ئۆسن حەسەن
لە عەرەبییەوە : ئەردەڵان عەبدوڵڵا
یەکێك لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی مەعریفە یەکێتی نێوان " خودێتی و بابەتیی بوون"ە. مەبەستمان لە چەمکی " خودێتی" هۆش و فکر و هەموو شتێکە کە پەیوەندیی بە بوونمانەوە هەیە. گەرچی بابەتیی بوون، هەموو شتێک دەگرێتەوە کە لە دەرەوەی خودی مرۆڤدایە، کە ئەمەش لە رێگەی هەستەکان و ئەزموونەوە درکی پێدەکەین. هەرئەمەش وایکرد کە بەشێكی زۆری فەیلەسوفان خۆیان بە لێکۆڵینەوە لەبارەی خودێتی و پەیوەندیی بە بابەتیی بوونەوە خەریک بکەن، لەوانەش فەیلەسوفە عەقڵانییەکان و ئەزموونگەراییەکان لە پێشەنگەکانیشیان فرانسیس بیکۆن و جۆن لوک، بەلای ئەم فەیلەسوفانەوە، عەقڵ دەبێتە چەقی گرنگیپێدان و بیرکردنەوەیان.
رینە دیکارت کە بە باوکی فەلسەفەی مۆدێرن دادەنرێت، پێی وابوو کە عەقڵی پەتی، کۆمەڵێک فکری خۆبەخۆی تێدایە، کە لە رێگەی ئەوانەوە دەتوانین بە هەقیقەتی شتەکان بگەین، ئەمەش لە رێگەی کۆمەڵێک هەنگاوی وەکو شرۆڤەکردن و بەڵگەهێنانەوەو تێڕامان و هەستکردنەوە، ئەم هەنگاوانەش هەموویان زانستین و دەچنە ناو مەنهەجی بیرکردنەوەی ماتماتیکییەوە. بەڵام جۆن لۆک پێی وابوو کە سەرچاوەی مەعریفە، ئەزمون و هەستپێکردنە، عەقڵیش گوزارشت لە تابلۆیەکی بەتاڵ دەکات، کە ئێمە ئەزموون و هزرەکانمانی تێدا هەڵدەگرین.
هزری ئاسان و هزری ئاڵۆز
لەلایەکی ترەوە جۆن لوک هزرەکانی بۆ دوو بەش دابەشکرد کە ئەوانیش: هزری ئاسان و ساکار، هزری ئاڵۆز.
هزری ئاسان بەشێوەیەکی راستەوخۆ لە شتەکانەوە دەستمان دەکەوێت، ئەوەش لە رێگەی هەستەکانەوە، بۆ نموونە، رەنگەکان، جێژکردن بە شیرینی و مزری شتەکان. هزری ئاڵۆز،ئەو هزرانەی کە لە رێگەی هەستی ناوخۆییەوە دەستمان دەکەوێت وەکو هەستکردن بە ترس، ئازار، خۆشیی. لەلایەکی ترەوە جۆن لوک پێی وابوو کە هەموو شتەکان کۆمەڵێک سیمای گشتی هاوبەشیان هەیە لەوانە : شێواز، تۆکمەیی، بەردەوامی.
دواتر بۆچوونەکانی لوک لە بارەی هەستکردن و ئەزموون، دەبنە کلیلی بیرکردنەوە بۆ دەیڤید هیوم و فەلسەفەکەی کە زیاتر گرنگی بە هزر و هۆشی مرۆڤ دەدات.
نەخشەی هۆش و سنوورداریی زانینی مرۆڤایەتی
دەیڤید هیوم " لە ساڵی 1711 لەدایک بووەو لەساڵی 1776 کۆچی دوایی کردووە" بە شێخی ئەزموونگەراکان و گومانکەرەکان دادەنرێت، ئەو فەلسەفەی خۆرئاوایی لەسەردەمی رۆشنگەرییدا بەسەر یەک قڵپکردەوە، عەقڵی لە عەرشی پیرۆزیی خۆی هێنایە خوارەوە، بەمەش توانی لەیەک کاتدا گورزێکی کوشندەو یەکلاکەرەوە لە رەوتی میتافیزیکییەکان و ماتریاڵیستەکان بوەشێنێت.
