نەجات نوری
ئەگەر پرسیاری یەكەمی گرێكییەكان لە كۆندا بریتیبووبێت لەم پرسیارە(دونیا لەچی پێكهاتووە؟) بۆ ئەمەش زۆر گەڕان و تێكۆشانیان بۆ وەڵامێكی گونجاو خستبووە ئەستۆی فەیلەسوفان و بیرمەندانی خۆیان، ئەوا لای دۆستۆیڤسكی لە سەدەیەكی درەنگ تردا ئەم پرسیارە دەبێتە پرسیارێكی تر، پرسیارێكی قورس كە لە خۆی و لە دەووربەرەكەی دەكات و لە ناو دەقێكی گرنگدا بەشوێن وەڵامەكەیدا دەگەڕێت، ئەویش ئەم پرسیارەیە (ئێمەی مرۆڤ چیمان دەوێت؟) دونیا بۆ دۆستۆیڤسكی بەهایەکی ئەو تۆی نەبوو، مرۆڤیش لەلای لەوەهمێک بەولاوە هیچی تر نەبووە، زیاتر لەمە مرۆڤ دەبێتە چەقی پرسیارەكانی و بە ڕۆح و كردار و بوونیدا شۆڕدەبێتەوە تا ئەوەی كە مرۆڤ ناكاتە هیچ بوونێكی ڕەسەن، خۆ ئەگەر زۆر پێشتر شاعیرێكی وەكو (ئەكسینۆفانس) نووسیبێتی:
هیچ مرۆڤێك نەگەیشتووە بە ڕاستەقینەی تەواو
هیچ مرۆڤێكیش لە داهاتوودا پێی ناگات ...
ئەوا دووبارە لە سەدەی نۆزدەدا و لە لای دۆستۆیڤسكی ئەم تێڕامانە بە جۆرێكی گرنگ تر لە ناو هەراوزەنایی ڕۆژگاری خۆیدا بە جۆرێكی تر دێتەوە ناو بیری ئەم نوسەرە و بەشوێن ئەوەدا دەگەڕێت كە مرۆڤ چیە؟ دەگات بە چی، لە لای دۆستۆیڤسكی مرۆڤ بوونەوەرێكی سەرگەردان و گوماناوی و بێ شوێنە، كاتێك ئەو دێت مرۆڤ دەگەڕێنێتەوە بۆ گۆشە تاریك و سارد و پیسەكانی ژێرزەمینەكان لەمەدا دەیەوێت بە مرۆڤ بڵێت تۆ جگە لە بوونەوەرێكی نەخۆش لە دونیایەكی شپرزە و پڕ لە جەنگ و نەهاتیدا هیچی ترنیت و دەبێت بۆخت بژی چونكە تۆ دیوارە سەختەكەی ئەم دونیا پڕ لە زوڵم و بەدفەڕەت بۆ هەرەس پێ ناهێندرێت.
