ئا: ئاوێنە

ئابوری زانستێكی كۆمەلایەتییە كە بەپێی قوتابخانە ئابورییەكان پێناسەی جیاوازی بۆ دەكرێت، بەڵام بەگشتی لەسەر ئەوە كۆكن كە ئابوری سیاسی پرەنسیپەکانی بەڕێوەبردنی ئابوری دەوڵەت‌و لەو ئامرازص چالاكیانەی مرۆڤ دەكۆڵێتەوە کە دەبنە مایەی دەوڵەمەند بوون‌و خۆشگوزەرانی وڵات‌و هاوڵاتیان‌و كەڵەكە كردنی سەرمایەو زۆرترین بەرهەم‌و دابەشكردنی بەمەبەستی گەشەی ئابوری‌و بەرزكردنەوەی ئاستی ژیان‌و دابین كردنی پێداویستییەكانی كۆمەڵگە.

پێنج ئابوریناسی ناودار بەدرێژایی 300 ساڵی رابردوو گەورەترین كاریگەرییان لەسەر پێشخستنی بیری ئابوری هەبووە‌و توانیویانە رەوتی مێژوویی جیهان بگۆڕن.

ئادەم سمیس

 ئابوریناس‌و فەیلەسوفی سكۆتلەندی، بەباوكی زانستی ئابوری نوێ‌ دادەنرێت كە رۆڵێكی گەورەی لەپێشخستنی بنەماكانی زانستی ئابوری سیاسی‌و لەدامەزراندنی بنەما سەرەكیەكانی سیستەمی ئابوری ئازادی سەرمایەداری بینیوە.

سمیس ساڵی 1776 كتێبی (سامانی گەلان)ی بڵاوكردەوە، كە بەگرنگترین كتێبی ئابوری سەدەی هەژدەهەم دادەنرێت.

ئادەم سمیس توانی لەڕێگەی بەرهەمەكانیەوە رۆڵی گەورەی هەبێت لەداڕشتنی بنەما سەرەكییەكانی بەهای كارو ئاڵوگۆڕكردن‌و بەكارهێنان، ئاستی بەرهەمهێنان‌و بودجەی دەوڵەت، بازرگانی ئازاد‌و چاككردنی سیستمی باج، رێكخستنی بازاڕو كێبڕكێی بازرگانی‌و دابەشكردنی كار‌و داواو خستنەڕوو.

سمیس پێیوابوو كە نابێ‌ دەوڵەت دەست لەكاروباری ئابوری وەربدات، چونكە دام‌و دەزگایەكی بەرهەمهێن نییەو سامان بەفیڕۆ دەدات، چونكە تەنها "دەستی شاراوە" واتە یاسای داواو خستنەڕوو دەتوانێت دەستنیانی بڕ‌و قەبارەی بەرهەم‌و بەكارهێنان بكات.

كارل ماركس (١٨١٨-١٨٨٣)

فەیلەسوف‌و كۆمەڵناس‌و ئابوریزانێكی ئەڵمانییە، بەگەورەترین ئابوریزانی جیهان‌و كاریگەرترین كەس لەڕای گشتی لەهەزارەی دووەمدا دادەنرێت، كە بیرو بۆچوونەكانی رۆڵێكی گەورەیان هەبوە لەدامەزراندنی زانستی كۆمەڵناسی‌و سەرهەڵدانی بزاڤە چەپ‌و سۆشیالیستییەكان‌و بنەما سەرەكیەكانی سیستەمی سۆشیالیزم، تیۆرەكەی بەناوی خۆیەوە "ماركسیزم" ناودەبرێت، كە پیچیوایە ململانێی چینایەتی بزوێنەری ئابوری‌و مێژووە.

ماركس پێیوایە سەرتاسەری مێژووی مرۆڤایەتی مێژووی ململانێی چینایەتییە، لەنێوان دوو چینی چەوساوەو چەوسێنەردا.

ماركس باس لەوە دەكات كە زیادە بەها لەپرۆسەی بەرهەمهێناندا بەدەست ناكەوێت، بەڵكو لەچەوساندنەوەی كرێكاراندا بەدەست دەكەویچت، كرێكار كار دەكات‌و ئەم چالاكییەی بەكەسێكی دیكە دەفرۆشێت بۆ ئەوەی ئامرازی بژێویی پێویستی ژیانی دابین بكات‌و بەزیندوویی بمێنێتەوە‌و بژی. بۆیە پیچیوایە سیستەمی سەرمایەداری لەسەر بناغەی چەوساندنەوەی مرۆڤ لەلایەن مرۆڤەوە بنیاتنراوەو خەڵكی چەوساوەو بندەست كە راپەڕن دژ بەم سیستەمە جگە لەزنجیرەكانی دەست‌و پێیان هیچی دیكە لەدەست نادەن‌و دەتوانن جیهان بگۆڕن‌و سیستەمی سۆشیالیزم بنیاتبنێن، كە خاڵی پێچەوانەی موڵكایەتی تایبەتی‌و بازاڕی ئازادەو لەسایەی دەسەڵاتی سۆشیالیزمدا هەموو ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان دەبنە موڵكی گشتی.

ماركس بەپێچەوانەی ئادەم سمیسەوە بانگەشەی بۆ بەگشتی كردنی ئابوری‌و دژایەتی بازاڕی ئازادی كرد.

دەیڤد ریکاردۆ (١٧٧٢ – ١٨٢٣)

ئابوریزانێكی ئینگلیزە، سەر بەقوتابخانەی هزری کلاسیکە‌و کتێبەکەی "پرنسیپەکانی ئابوری سیاسی‌و باج" کاریگەرییەکی گەورەو دیاری لەسەر زانستی ئابوری بەجێهێشتووە.