فەلسەفەی هیوم خۆی لە هەڵوەشانەوەو رەخنەگرتن لە زیهنی مرۆڤ چڕکردەوە، ئەمیش بووە سەرچاوەیەک بۆ ئەوەی ئیمانویل کانتی فەیلەسوفی ئەڵمانی، رەخنە لە عەقڵی پەتی بگرێت، هەروەکوخۆشی دەڵێت: دەیڤید هیوم لە بەردەوامبوون لە فکری دۆگماتیکی رزگاری کردم.
مەعریفە لای هیوم
مەعریفە لای هیوم بەبێ زیادکردنی عەقڵ، گوزارشت لە سەرچاوە هەستەپێشبینیکراوەکان دەکات، کە ئەوانیش بۆ دوو بەش دابەش دەبن:
1/ ئینتیباعکردن لە شتێک کە ئەویش لە هەست و سۆزەکانمان سەرچاوە دەگرێت لەبارەی شتێکەوە کەیەکەمجار هەستیپێدەکەین، وەکو هەستکردن بە جێژ، یان ئازار، یان ترس.
2/ هزرەکان، ئەمانیش فۆتۆکۆپییەکی خراپی ئینتیباعەکانمان کە سەرچاوەی ئەمانیش " زاکیرە،یاد" ئەمانەش بەشێوەیەکی لاوازو خراپ ئینتیباعەکانمان ئامادە دەکەن، لەدەرئەنجامی ئەمەشدا سۆزەکانمان دەردەکەون لەوانە خۆشەویستی یان رق لێبوونەوە لە کەسێک.
هیوم پێی وایە کە هەموو هزرێک لە زیهنی مرۆڤدا، ئینتیباعە هەستییەکانن و لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، درکە هزرییە لاوەکییەکان لە دەرئەنجامی هزرەکانمان دروست دەبن. هزرەکانیش دوو جۆرن : ئاسان و ئاڵۆزەکان. هزری ئاسان، فۆتۆکۆپییەکە لە درکە ئاسانەکانمان، هزرە ئاڵۆزەکانیش، تێکەڵەیەکەن لە رەگەزەکانی هزرە ئاسانەکان، کە لە درکە یەکەمییەکانەوە سەرچاوە دەگرن.
بۆ نموونە بۆچوونم لەبارەی رەنگی سوورەوە، لە یەکەم ئینتیباعەوە سەرچاوە دەگرێت، هەروەها بۆچوونمان لەبارەی جێژی لیمۆی ترش، لەیەکەمین ئینتیباعمان لە جێژی لیمۆوە بۆ دەرکەوتووە. بەمشێوەیەش ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە جیهان لای هیوم گوزارشت لە هەست و ئەزمون دەکات، کە دواتر دەگۆڕێت بۆ ئینتیباع، پاشانیش وەکو هزرێك لە زیهنماندا خۆی جێگیر دەکات، هەر ئەمیش هەڵسووکەوت و سۆزو هەڵچوونەکانمان لە ژیاندا ئاڕاستە دەکات.
بۆ نموونە: کەسی نابینا ناتوانێت فکرەیەکی لەبارەی رووناکیی و رەنگەکان هەبێت، ئیتر ئێمە چەندیش لەگەڵیدا خەریک بین و باسی رووناکیی و رەنگی بۆ بکەین، ئەو ناتوانێت هەستی پێ بکات. بەهەمانشێوەش ئەگەر کەسێکی نەبیستێت، زۆر زەحمەتە بتوانیت باسی سیمای دەنگەکانی بۆ بکەیت و بۆی شیبکەیتەوە چۆنن.