چیمان دەوێت؟ لە زۆربەی ڕۆمانەكانی (دۆستۆیڤسكی)دا لە ئاست ئەم پرسیارەدا ڕادەوەستین كە خودی ئەم نوسەرە لێمان دەكات و لەناو سەدان لاپەڕەی دەقەكانیدا كەس وەڵامەكەی وەكو وەڵامێكی جدی و باوەڕپێكەر دەست ناكەوێت، لە ڕۆمانەكانی (شەیتانەكان) و (گەمژە) و (تاوان و سزاو) و (برایانی كارامازۆف) و زۆربەی ڕۆمانەكانی تریدا ئەم پرسیارە دەبێتە چەقی گەڕانێكی كوشندە بۆ ئەو كەسانەی خوێندویانەتەوە و نازانن وەڵامەكەی دەكەوێتە كوێوە، پێناچێت خۆیشی تا ڕۆژی مردنی توانیبێتی لە دەقێكدا ئەو وەڵامە نەك بە كەس بەڵكو بە خۆیشی بداتەوە، چونكە لە مرۆڤ بەگومان بوو، مرۆڤ بۆ ئەو ناوێك بوو بۆ بێئاگایی نەك وەڵام دەرەوەی ئەو پرسیارانە، بیری ئەم نوسەرە لەگەڵ ئەوەدا دەجەنگی كە دەبێت مرۆڤ چی لە خۆی و كەسانی تر و جیهان بووێت (چیمان دەوێت) ئەو دەلاقە تاریك و ڕێگا نادیارە بوو كە دۆستۆیڤسكی بە شوێنیدا دەگەڕا‌و دەیویست بە بزانێت مرۆڤ چی دەوێت لە بوونی خۆی؟ چونكە مرۆڤ هێشتا لای ئەم لە ژێرزەمین و گۆشە تاریكەكانەوە نەهاتۆتە دەرەوەو نەبۆتە مرۆڤێكی كامڵ تا خۆی بناسێت، مرۆڤی ناكامڵیش وەڵامی جدی بۆ بوونی خۆی پێ نادرێتەوە.
پێ دەچێت تا كاتی نوسینی ڕۆمانی (یادەوەرییەكانی ژێرزەوی) مرۆڤ و جیهان لای دۆستۆیڤسكی نەبووبێتە بوونێكی دیار و ڕون و بە گومانەوە لێیانی ڕوانی بێت، بەڵام بە نوسینی دەقی (یادەوەرییەكانی ژێرزەوی) ئەو گومانەی لانامێنێت و لەیەكەم دێڕی دەقەكەوە تێڕوانینی بۆ مرۆڤ زۆر قورس و قووڵ دەخاتە ڕوو ( من كابرایەكی نەخۆشم... كابرایەكی بەدفەڕم... كابرایەكی نەفرەتلێكراوم لا9) بەم وشانە ئیتر لە سەرەتایی ئەو ڕێگایەدا ڕاناوەستێت و بپرسێت چیمان دەوێت؟ چونكە ئەم وشانە دەبنە وەڵامێك كە مرۆڤی نەخۆش و نەفرەتلێكراو كە بە جیهاندا بڵاوبوونەتەوە تا مردن نازانن چیان لە خۆیان و كەسانی تریش دەوێت، مرۆڤیش كاتێك خۆی لەژێر پووچی و وەهمەكانی ڕۆحیدا قورتارنەكات ئەو مرۆڤە نەخۆش و بەدفەڕە جیهان دەكاتە دۆزەخ و تارمایی بۆ خۆی ژیانی كەسانی تریش.
