەوە، نوسەر دەنوسێت:
بانگەشەكانی ئۆزال بەشێك بو لەو بیرۆكە (عوسمانیە نوێیە)ی كە تێدا ئامانجی ئەوەبو ناوچەی ئۆراسیا بە كوردو تورك‌و عەرەبیەوە لە بەلقانەوە بەرەو رۆژهەڵاتی ناوین‌و ئەنجا قەفقازیاو وڵاتانی ئاسیای ناوین بگێڕێتەوە بۆ ژێر سەركردایەتی توركیا، لەبەر ئەمە ئێمە پێمانوایە ئەم بانگەشەیەی ئۆزال بوە هۆی ئەوەی هاوپەیمانە ئەمریكایی‌و ئیسرائیلیەكانی وابكەن كاری پاترییە بەهێزكەرەوەكەی دڵی (ئۆزال) بەڕێگەی مانگە دەستكردەكانەوە پەكبخەن دوای ئەو نەشتەرگەرییە قەستەرییەی كە لە دەستپێكی ساڵی (1992) بۆی كرا تاوەكو بەمردنێكی كتوپڕی لە (17/4/1993) گیانی لەدەست بدات، ئەمەش لەبەر مەترسی ئەوەی نەبا بگات بەخەونی خۆی بۆ دامەزراندنی یەكێتییەكی ئیسلامی نوێ‌ لەم ناوچە زیندوەی جیهاندا.

چارەسەری كێشەی كورد چییە؟
دەربارەی چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا، نوسەر دەڵێت: چارەسەركردنی كێشەی كورد بەڕێگەی سەركوتكردن‌و تیرۆرەوە لەسەردەمی عوسمانیەكانەوە هەرەسی هێنا، بۆیان رون بۆوە كە سیاسەتی توانەوەی هەر كەمایەتییەك چ وەك نەتەوە یان خێڵ یان تایفە لەم سەردەمەدا مەحاڵە بێتەدی. چارەسەركردنی كێشەی كورد بەڕێگەچارەی تایفەگەری تەسك‌و هەنوكەیش نایەتەدی، بەڵكو بەشێوەیەكی دیموكراتیانەی بنەڕەتی‌و لەسەر چەمكێكی نوێی مافی هاونیشتیمانیبون‌و یەكێتی كۆمەڵایەتی دەبێت، ئەو چەمكەی كەوا دەخوازێ‌ هەمو هاوڵاتیان لەخاكی نیشتیماندا بگرێتەخۆ.
لەكۆتایی كتێبەكەدا، لەبارەی ئایندەی كوردەوە نوسەر بەم جۆرە گوزارشت لە بۆچونی تایبەتی خۆی دەكات: پێموایە كورد لە توركیا بەهەمو مافەكانی خۆیان لەچوارچێوەی یەكێتی توركیا شاد دەبن، چ بەدەستەبەركردنی مافە نەتەوەییەكانیان، یان بەڕێگەی دامەزراندنی یەكێتیەكی فیدراڵی لەنێوان هەردو نەتەوەی تورك‌و كورد وەكو فیدراڵیزمی سویسری. بەمەش بەشداری لە پەرەپێدانی دیموكراتی لە توركیا دەكەن بەڕێگەی دامەزراوە دەستورییەكانی وڵات‌و ئۆتۆنۆمییەكی نمونەیی بەدەست دێنن دەبێتە جێی سەرنجی هەمو كورد لەناوچەكە، پاڵیش بە رژێمە دیكتاتۆرییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوینەوە دەنێن دان بە مافی نەتەوەیی كورد بنێن لە ئۆتۆنۆمییەكی راستەقینەدا.. بەوەش هاوكاری دەكەن لە پەرەسەندن‌و تەكاندان بە بزوتنەوەی گەلی كورد بەگشتی بەرەو سەركەوتنی زێدەتر لەپێناوی رزگاری‌و دیموكراتیدا.

\