باشە گەر ئێمە وامان دانا کە هەموو هزرەکان سەرچاوەیان لە ئینتیباعی هەستییەوە سەرچاوە دەگرێت وەکو هیوم دەڵێت، بەڵام ئایا چی بڵێین لەبارەی ئەو هزرانەی کە پشت بە ئەزموون یان هەستەکان دەبەستێت، بۆ نموونە کاتێک ئێمە باسی چیاییەکی ئاڵتونی یان ئەسپێکی باڵدار دەکەین.؟
هیوم پێی وایە ئەو هزرانەی کە عەقڵمان دروستی دەکات، لەبنەڕەتدا هزری ئاسان بوون ئەمانیش لە یەکەم ئینتیباعمانەوە بۆ شتەکان دروست بوون، ئەم هزرانەش لە عەقڵماندا دووبارە زاکیرەمان ئامادەیان دەکاتەوەو دەیانخاتەوە ناو ئاوەزمان، هەموو هزرێکیش کە لە ئاوەزماندا دروست دەبێت کۆمەڵێك رەگەزی واقعیی و هەستی لە زیهنماندا هەیە، بۆ نموونە بۆچوونمان لەبارەی چیاییەکی ئاڵتونی، لە دوو فکری چڕ دروستبووە کە ئەوانیش: چیا+ ئاڵتون.
ئەگەر وامان دانا کە ئەو بۆچوونە ئامادەکراوەی زاکیرەمان بریتی بووبێت لە "ج" ، ئەمیش دەرئەنجامی "أ+ب" دروستبووە، چونکە "أ+ب" یەکدەگرن پەیوەندییەکی ئاڵۆز دروست دەکەن کە دەبێتە هۆی دروستبوونی فکرەی "ج ".
هەربۆیە عەقڵی مرۆڤ لەرێگەی پاڵنەری غەریزییەوە دەجووڵێت و ئاڕاستە وەردەگرێت، بۆئەوەی جیهانێک لە وێنەی رێکخراو رێژەیی، لە هزرە سادەو ساکارەکان دروست بکات.
هۆکاری دروستبوونی هزرەکان
هیوم پێی وایە کە هزرەکان لە زیهنی مرۆڤدا،دەبنە هۆکارو راکێشانی یەکتر و جۆرە پەیوەندییەکی پتەو ئاڵۆز سەبەبکاری لەنێوان خۆیاندا دروست دەکەن. هیوام پێی وایە کە ئێمە هەست بە شێوازی کارکردنی عەقڵی مرۆڤ ناکەین، بەڵام ئێمە لەپاش مومارەسەکردنێکی زۆر، ئینجا هەستی پێدەکەین.
لەیەکچوون
هەموو هزرێک پێویستی هزرێکی ترە کەلێی دەچێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی زنجیرەک لە هزری جیاواز، بۆ نموونە، کاتێک کەسێکی بێگانە دەبینم، هەست دەکەم، کە لە کەسێکی نزیک و خۆشەویستم دەچێت، کە ماوەیەکی زۆرە مردووە. من لەو کاتەدا کۆمەڵێک یادەوەرییم لەگەڵ ئەو کەسەدا دێتەوە یاد، تەواوی رووداوەکان کە پێکەوە بووین، هەموو ئەو شوێنانەی کە پێکەوە سەردانمان کردووە، زۆر شتی تریش.
خوولانەوە لەناو شوێن و کاتدا
ئەگەر هزرێک دەستەخوشکێکی هاوشێوەی خۆی بێنێتەوە یاد، ئەوا بەهەمانشێوە کاتەکەش دێتەوە یادی. بۆ نموونە کاتێک هاوڕێیەکی مردووم بیردەکەوێتەوە، ئەو کاتەم بیردەکەوێتە کە کەی بوو جەنگ روویدا، هەروەها ئەو ئازارانەشـم دێتەوە یاد، کە یەکەمجار هەواڵی مەرگی ئەو هاوڕێیەم بیست و هەڵوێست و کاردانەوەکانم لەو کاتەدا چۆن بووە، کە لە جەنگدا ئەو هاوڕێیەم کوژراوە.
