مەنسووری تەیفوری
بڕیار بوو پێشەكیی چاپی سێیەمی ئەم كتێبە سەبارەت بە زمانی بێنیشتمان بێت، زمان ئەو كاتەی خاكێكی نامێنێت، ئاوارە دەبێت و خۆی دەبێت بە نیشتمان. ئیدەكەش قەرزباری ئەو ئاوارە جووانە بوو كە لە كاتی دەسەڵاتی نازیزمدا ڕایان دەكرد بەبێ ئەوەی هیچ كوێ هەبێ بۆی ڕابكەن، ئەوان كە تەنها زمانیان بۆ مابووەوە و بە جۆرێك بە ڕزگارییەوە گرێیان دابوو، زمان وەك دوایین پەناگە و پێوەند بۆ مانەوە لە دنیادا. هەڵبژاردنی ئیدەیەكی وەها بۆ ئەو پێشەكییە، زادەی جۆرێك بێهیوایی نهێنی بوو بەرامبەر ئەگەری گۆڕینی دنیا بە وشەكانی ئەو زمانانەی كە هیی مۆدێرنێتی نین و تەنها دەتوانن وەك كەلەپووری مرۆڤایەتی لە مۆزەی زمانناسیدا بنوون؛ نائومێدییەكە هاوكات زادەی داخزانی زمانی كوردی بوو بۆ زمانی كڵێشە و ڕەسمیی دەسەڵاتێكی ستەمكار، نائومێدیی لەوەی زمان خۆی بتوانێ بەرامبەر ڕووكەشیبوونەوەی زلمیدیاكان و هەڵەوەرییان بوەستێتەوە. كاتێ ئەو پێشەكییه خەریكی نووسران بوو، لەپڕ ڕووداوێك بۆ دنیا زیاد بوو كە نووسەری پێشەكییەكەی بە زەما‌نێكی دوور و شار و خاكێكەوە گرێ دایەوە و زمانیشی بۆ كردەوە بە خاوەن نیشتمانێك، ڕووداوەكە شۆڕشێك بوو كە بە دروشمی ژن، ژیان، ئازادییەوە دەستی پێ كرد و ئێستەی نووسینی ئەم دێڕانە، نزیكی چل ڕۆژە خەریكە بە دینامیزمێكی بێوێنەوە شێوە و شوێن دەگۆڕێت و لە شێوەی چاوەڕواننەكراودا و بە میدیۆمی جۆراوجۆر خۆی بەرهەم دێنێتەوە، سنوورەكانی سیاسەت و جوانیناسی كاڵ دەكاتەوه، شارەكان و شەقامەكان دەگۆڕێت بۆ شانۆیەكی كراوەی داهێنان و خولقاندن و گۆڕینی هەر شوێن و شتێك بۆ كەرەستەی بەرەنگاری و ڕزگاری، لە بەردێكەوە تا لەچكێك، لە سازێكەوە تا هاوارێك، لە قوتووی ڕەنگێكەوە تا پەلكەیەك. شۆڕش و شانۆیەكی ژنانەی دەگمەن و بێنموونە كە هەموو چەوساوان بانگ دەكات تێیدا ببنە دەورگێڕ و خولقێنەر‌ی هونەری خۆیان، شانۆیەك كه لە بیرهێنانەوەی سروودێكەوە و لە شانۆگەی گۆڕستانێكەوە، لە شارێكی پەراوێزییەوە دەستی پێ كرد، هەموانی سڕ كرد و دواتریش پێی پیشان دان كه بێهێزەكان خاوەن توانایەكن بگرە ته‌نانه‌ت خۆیشیان لێی بێئاگا بوون. هێزی ئەو ڕووداوە بێهیوایی ڕاگرت، زمانی لە دڵی ماڵێكدا نیشتەجێ كردەوە و هۆیەكی بەخشی به هەوڵ بۆ چاپكردنەوەی دووبارەی خودی كتێبێك كە ساڵانێك بوو چاوەڕێی دەكرد ڕووداوێك مانا و زەروورەتی بوونی پێ ببەخشێت.
