هەڵبەتە لێرەدا گرنگ لەڕوانگە و دیدگا و تێگەیشتنی "هانا ئارێنت"ەوە خوێندنەوە بۆ مانا و چەمکی ئازادی بکەین و لە چییەتی ئەرکی وکایە و فەلسەفە سیاسی و پانتای گشتی و شۆڕشەوە ئازادی هزری ژنە فەیلەسوفی بەڕەگەزنامە ئەمریکی و بەبنچە ئەڵمانی بخەینەروو.
بابزانین هانا ئارێنت وەک ژنە فەیلەسوفێکی دیار و کاریگەری سەدەی بیستەم خویندنەوە و ڕوانگەی فەلسەفی بۆ شۆڕش و ئازادی چییە؟
بێگومان ئەم ژنە فەیلەسوفە سەراپای ژیانی تایبەتی خۆی لەپێناوی ئازادی تاک و مرۆگەری و تەرخانکرد، بەچەشنێک وەک ئازادیخواز و مرۆڤدۆستێکی بەرچاوی ناو مێژووی هزر و فەلسەفەی سیاسی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمی خۆرئاوا دەرکەوت و ڕۆڵ و نەخشی لەناسندیندا هەبووە.
گومانی تێدا نییە مێژووی هزری سیاسی خۆرئاوا منەتباری ئەم بیرمەندیە، ، خۆشبەختانە ئێستاکە بەشی زۆری نوسین وکتێبەکانی لەلایەن دەزگا و چاپەمەنییە کوردییەکانیەوە کراونەتە کوردی .
دیارە فەلسەفە و نوسینەکانی هانا ئارێنت بایەخی زۆریان بۆ خوێنەر و نێوەندی ڕۆشنبیری جڤاتی ئێمە هەیه و بەچەشنێک ئاشنامان دەکات بەفەلسەفە و دیدگا و هزر و تێگەیشنتن و ناساندنی چەمك و چییەتی ( رووبەری گشتی و شۆرش و ئازادی سیاسی) ئەم فەیلەسوفە مەزنە.
ئارێنت بەڕوانین و تێگەیشتنکی فرە ڕەهەند و قوڵەوە شرۆڤەی پرسی ڕووبەرێ گشتیی و شۆڕشی و ئازادی هێناوەتە بەرباس و گفتوگۆوە .
ئازادی وەک فەلسەفە و چەمک لای ئارێنت بریتییە لەپیادەكردنی ئازادی سیاسی لە سەر ڕووبەری گشتی و ئازادی سیاسی پێوابوو کاتێک دەستەبەری ئازادی دەکرێت کە سیاسەتکردن و گفتوگۆی وەک میکانیزمێک بۆ سەلماندن و پەیڕەوکردنی زەمینەی یەکسانی و فرەیی و بیرکردنەوەی لەجەوهەری سیاسەت لەنێو پانتایی گشتیدا پراکتیزە بکرێت ، چونکە لای ئارینت بۆ ئەوەی ئازادی هەبێت زۆر پێداگری لەخۆشکردنی زەمینەی ڕووبەری گشتی و فەلسەفەی سیاسی ، واتە ئارێنت بۆچۆنی وایە کە پرسی ئازادی پەیوەستە بە بیرکردنەوەی بێ کوت و بەند کراو و بێ سانسۆر.
هانا ئارێنت بۆ دەستەبەری ئازادی سیاسی دەگەڕێنتەوە بۆ مێژووی سیاسی و ئەزموون و پاشخانی دەوڵەتەشار و سیاسەت له سەردەمی یۆنان و ڕۆمانییەکاندا.
ئەو پاشخانەش دەبەستێتەوە بەتەوزیفکردنی ئازادی "ئاگۆڕا"دا و وەک کەش و زەمینەک لە گوزارشتکردن و کرداری ئازادییە سیاسیەکان و گۆڕەپانی کۆبونەوە و گفتوگۆی سیاسی و بڕیارەکان ، ئارێنت لەشوێنکدا "دەڵێت: لەدەرەوەی سیاسەت ناتوانین قسە لەئازادی بکەین" واتە بەپێی سیاسەت مومکین نییە باس لە ئازادییەکان بکەین، ئەمە بەو مانایە دێت کە تاک بەشداری کارا و بەردەوامی لەدەسەڵاتی دەستەجەمعیدا هەبێت و هەست بەچییەتی خۆی بکات
لەسەر شۆڕش و ئازادی هانا ئارێنت پێیوایە تێگەیشتن لەشۆڕش وەک ئەزموونێکی سیاسی پێویستبوونی شۆڕش بۆئەوەیە کە ئازادیی سیاسی لە کایەکانی ژیاندا بەرجەستەکراو بێت و ڕەنگدانەوەی بیرکردنەوە و ڕەفتار و کرداری تاکەکانی هەبێت.