پڕەنسیبی هۆکارگەلی لای هیوم
ئوولفەتگرتن بەشتێکەوە دەبێتە رابەرێکی گەورە بۆ ژیانی مرۆڤایەتی، ئەوە پڕەنسیبێکە کە وا دەکات ئەزموون سوودی هەبێت بۆمان، هەرئەویش وامان لێدەکات کە پێشبینی بە زنجیرەکە رووداو بکەین کە لە داهاتوودا روودەدەن و هاوشێوەی ئەوانەش لەرابردوودا دیومانە یان روویانداوە.
چەمکی " سببیة، هۆکارگەلی" یەکێکە لە گرنگترین و سەرەکیترین چەمکی فکری، کە هیوم باسیکردوون لە کتێبی " پەیامێک لە سروشتی مرۆڤایەتییەوە" لەو کتێبەدا هیوم روونی دەکاتەوە کە سەبەبیەت، ژیانمان رێکدەخات و بەرکەوتمان بەرامبەر بە واقع دیاریی دەکات و هەر لەرێگەی ئەویشەوە دەتوانین تەفسیرێکی عەقڵانیی و لۆژیکی بۆ رووداوەکان بکەین.
راستە هیوم لەهەندێک شوێندا چەمکی سەببیەت " هۆکارگەلێ' رەتکردەوە، بەڵام بە تەواوەتی نکوڵی لێنەکرت بەتایبەتی لە سروشتدا، بەڵکو ئەو دژی ئەوەبوو کە بکرێتە زەرورەتێکی عەقڵی.
هیوام پێی وایە کە سەبەبییەت عادەتێکی عەقڵییە کە لە دووبارە بوونەوەو خووپێوەگرتنەوە دروست دەبێت، بۆ نموونە ئەگەر رووداوی " ا" ببینین و نەزانین هۆکارەکەی چییە، یەکسەر دەڵێین هۆکارەکەی " ب" ، ئەمەش چونکە ئێمە چەندینجار تێبینیمان کردووە کاتێک رووداوی " ا" دروست بێت، راست " ب" ی بەدوادا دێت.
لەمەشدا هیوم لە کتێبی " پەیامێک لەبارەی سروشتی مرۆڤەوە" هاتووە، ئەمەی بە تۆپی بلیارد شوبهاندووە، کاتێک بەر تۆپێکی تر دەکەوێت و ئەوی تر دەجووڵێنێت. ئەو دەڵێت: ئێمە تەنها ئەو هێزە دەبینین کە لە تۆپەکەوە دەردەچێت و خۆی بە تۆپەکەی تردا دەدات و دەیجووڵێنێت. ئەوەی ئێمە دەیبینین پەیوەندیی پتەو و لێکئاڵانی ئەم دوو شتەیە.
بۆ نموونە ئێمە زۆرجار دەبینین کە کاتێک ئاگرێک دەکەوێتەوە، یەکسەر لەپاش ئاگرەکە پلەکانی گەرما بەرزدەبنەوە، یان کاتێک وەرەقەیەک لە ئاگرێک نزیک بێتەوە، یەکسەر دەسووتێت. لەم دووبارەبوونەوەیە، جۆرە پەیوەندییەک لە نێوان ئەم دوو فکرەیە دروست دەبێت،بەجۆرێک لەکاتی دەرکەوتنی یەکەمیاندا، راست دەبێتەهۆی دەرکەوتنی دووەمیان، لەبەرئەوە دووبارەبوونەوە یان خووپێوەگرتن بە شتێک، لە زیهنی خۆماندا دروستبووەو بۆتە خوویەکی عەقڵمان.