وەرگێڕانی یەكەمی ئەم كتێبه (٢٠٠٦) هاوكات بوو لەگەڵ هاتنەمەیدانی دەنگێكی لێڵ لە هەندێ شاری ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا، دەنگێكی لێڵ كە نەدەبووە وشە، خۆی پێ دەرنەدەبڕدرا و زیاتر هاوارێكی كپ بوو كە دەیویست بكرێتە زمان، كەچی وشە و ڕستەی بۆ دروست نەدەكرا، وشە و دروشمەكانی پێشوو بە بەری تەسك بوون، كەچی گوتەی نوێشی پێ ڕێك نەدەخرا، ناڕازی بوو، كەچی ڕستە ئامادەكان تەنها كڵێشە بوون و نەیاندەتوانی دەری ببڕن، ئەو دەنگە هاوارێك بوو شوێنەكەی خۆی دەناسییەوە كە شەقامەكان بوون، بەڵام فریای خولقاندنی زمانی خۆی نەكەوتبوو، دەگەڕا ڕابوردوویەك بیر بهێنێتەوە، كەچی یادەوەرییەكان هەموو دوور بوون و یارمەتییان نەدەدا، بانگی دەكرد و كەس نەبوو ڕووی تێ بكات. ئەو دەنگە لە چەند شار بۆ ماوەی چەند كاتژمێر لە شەقامەكاندا دەركەوت و دواتر بە هیوای ڕۆژێكی دیكەوە خۆی ون كردەوە.
ئایدیا و زەمینەی وەرگێڕانی یەكەمی ئەم كتێبە، هەوڵ بوو بۆ وەستانەوە بەرامبەر گوتارێك كە سیاسەتی بۆ كاری فەرهەنگی و زمانی بۆ كەلەپوورێك دادەبەزاند كە دەبێ بپارێزرێت؛ بۆ بارگاویكردنی زمانی كوردی بە ئیدە مۆدێرنیستییەكان و نیشاندانی ئەوەی كە ئەو برینانەی بەر ئێمە دەكەون، بەشێكن لە برینێك كە مۆدێرنیستەكان بە شێوەی جۆراوجۆر ئەزموونی دەكەن و ئەوەی كەسایەتییەكانی جەمیل سائب و ئەحمەد موختار و حەسەنی قزڵجی و ڕەحیمی قازی ئەزموونیان كردووە، بە فۆرمی دیكە و لە شوێنی دیكە ئەزموون كراون؛ هەوڵێك بوو بۆ ئەوەی، بە پێچەوانەی ئەو گوتارەی سیاسەتی بۆ كولتوور و كولتووریشی بۆ كەلەپوور دادەبەزاند، نیشان بدرێت كە چۆن چارەنووسی زمان و مرۆڤەكان لێك جودا نین و ڕزگارییان پێكەوه بەستراوە و ناتوانی واز لە چارەنووسی مرۆڤەكان بهێنیت و كەچی زمانەكەیان ڕزگار بكەیت، چونكوو زمان لەو دۆخەدا دەبێتە كڵێشە یان كاڵایەكی فەرهەنگیی شیك كە تەنها بۆ مۆزەخانەی زمانناسی دەشێت.
ئەم چاپی سێیەمە پشتئەستوور بە هیوایەك و بە بزووتنەوەیەكی مۆدێرنیستی لە شەقامەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا كە شەپۆلەكانی دنیاگر بووە، خۆی پاساو دەدات و ڕەنگە تەنها ئێستەش بێت كە چركەی خوێندنەوەی ئەم كتێبە بە زمانی كوردی گەیشتبێت، واتە ئەو كاتەی كە گرنگایەتیی مۆدێرنیزم، شەقام و شارە مۆدێرنەكان و نەریتە مۆدێرنیستییەكان لە سیاسەت و ئەدەب و هونەردا خۆی دەردەخات، كاتێك كە مرۆڤە بێدەنگە به ڕواڵەت بێچارەكانی دوێنێ لە چركەیەكدا زەینیان ڕووناك دەبێتەوە و دەبنە خاوەن و سووژەی ژیانی خۆیان، دادەهێنن، جادەكان دەگرن، زەمان و كات وەردەگرنەوە و دابەشكاریی نوێ بۆ كات و شوێن دەخولقێنن، بە كات دەڵێن بوەستە كاتی مانگرتنە و بە ترافیك دەڵێن بوەستە شەقامەكانمان پێویستە بۆ ئەوەی بیانكەین بە شانۆی مۆدێرنیستی، ئەوان دەبنە قارەمانی بێ ڕێبەر و بێ ڕێكخستن و لە دڵی ئەزموونی خۆیانەوە فۆرمە نوێیەكانی خۆدەربڕین و بەشداری لە چارەنووسی شار و وڵاتی خۆیان، خێرایی و