ئەم دەقە وەكو یەكەم بەش ناوی (تاریكی)ە دۆستۆیڤسكی لە تاریكی و ڕۆحی مرۆڤی نەخۆشەوە، نەخۆش بە مانا جەستەیەكە نا بەڵكو بە مانا گرنگەكەی كە دەكاتە ڕۆحێكی ڕاڕاو بە گومان و شێواو لە خۆی و دەووروبەری، بەم دوو وێنەیە دەیەوێت بڵێت ڕۆژگاری مرۆڤ هەرچییەك بێت نابێتە هۆكاری ئەوەی كە مرۆڤ بزانێت چی دەوێت، لە قووڵایی ڕۆحی مرۆڤدا ئەو دەلاقە شوومە دەدۆزێتەوە كە دواجار مرۆڤ دەباتەوە بۆ سەر بوونی گیانێكی كویلە ئاسا (من دڵنیاتان دەكەم، بەڕێزان، كە یەكسەر دوای بەدەستهێنانی ئەم ئازادییە، سەر لەنوێ خۆمان داوای ئەوە دەكەین كە بەسەرمانەوە ببنەوە بە كوێخا‌و سەرپەرشتیمان بكەن لا 234) ئەمە ئەو گومانەیە كە دۆستۆیڤسكی هەمیشە بە شوێنیدا دەگەڕاوە و مرۆڤی لێوە تەماشاكردووە، تێكڕا بیری ئەم نوسەرە دەكاتە تێڕامان بۆ ناوێك بۆ مرۆڤ لە ژێر وێنەی جیاجیادا جارێك زۆركەم مرۆڤی باش و تەندروست دەدۆزێتەوە، جارێك مرۆڤ دەخاتە بەردەم ئەو خاڵەوە كە نازانێت چی لە خۆی و دەووروبەرەكەی دەوێت لە ڕۆژگارە جۆر بە جۆرەكاندا... ئەمەیشی خستۆتە سەر بوونی مرۆڤ، مرۆڤێك كە هەمیشە بە مردووی لەدایك دەبێت (بەردەوام لە هەوڵی ئەوەداین سیمای ڕاستەقینەی مرۆڤ لە خۆ بگرین، ئێمە بە مردویی لە دایك دەبین، زۆردەمێكە نەوەی ئێمە لە دایك و باوكێكی زیندوو نایەتە دونیاوە لا 235) ئاوا دۆستۆیڤسكی هیچ لەوە دوودڵ نییە كە هێشتا مرۆڤ لە قووڵایی ناخێكی ترسناك و گۆشە پیس و بۆگەنەكەی خۆیدا نەیتوانیوە بێتە دەرێ و كار بۆ جوڵانەوەیەكی گشتگیر و مرۆڤ دۆستانە بكات، مرۆڤی ژێرزەمینی ئەگەر لە ڕۆحی ڕۆشنبیر و فەیلەسوفانیش پێك هاتبێت ئەوا لای دۆستۆیڤسكی دەكاتە خاڵێكی پووچ و هیچ چونكە ئەم بوونەوەرە هێشتا خۆی پێ ناگۆڕدرێت، ئیتر چۆن چۆنی دەووروبەرو جیهانی پێ دەگۆڕدرێت (مرۆڤی ئاقڵ ناتوانێت ببێت بە شت، تەنیا ئەوانەی لە خەو خەیاڵدا دەژین دەبن بە شت، دەتوانن ببن بە شت لا13 ) ئەمە ئەو كردنەوەی دەرگایەیە كە نوسەر لێوەی دەیەوێت بە ئاشكرا بڵێت دونیا هی گەمژە و كاڵ فامەكانە و ئەوان لە چین و توێژە جیاجیاكانەوە دێن و عەقڵ دەخەنە ژێر گەمارۆی بیرە نەفرەتی و شەڕانگێزەكانی خۆیانەوە. لای دۆستۆیڤسكی خۆ ئەگەر ئەقڵ و بیری پێشكەوتووخواز هەبوو لە جیهاندا مرۆڤ لە ژێر زەمینی نەهاتی و پیسی و بەدبەختی دێتە دەرەوە، بەڵام چونكە هێزی گەمژەی دونیای داپۆشیوە ئەوا ئیتر دەبێت مرۆڤە ژیرەكان بگەڕێنەوە ژێر زەمینی تاریك و لەوێدا بۆخۆیان بژین چونكە مرۆڤایەتی نازانن چیان دەوێت. دونیا بە كەسانی وشیار و ئاقڵ نابێتەوە بە دونیا ڕەنگینەكە، چونكە ئەم توێژە هێزی ئەوەیان نیە دیوارە سەختەكەی بەرامبەریان داڕمێنن (بێ گومان من سەری خۆم بە دیوارەكەدا ناكێشم، چونكە لە ڕاستیدا ئەو هێزەم تیانییە لا 28) (بەڵام دەڵێی چی كە تاقە چارەنووسی هەر كەسێكی ئاقڵ و زانا بە ناچاری زۆربڵێیی و هەناسە درێژی بێت، واتا بە هەموو زانست و زیرەكییەكەیەوە ئاو لە دەسكەواندا بكوتێت؟ لا 38 ) ئەم وشانە تەنیا چوونە ناو سەدەی نۆزەدەوە نیە وەكو سەدەیەكی شووم و پشتگوێ خستنی بیریاران و ڕۆشنبیران و زانست خوازان، بەڵكو ئەو وشانە بۆ ئێستاش دەبێتە قووڵایی ئەو تێڕاوانینەی كە لە زۆرلای جیهاندا ڕۆشنبیران جگە لە زۆربڵیی ئیتر هیچی تریان پێ نە گۆڕدراوە، دۆستۆیڤسكی بەم وشانە لە ڕۆژگاری خۆی بە گومان نەبووە بەڵكو وەكو بیرمەندێكی مەزن زۆر قووڵ خوێندنەوەی بۆ ڕۆژگار و سەدەكانی تریش كردووە و پێمان دەڵێت ڕۆشنبیران و بیرمەندان دوای دەیان ساڵی تریش ئەوەی دەیڵێن و دەینووسن وەهمێكە جگە لە خۆیان ئیتر كەس پشتیان پێ نانەستێت، بیری ئەم نوسەرە هێجگار قووڵ دەگاتە لای ئێمەش لای زۆركەسی تر لە گۆشەو كەنارەكانی دونیادا بەوەی كە ڕۆشنبیری و فەلسەفە خۆت وێراندەكات و نابێتە دەرگای ڕوناكی بۆ كەس و دەبێت لە كەنارە تاریكەكەی خۆتدا لەگەڵ وشەكانتدا بژیت چونكە خەڵك نازانن چیان دەوێت ( لە سایەی فەلسەفەوە چل ساڵ لە ژێر زەمین و تاریكیدا ژیام...لا 56) ئاوا دۆستۆیڤسكی بڕوا بەو زۆركەس دێنێت كە ژێرزەمین كە دەكاتە شوێنێك كە شوێنی بیرمەندان و شۆڕشگێڕان و نوسەران لەم ژێرزەمینەوە هیچ بەرهەم نایەت، هیچ شۆڕش و بیرێك وەكو دیاردەیەكی گرنگ سەرهەڵنادات و پرسی ژیان و خەڵك ناگەیەنێتە دادپەروەری، خۆ دوای ساڵانێك لەم تێڕامانەی دۆستۆیڤسكی شۆڕشی ساڵی 1917ی ڕوسیا بەرپادەبێت، ئەم شۆڕشە بەرهەمی ڕەنجی هەزاران جوتیار و كرێكار و بیری لینین و پلیخانۆف و ترۆتسكی و دەیان ڕۆشنبیرو نوسەرانی تربوو كە لە گۆشەو كەنارەكانی دونیاوە لە دەرەوەی ڕوسیا كاریان بۆ دەكرد، بەڵام كوا بەرهەم و دەستكەوتی ئەو شۆڕشە؟ لە زۆر لای جیهانیشدا گەلێك لە نوسەران و فەیلەسوفان بۆ دادپەروەری تێكۆشان بەڵام لەكوێی جیهاندا ئەو دادپەروەریە بۆ مرۆڤ هەیە؟ ئەمەیە كە دۆستۆیڤسكی دەخاتە ناو بازنەی گومانەوە دژ بە مرۆڤ و هەوڵەكانی، چونكە مرۆڤ نازانێت چی دەوێت و هەمیشە خۆی خۆی دەكاتە كەسێك بۆ شێواندنی وێنەو داڕماندنی بوونی خۆی.