هەربۆیە هیوم پێی وایە کە پڕەنسیبی هۆکارگەلی، خۆی لەخۆیدا سیمای شتێک نییە، بەڵکو هەمیشە لە ئەزمونی مرۆڤایەتی و هەستەکانەوە سەرچاوە دەگرێت.لەبەرئەوە مەسەلەکە پەیوەندیی بە چاودێرییکردنی رووداوەکان و نزیکبوونەوە لێیانەوە هەیە، بەهۆکارەکان دەڵێت کاریگەر، بە دەرئەنجامەکانیش دەڵێت کارلێکردوو.
زانستی پزیشیکی سوودی زۆری لە تیۆرییەکانی هیوم و بۆچوونەکانی لەبارەی پڕەنسیبی سەببیەت وەرگرتووە، بەتایبەتی لەبارەی دیارییکردنی نەخۆشییەکان، هەندێک نەخۆشی هەیە لەرێگەی بۆماوەییەوە تووشمان دەبێت، بەبێ ئەوەی هیچ رۆڵێکی هەبێت لە دروستکردن و پەیدابوونیان لە لەشماندا، بۆ نموونە نەخۆشی شەکرە و ژێرپەنچە.
عەقڵگەرایی
فرانسیس بیکۆن دامەزرێنەری رەوتی ئەزمونگەرییە لە فەلسەفەدا، لە کتێبە ناسراوەکەیدا " ئۆرغانونی نوێ" دا، داوایکرد کە عەقڵ پێشئەوەی خۆی بخاتە ناو هەر ئەزمونێکەوە لە جیهانی دەرەکیی، پێویستە خۆی لە چوار وەهم رزگار بکات.
ئەو چوار وەهمانەش، ئەمانەی خوارەوەن:
1-وەهمی خێڵ
بریتییە لە تێڕوانینی خودیی بۆ تەسفیرکرد" شرۆڤەکردن و شیکردنەوەی" دیاردە سروشتییەکان و رووداوەکان و بەستنەوەشیان بە هۆکارو ئامانجەکانەوە، لە روانگەی شەخسییەوە.
2-وەهمی ئەشکەوت
هەموو ئەو نەریت و خووڕەوشتانە دەگرێتەوە، کە مرۆڤ بە میراتی بۆی دەمێنتەوەو ژینگەو کۆمەڵگە بەسەر مرۆڤدا دەیسەپێنێت و کار دەکاتە سەر فکرو بۆچوونەکانی.
3-وەهمی بازاڕ
ئەو زمانە باوە دەگرێتەوە کە خۆی لە کۆمەڵێک بۆچوونی پێشوەختە و فکری ناواقعی دەبینێتەوە، بۆ نموونە زۆر وتەو بۆچوونی باو هەیە کە رۆژانە لەلایەن خەڵكییەوە بەکاردێت، گوزارشت لە کۆمەڵێک بابەتی وەهمی دەکات و دوورە لە هەموو دیقەت و راستییەکەوەو بەدەرەیشە لە رەخنە، یان سەرو رەخنەیە.
4-وەهمی شانۆ
ئەمەیش ئەو بۆچوون و مەزهەبانە دەگرێتەوە کە مرۆڤی ئاسایی لە خەڵکە ناسراو بیرمەندەکانی پێشوو وەریگرتووە، ئەمانەش تاماوەیەکی زۆر بەسەر زیهنی مرۆڤدا بۆ ماوەیەکی زۆر زاڵن، بەبێ ئەوەی مرۆڤ بێت ئەم بۆچوونانە بخاتە ژێرپرسیار و لە راستی و دروستی ئەم فکرو بۆچوونانە بکۆڵێتەوە.