ڕیتم و مۆزیكی خۆیان، ڕێكخستن و سیاسەتی خۆیان دەخولقێنن، بەبێ ناوەندێكی دیاریكراون و هەر گەڕەك و خاڵێك دەكەن بە سەنگەر و ناوەندێك، هێزەكەیان لەو فرەناوەندییەدایە و فۆرم و دینامیزمەكەی لێرەیە بۆ ئەوەی نیشان بدات نوێیەكان ئاوارتەیەكن كە قابیلی دابەزاندن بۆ ڕابردوو و هەڵهێنجان لە ڕابردوو نین، بەڵكو درزێكن كات و شوێن و دابەشكارییەكان دەوەستێنن و بۆ ماوەیەكی زۆر یان كەمیش بێت، لانیكه‌م بۆ بەشێك لە چەوساوان، ژیانی نامۆی پێشتر دەبێته بەرهەمێكی هونەری، شانۆیەك بۆ ئەزموونی خۆت وەك سووژەیەك كە تازە تواناكانی خۆی دەناسێتەوە، ژیانێك تێیدا چیدی مانه‌وه و هه‌ناسه‌دان مه‌به‌ستی ژیان نییه. ئەم شۆڕشە گەڕانەوەی ژنان و پیاوانی مۆدێرنە بۆ هەمان شوێنە نەریتییەكەی مۆدێرنێتی كە شەقامەكانن، ژنان و پیاوانی مۆدێرن كە ڕۆژێك شكست دێنن و دەڕۆن تا جارێكی دیكە بە فۆرمی دیكە و زمانی نوێوە بێنەوە و داوای بەشی خۆیان بەسەر شار و ژیانەوە بكەنەوە.
وەك دوایین تێبینییش، جێگەی ئاماژەیە ئەم چاپە بەرهەمی چەندین جار پێداچوونەوە و بەراورد‌ی دووبارەیە لەگەڵ دەقی ئینگلیزی و فەڕەنسیی كتێبەكەدا. بەڵام پاش هەموو شتێك، هەوڵ دراوە نامۆیی زمانی مۆدێرنیستی بپارێزرێت و ڕێگە بە زمانی كڵێشە نەدرێت.
مارشال بێرمه‌ن له سه‌ره‌تای كتێبه‌كه‌دا به‌م جۆره كاره‌كه خۆی ده‌ناسێنێت: « لە بەشی هەر زۆری ژیانمدا، لەو كاتەوە كە زانیم لە «بینایەكی مۆدێرن»دا دەژیام و لە نێو «خێزانێكی مۆدێرن»دا، لە گەڕەکی برانكسی سی ساڵ پێش ئێستەدا گەورە دەبووم، سەودای تێگەیشتن لە واتاكانی «مۆدێرنێتی» ڕای كێشام. لەم كتێبەدا هەوڵم داوە دەرگایەک بەسەر هەندێ لەم واتایانەدا بكەمەوه، بەسەرهات و ترس و ڕەهەندە شاراوە و تەوساوییەکانی ژیانی مۆدێرن لێك بدەمەوە و نەخشەیەكیان لێ بكێشمەوه. ئەم كتێبە بە نێو گەلێ خوێندنەوەی جۆراوجۆردا تێ دەپەڕێ و بەرفرە دەبێتەوه: خوێندنەوەی هەندێ دەقی وەک فاوستی گۆته، مانیفێستی كۆمۆنیست، یاداشتە ژێرزەمینییەکان و گەلێكی دیکه؛ بەڵام لە هەمان كاتدا، هەوڵ بۆ خوێندنەوەی ژینگەی جوگرافیایی و كۆمەڵایەتییش دەدەم، هەندێ ژینگەی وەک شارە بچووکەکان، شوێنی ئاواكاری ی گەوره، لەمپەر و بەنداو، کریستاڵ پاڵاسی جۆزێف پاکستۆن، بلوارە پاریسییەکانی هووسمان، دیمەنەکانی پێترزبورگ، شاڕێکانی ڕۆبێرت مۆزێز لە نیۆیۆرک، دواتریش، خوێندنەوەی ژیانی مرۆی خەیاڵی و ڕاستەقینه، هەر لە سەردەمی گۆتەوە تا سەردەمی مارکس و بوودلێر و لە دواییشدا خول و سەردەمی خۆمان. هەوڵم داوە ئەوە نیشان بدەم چۆن هەموو ئەم مرۆڤانە و سەرجەم ئەم کتێب و ژینگانه، گیرۆدە و دەربڕی هەندێ پرسی بە تایبەت مۆدێرنن. هاندەریشیان لە یەك كاتدا چەشنێك ویستی گۆڕان –ویستی وەرچەرخاندنی خۆیان و جیهانی خۆیان– و هەروەها، چەشنێک ترسە لە سەرلێشێواوی و پشێوی، ترس لە داڕووخانی ژیان. هەموویان ئاگایان لە شڵەژان و ترسەكانی جیهانی مۆدێرنه، ئەو جیهانەی تێیدا «ئەوه‌ی پتەو و بەستووه، بە دووكەڵ و هەبا دەبێ».