لای دۆستۆیڤسكی شۆڕش و بیر و فەلسەفە و خۆشەویستی و زانست و ئومێد و میوانداری و شار بۆ مرۆڤ جگە لە وەهم هیچ شتێكی ترنیە، جگە لە خۆت تۆ نابێت لەسەر ئەم وێنە وەهمیانە ژیانی خۆت بونیات بنێت، چونكە ئەگەر خۆت نەبیت هیچ بەهایەكی تر تۆ لە ناو ڕووداو و كەسەكاندا جێگە ناكاتەوە، بوونی مرۆڤ وەكو خۆی با ڕۆشنبیرو كرێكار و نەداریش بێت دەبێت بۆخۆی بژی دەبێت لە گۆشەیەكی تەریكدا چی هەیە بۆخۆی بیڵێت و نەبێتە ئازار بۆ كەسانی تر (خۆم لە هەركەسێكی دی باشتر ئەوە دەزانم كە ئەم شەڕئەنگێزییەم تەنیا زیان بە خۆم دەگەیەنێت و كەسی تر نا لا10) لای دۆستۆیڤسكی دونیا دەبێتە دونیایەك جێگەی ئەو مرۆڤانەی تێدا نابێتەوە كە لە خەمی خۆیان و خەڵكیدان و دواتر دەبنە گاڵتەجاڕی ئەو كەسانەی كە هەمیشە دونیا بە پیسی و غەدری خۆیان دادەڕمێنن، ئەم دونیایە وەكو چۆن گاڵتەجاڕە، ئاواش بۆتە گاڵتەجاڕی دەستی نموونەی ئەو كەسانەی كە دۆستۆیڤسكی خۆی لەناو ئەم دەقەدا وێنەی كێشاون و لێیان دەدوێت لە نموونەكانی (سۆركۆف و فرفیچكین و سیمۆنۆف)و هەزارانی تری وەكو ئەمانە كە بوونەتە هۆكاری گاڵتەجاڕی لە دونیادا.
ڕاڕای مرۆڤ لای دۆستۆیڤسكی دەگاتە لوتكەی هەرەس و داڕمان، جارێك بە ئومێدەوە دەژی و جارێك بەوپەڕی ڕەشبینیەكی كوشندەوە، جارێك ئاوا دەبارەی خۆشەویستی دەنوسێت (ئەو شوێنەی خۆشەویستی تیا نییە، هەرگیز نەبیری تیایە و نە ئەقڵ لا 178) لە شوێنكی تردا زۆر توڕە و بێزار لە مرۆڤ ئەم بۆچوونە هەڵدەوەشێنێتەوە و لێی یاخی دەبێت (من ناتوانم كەسم خۆشبوێت، چونكە بەلای منەوە خۆشەویستی جگە لە دەستبەسەراگرتن و ستەمكاری، هیچی ترنییە، واتا داگیركردنی ئەوی ترو بە گەورە زانینی خۆت لا 228).
ئەم ڕۆمانە چوونە ناو قووڵایی ڕۆحی مرۆڤەوەیە، ئەو مرۆڤەی كە نە خۆی و نە جیهان ناناسێت، گەڕانێكی كوشندە و پڕ مانایە بە ناو بیری مرۆڤدا كە دواجار دۆستۆیڤسكی ڕایدەگەیەنێت (ئێمە هەموومان تا ڕادەیەك وازمان لە ژیان هێناوە، هەموو ئیفلیجین، هەندێكمان زۆرو هەندێكمان كەم لا 233 ) بەش بەشی ئەم دەقە تێڕامانە و گرنگی دانە بە بوونی مرۆڤ و جیهان و دەووروبەر، قووڵبوونەوەیە لە ئایندەی ئینسان لە جیهانێكی پڕ لە وەهم و خەیاڵات و نادادپەروەردا، ئەم دەقە دوا پەیامی دۆستۆیڤسكی بۆ مرۆڤایەتی كە تێیدا بانگەواز دەكات: ئێمە بە مردووی لەدایك دەبین، چونكە هیچ كاتێ نازانیین چیمان دەوێت.
• یادەوەرییەكانی ژێرزەوی/ ڕۆمانی دۆستۆیڤسكی
• وەرگێڕانی رەووف بێگەر
• لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم / ساڵی 2017