ریكاردۆ باوەڕی وابوو كە ئەوە تەنها پاڵنەرە ئابورییەکانن جیهان دەبزوێنن، داكۆكی لەسیستەمی سەرمایەداری كرد‌و رایگەیاند كە بەهەموو خەوش‌و ناشیرینییەكانیەوە دەتوانێت كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەرەو پێش ببات، بەبێ‌ ئەوەی مرۆڤایەتی پێویستی بەگۆڕینی ئەم سیستەمە بێت.

ریکاردۆ خاوەن تیۆریی "تێچوونی رێژەیی"یە سەبارەت بەبازرگانیی نێودەوڵەتی، کە تا ئێستا یەکێکە لەپرەنسیپە سەرەکییەکانی بازرگانی نێودەوڵەتییە.

ریكاردۆ تەنها كتێبیچكی نوسیوە بەناوی "پرەنسیپەكانی ئابوری سیاسی‌و باجەكان" كە كاریگەرییەكی قوڵی لەسەر زانستی ئابوری هەبووە.

جۆن مانیارد کینز (١٨٨٣- ١٩٤٦)

ئابوریناسێكی ئینگلیزییە، بەیەكێك لەگەورەترین بیرمەندانی ئابوریی دادەنرێت كە توانی شۆڕشێك لەزانستی ئابوریدا بەرپا بكات‌و بیردۆزەكەی بەناوی خۆیەوە ناوبانگی دەركردوە كە "بیردۆزی كینیزی" ناودەبرێت، كە بریتییە لەقوتابخانەیەكی ئابوری دیار. 

كەینز گرنگترین ئابوریزان بوو كە لەسەردەمی قەیرانی گەورەی ئابوری سییەكانی رابردوودا، بانگەوازی بۆ دەستوەردانی دەوڵەت كرد لەبازاڕدا بەمەبەستی سەقامگیریی ئابوری‌و دەرباز بوون لەو تەنگەژەو قەیرانە  گەورەیەی جیهانی تێكەوتبوو. ئەو داوای لەحكومەتەكان كرد كە دەستوەردان بكەن بۆ چارەسەری كێشە ئابورییەكان‌و رەخساندنی هەلی كارو راگرتنی نرخ.

ساڵی 1936 كتێبی "تیۆرە گشتییەكانی بێكاری‌و سوودو دراو"ی بڵاوكردەوە، كە باواڕی بەوەیە كاتێك پرۆسەی ئابوری لەگەشە دەكەوێت، ئەوە ئەركی دەوڵەتە كە دەستتێوەردان بكاو ئابوری لەدۆخی بێ‌ بازاڕی رزگار بكا‌و هاوسەنگی‌و بەگەڕخستنی تەواو لەبازاڕدا دروست بكات.

كینز هەوڵیدەدا لەنێوان كارل ماركس‌و سیستەمی ئابوری سەرمایەداری ڕێگە چارەیەكی سێیەم بدۆزێتەوە كە سیستەمی ئابوری تێكەڵاو بوو، بەڵام كینز كە بنەما سەرەكیەكانی سیستەمی ئابوری تێكەڵاوی دامەزران، پشتگیری لەبەهێزبوون‌و فراوان بوونی موڵكایەتی گشتی‌و دەوڵەت نەكرد، بەڵكو مەبەستی بوو ئابوری سەرمایەداری لەقۆناغێكی پڕ لەتەنگەژەدا لەڕێگەی دەستتێوەردانی دەوڵەتەوە لەشكست رزگار بكات.

زۆربەی حكومەتە سەرمایەدارەكانی رۆژئاوا لەدەیەی پەنجاو شەستەكانی رابردوودا ئەو سیاسەتەیان گرتەبەر كەینز بانگەشەی بۆ كردو سەركەوتنی بەدەستهێنا.

میلتون فریدمان (1912 - 2006)

ئابوریزانێكی ناوداری ئەمەریكییە، هەوادارێكی سەرسەختی لیبرالیزم‌و بازاڕی ئازاد‌و لەبانگەشەكارێكی شێلگیریی سیستەمی سەرمایەدارییە. ساڵی 1976 خەڵاتی نۆبلی ئابوری پێبەخشرا.

كتێبی "سەرمایەداری‌و ئازادی"‌و "ئازادی لەهەڵبژاردن"، دوو كتێبی ناوداری ئەم ئابوریزانەن، كە تیایدا پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە نابێت حكومەت دەست لەبازاڕ وەربدا‌و بانگەشە بۆ سنورداركردنەوەی رۆڵی دەوڵەت لەكاروباری ئابوری‌و بازاڕدا دەكات. ئەو پێیوایە پەیوەندیەكی تۆكمە لەنێوان ئازادی ئابوری‌و ئازادی سیاسیدایە، كە وەك دوو ڕووی دراوێكن. هەر كۆمەڵگەیەك یەكێك لەم دووانەی هەبێت زوو یان درەنگ ئەوەی دیكەشیان بەدەستدەهێنێت، چونكە ئازادی سیاسی‌و ئازادی ئابوری دوو شتی پێكەوەگرێدراون.

میلتۆن فریدمان كە باوەڕی وابوو تەنها لەسایەی ئازادی سیاسی‌و ئابوریدا هێزی داهێنان‌و ئافراندنی مرۆڤ گەشە دەكات، رێنیشاندەری دوو سەركردەی راستڕەوی ناوداری هەشتاكانی سەدەی رابردوو "مارگرێت تاتشەر" لەبەریتانیا‌و "رۆناڵد ریگان" لەئەمەریكا بوو، كە سەرسەختانە دژ بەدەست تێوەرانی دەوڵەت لەكاروباری ئابوری‌و ئاڵاهەڵگری شۆڕشی ئابوری ئازاد بوون.