دیارە ڕوانگەی ئارێنت بۆ چییەیتی شۆڕش بریتییە لەپێناو ئازادیدا بێت و ڕووبەری گشتی و لەگەل ئەوشدا ڕوانگە و تێگەیشتنی وابوو کردار و جوڵە تەنها لەو شۆڕشانەدایە که ئامانجی بنەڕەتی گەیشتنە بەئازادی سیاسی، پێیوایە ئەگەر شۆڕش پشتی بەتوندوتیژی بەست ئەوا شۆڕشەکە پەیوەندی بە ئازادییەوە نییە ودواجار دەگۆڕێت بۆ جەنگ و و سەرکوت و مۆنۆپۆلی دەوڵەت و دەسەڵاتگەری ، لەوڕوانگەیەوە هانا ئارێنت لەژێر کاریگەری شۆڕشی ئەمریکیدا بوو ڕای وابوو کەئەو شۆڕشە ڕووحی ئازادی و یەکسانی لەهەمو جێگەیەکدا بڵاو کردەوە و ڕۆڵی لەهۆشیارکردنی نەتەوەکانی ئەوروپادا هەبووە، ئارێنت تایبەتمەندی هەمو شۆڕشک لەوەدایە کەستراتیژی فەلسەفی و سیاسی بۆ دروستکردن و جێگرکردنی ڕووبەری گشتی و ئازادیی سیاسی دەبینی کە کڕۆک و شوناسی سیاسەت بەواتای ئازادی دێت .
لەدیدی ئارێنتتەوە شۆڕش بۆ ئەوە نەهاتووە تا خەڵکی لەهەژاری ڕزگار بکات، بەڵکو ئەرکی سەرەکی دابینکردنی ڕووبەرێکە بۆ پیادەکردنی ئازادییەکان.
هانا ئارێنت ئەو فەیلەسوف و بیریارە جوو بوو کە تاڵاوی ستەمکار و ڕاودوونانی دەسەلاتی نازیزمی ئەڵمانی چێشتووە ، بۆیە هەرچی توانای هزری هەبوو لەپێناو سەرخستنی ئازادی مرۆڤدا کردوی و تەنانەت وەک فەیلەسوفێکی جولەکە زۆر سەرسەختانە ڕەخنەی لەسیاسەتی زایۆنیزم و پڕۆژی دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل هەبوو ، ئارێنت خوازیاری ئەوەبوو دەوڵەتێکی بەهاوبەشی نەتەوەی عەرەب و جووەکان لەفەڵەستین دامەزرێت .
ئەوە ماوە بیڵێین ئەوەیە دوای پتر لە حەفتا ساڵ لەتێزی ئازادییەکەی ئارێنت ، ئێمە لەساڵی 2025 هیشتا جڤات و کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیە لەسەرەتاترین پیادەكردنی ئازادییەكان بی بەشن و ئاسۆی بەریخستنی شۆڕش و جوڵانەوەیەکی سیاسی و فیکری و ستراتیژی نادیارە و گەیشتن بە ئازادی سیاسی کۆسپی هەرە سەرەکی نەبوونی ڕووبەری گشتی و بوونی كەشیكی ترسناك و تاریک و داگیراوە كەهیچ هیوایەک بۆ بەدیهینانی ئازادی وئەفراندنی ڕووبەری گشتی و مەدەنی و دەسەڵاتێکی عەقلانی لەئارادا نییە...
بۆ نوسینی ئەم وتارە سودم لەم پەرتوكە بینیوە
١- فەلسەفەی سیاسی هانا ئارینت - وەرگیرانی_ ریبین رسول ئیسماعیل _ دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم_ ٢٠٢٢