مۆدێرنبوون مانای ژیانێک لە پارادۆكس و ناكۆكی. مۆدێرنبوون مانای گیرۆدەیی لە بەندی هەندێ ڕێكخراوی بیرۆکراتیکی مەزندا کە دەتوانن هەموو کۆمەڵە و بەها و گیانێک كۆنترۆڵ بكەن و بگرە بیڕووخێنن؛ لەگەڵ ئەمەشدا، وازنەهێنان لە بڕیاركەمان بۆ بەرەنگاربوونەوی ئەم هێزانە، خەبات بۆ گۆڕینی جیهانی ئەم هێزانە و دەستگرتن بەسەریاندا بۆ خۆمان. بۆ مۆدێرنبوون، دەبێ شۆڕشگێڕ بیت و پارێزگاریش: تەیار و ئامادە بۆ مسۆگەرکردنی ئەگەری نوێ لە پانتایی ئەزموون و ڕووداو و ڕێکەوتدا، هەراسان بەرامبەر ئەو قووڵاییە نیهیلیستییانەی لە كۆتایی زۆربەی سەوداسەرییە مۆدێرنەكاندا ئامادەیە و تامەزرۆیی و سەودای خولقاندن و ئاوێزانبوون بە بابەتێکی واقیعییەوه، ئەویش ڕێك لە كاتێكدا هەموو شتێك دەبێتە دووکەڵ و هەبا دەبێ. تەنانەت دەتوانین بڵێین بۆ تەواو مۆدێرنبوون، دەبێ دژەمۆدێرن بیت: هەر لە سەردەمی مارکس و داستایۆفسکییەوە تا سەردەمی ئێمە، تێگەیشتن لە توانا هێزەکییەکانی جیهانی مۆدێرن و گرتنیان، گرێدراوی سووک سەیرکردن و شەڕ بووە دژی هەندێ لە بەرهەستترین بابەتە ڕاستەقینەکانی ئەم جیهانه. کەواتە وەک كییەركێگور، مۆدێرنیست و دژەمۆدێرنیستی مەزن، دەڵێ: سەیر نییە قووڵترین جددییەتی مۆدێرن دەبێ خۆی لە ڕێگەی تەوس و ئایرۆنییەوە دەرببڕێ. لە سەدەی ڕابوردوودا تەوسی مۆدێرن گیانی بە بەر گەلێ بەرهەمی مەزنی هونەری و هزریدا كردووه؛ وەکی تر، دزەیشی کردووەتە ژیانی هەرڕۆژەی ملیۆنان خەڵكی ئاساییەوه. ئەم کتێبە بە نیازە ئەم بەرهەم و ژیانانە لە یەکتر کۆ بكاتەوە؛ خەمڵیوێتی و دەوڵەمەندیی ڕۆحیی کولتووری مۆدێرنیستی بۆ پیاوان و ژنانی كۆڵان و بازاڕ و هەموو مرۆڤێکی مۆدێرن بژێنێتەوە و نیشانیشی بدات چۆن، بۆ هەموومان، مۆدێرنیزم هەمان ڕیالیزمه. بێگومان ئەم کارە چارەسەری ئەو ناكۆكییانە كەڵەكەبوانە ناکات کە ژیانی مۆدێرنیان تەنیوه؛ بەڵام دەتوانێ یارمەتیی تێگەیشتن لەم ناكۆكییانە بدات، بۆ ئەوەی بتوانین لەم ڕێگەیەوە و لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوە و خانەبەندی و دۆزینەوەی ڕێگەی خۆمان لە نێو ئەو وزانەوە کە ئێمەیان كردووه‌تە ئەم شتەی ئێستەمان، بە چاوكراوەیی و ڕاستگۆییەوە هەنگاو بنێین...»