ئەگەر ئەزموونگەراکان و هەستییەکان، لە عەقڵ و پەیوەندیی بە جیهانی دەرەوەو رێگەی لەدایکبوونی هزرەکانیان دەکۆڵیەوە، ئەوا فەیلەسوفە مۆدێرنەکان لەپێش هەموویانەوە فەلسەفە شرۆڤەکارییەکانی لە نموونەی فەیلەسوفی ئینگلیزی برتراند راسڵ، لەبارەی شتەکان و هەبووەکانیان دەکۆڵییەوەو وەکو واقعێكی سەربەخۆ لە هۆشیاریی و زیهن دایاندەنان، وەکو زانیارییە هەستییەکانیش پۆلێنیان کردوون.
برتراند راسڵ پێڕەویی پڕەنسیبی ڤرە جیهانی دەکرد و دژی پڕەنسیبی یەک گەردوون بوو لە کۆمەڵێک لقی جیاواز، بەمانایەکی تر ئەو دژی ئەوەبوو کە جیهان تەنها لە یەک سەرچاوە دروست بووبێت، بەڵکە بەلای راسڵەوە جیهان گوزارشت لە کۆمەڵێک هەقیقەت و بابەت و رووداوی بێ کۆتایی دەکات. دەشتوانین شرۆڤەی جیهان بکەین لە رێگەی شیکردنەوەی مەسەلە ئاڵۆزەکان بۆ ئاسنترەکان، ئەوەش لەرێگەی میتۆدی ماتماتیکییەوە. ئەویش رێگەی ئاسانکردن و ئامادەکردنی بۆ ساکارترین رەگەز کە ناتوانرێت شیبکرێتەوە. چونکە جیهان لە کۆمەڵێک گەردیلە دروست بووە، بەڵام گەردیلەی لۆجیکی نەک فیزیایی.
دوو جۆرە مەعریفە
راسڵ مەعریفە دەکات بە دوو بەشەوە: مەعریفەی راستەوخۆ، ئەویش ئەو مەعریفەیەیە کە راستەوخۆ لە سۆز و ئیدراکی هەستییەوە دێت بەبێ هیچ وەسیت و وشەیەک.
مەعریفەی دووەمیش، مەعریفەی ناڕاستەوخۆیە، زۆرجاریش بە مەعریفەی وەسفی دادەنرێت، ئەمیش لە یەکێکەوە بۆ یەکێكی تر جیاوازە، ئەم مەعریفەیەش پشت بە پێکهاتەکانی عەقڵ دەبەستێت، وەکو خەیاڵات و یادگە ورێگەی بەڵگەناندن.
لە دەرئەنجامی پێشووماندا دەگەینە ئەوەی کە هەست و ئەزموون، هەردووکیان مەرجی سەرەکی و حەتمین بۆ سەرهەڵدانی مەعریفە لە ناو زیهندا، بەپشتبەستنیش بەوان، هزرەکان لەدایک دەبن. لێرەدا خوێنەر پرسیار دەکات و دەڵێت: ئەگەر هەموو فکرێكی ئاسان یان ئاڵۆز، سەرچاوەکەی ئینتیباعی هەستی یەکەم بێت، هەروەها مەعریفەکانیشمان سەرچاوەکەی ئەزموون بێت، کەواتە چۆن سەلماندن بۆ هاوکێشەی 2+2*4 یان هاوکێشەی گۆشە سێگۆشەییەکان 180 پلە دەکات ؟
ئەرستۆ کە دامەزرێنەری زانستی لۆجیکە لە یەکێك لە دیالۆگەکانیدا دەڵێت: هەرکەسێک بیەوێت سەلماندن بۆ هەقیقەتێکی ئاشکرا بوو بکات، رێک وەکو ئەو کەسەیە کە دەیەوێت بوونی خۆر لەرێگەی چرایەکەوە ئاشکرا بکات.
بەڵام هیوم پێی وایە کە ئەم هزرانە کۆمەڵێک هزری سەربەخۆن و لەناو زیهندا و هیچ بوونێکی سەربەخۆیان لە ئەرزی واقعیدا نییە، بگرە تەنها لەناو زیهنی خۆماندا بوونیان هەیە، هەربۆیە ئەو ئەم حاڵەتە ناودەنێت "بەڵگەی یەقیینی" چونکە پێی وایە، تەنها لەم رێگەیەوە دەتوانین وێنەی ئەو هزرانە بکێشین، دەنا لەرێگەی ترەوە ناتوانین. هەرئەمەش وایکردووە کە هیوم پڕەنسیبی " نا جیاوازی" دروست بکات، ئەمەش ئەو پێوەرەیە کە پشتڕاستکردنەوەی هەر شتێک خۆی لە یەقیندا دەبینێتەوە و دژەکەشی موستەحیلە.
بەڵام بۆ ئەو مەسەلانەی کە پەیوەندییان بە زانستی سروشتییەوە هەیە، ئەو ناوی لێناون مەسەلە ئەزموونگەرییەکان، ئەم جۆرە مەسەلانەش ناتوانین بە یەقینی قسەیان لەبارەوە بکەین، چونکە لە ناخیاندا دژەکەشی هەڵدەگرێت، ئەمانەش تەنها لەرێگەی سەلماندنی ئەزموونگەرییەوە دەتوانین لە راستیی و هەڵەیان بکۆڵینەوە. چونکە ئەم جۆرە مەسەلانە، ناتوانین یەقین بین بەشێوەیەکی کۆتاییی، مادام ئێمە دەتوانین کە وێنەی دژەکانیان بکەین، ئیتر هیچ پێویست ناکات بکەوینە ناو نامەعقوڵیەتەوە.
بۆ نموونە ئێمە زۆرجار ئەوە دەبینین کە کاتێک وەرەقەیەک بەر پریشکی ئاگرێک بکەوێت، یەکسەر دەسووتێت، ئەمەش بۆتە نەریت و یەقینێکی تەواو لە زیهنماندا، بەڵام هیوم پێی وایە ئەگەر لە حاڵەتێکدا وەرەقەکەش نەسووتێت، ئاسایییە یان رێی تێدەچێت، لەمەشەدا لە کتێبی " پەیامێک لەبارەی سروشتی مرۆڤەوە " نموونەیەک لەبارەی خۆرهەڵهاتن و کۆمەڵێک مەسەلەی یەقینی تر دەهێنێتەوە کە دواجار بەرەو دژیەکی هەنگاو دەنێن.
ئەو پێی وایە هەموو مەسەلەکانی عەقڵی مرۆڤ، دابەشدەکرێت بۆ دوو جۆر. پەیوەندیی فکرو واقع، لەوانە زانستەکانی ئەندازیاریی و جەبر و ژمێریاریی، بە واتایەکەی تر هەموو شتێک کە دەکرێت یەقینی بێت ئەوەش لەرێگەی هەستپێکردن و سەلماندنی بەڵگەییەوە.
بەڵام جۆرەکەی تر لە مەسەلەکانی عەقڵی مرۆڤی، ناتوانین بەهەمانشێوەی پێشوو، سەلماندنی راستی بۆ بکەین، کاتک دەڵێین خۆر سبەی هەڵنایەت، ئەمە هیچ نامەعقوڵیی تێدایە نییە هێندەی ئەوەی کە ئێمە سووربین لەسەر ئەوەی هەربڵێین " سبەی هەر خۆر هەڵدێت"
هیوم هەروەک چۆن دژی یەقین دەوەستێتەوە کە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان و دیاردەکان دروست دەبێت، کە دەکرێت دژێک لەناخیاندا هەڵبگرێت، لەهەمانکاتیشدا دژی هەموو ئەو مەسەلانە دەوەستێتەوە کە پەیوەندییان بە لاهوت و غەیبیاتەوە هەیە و پێی وایە ، هەموو ئەمانە دەچنە قاڵبی سەفسەتە و کۆمەڵێک هزری خەیاڵییەوە. ئەو پێی وایە ئەگەر بۆ نموونە مەسەلەی "آ" بوونێکی هەبێت، ئەوا یان دەبێت راست بێت یان درۆ، بەبێ ئەم پێوەرە هیچ بوونی نییە، چونکە دوورە ئیدراکی هەستیی و ئەزموونەوە.
هیوم و زانستی دەروونشیکاری ئەزموونگەریی
هیوم تەنها بە رەتکردنەوەی مەسەلەی ئایین و لاهوت نەوەستایەوە، بەڵکو پەلیشی بۆ فەلسەفە هاویشت و نیگەران بوو لەو حاڵەتەی کە هەندێک فەیلەسوف تێیدا بوون کە خۆیان رادەستی ئەوهامی عەقڵ کردبوو، خۆیان نغرۆکردبوو لە قسەکردن لەبارەی کۆمەڵێک شت کە مرۆڤ نەدەیانبینێت و نە هەستیشیان پێدەکات، بۆ نموونە پڕەنسیبی کرۆکی شتەکان، هیوم دژی ئەم پڕەنسیبە وەستایەوەو تەحەدای هەموو فەیلەسوفەکانی کرد، کە بتوانن لەرێگەی هەست و ئەزموونەوە درکی پێبکەن، بەپێی بۆچوونەکانی هیوم بێت، هەموو مەسەلەیەک کە بوونی نەبێت، ناتوانیت سەلماندن بۆ راستیی و ناڕاستیی بکەین.
بەڵام ئەوەی پەیوەندیی بە دەروون و سایکۆلۆجیەتی مرۆڤیشەوە هەیە، هیوم پێی وایە کە " من" یان ناسنامەی کەسی تاک، هیچ بوونێکی نییە، بەڵگە ئەوەی هەیە بریتییە لە زنجیرەیەک لە هەستی پێشبینیکرا. ناسنامەی کەسێتی گوزارشت لە تەواوی ئینتیباعاتی یەکەمجارمان دەکات بۆ شتەکان و درککردنمان و بۆچوونی ئەوانی تر لەبارەی ئێمەوە. هەندێك شتیش هەیە کە لە نەریتەکانەوە دەستمانکەوتووە و رۆڵیان لە دروستکردنی ناسنامەی کەسیمان هەیە وەکو بیروباوەڕ و ئیمان و نەریتی گشتی و کۆمەڵێک ئەزموونی پێشتر کەلەناو زیهنماندا کۆپی بووە، بەپشت بەستنیش بەوان هزرەکانی ناخمان لەدایک دەبن کە کۆنترۆڵی هەڵسووکەوت و بۆچوونمان بۆ شتەکان و جیهانی دەوروبەرمان دەکەن.
زانستی سروشتی مرۆڤایەتی
هیوم ئاواتەخواز بوو کە زانستێکی نوێی سروشتی مرۆڤی دروست بکات، دەشیویست کە ئەم زانستە بکاتە بنەماو سەرچاوە بۆ هەموو زانستەکانی تر وەکو ماتماتیک و ئایین و ئەخلاق و زانستە سروشتییەکان، بەمەش دەیویست بگاتە دیقەتی زانستی تەواو کە زانستە سروشتییەکان لە بواری بابەت ئەخلاقییەکان پێیگەیشتوون. هەروەها لەرێگەی نزیکبوونەوەی لە میتۆدی ئەزموونگەریی لە شیکردنەوەو شرۆڤەکردنی ناخی مرۆڤیی، دەیویست هەمان میتۆدی پزیشکی بەکاربهێنێت، کاتێک دکتۆرێک کاتێک سەیری جەستەی مرۆڤ دەکات و پێی وایە لە کۆمەڵێک رەگەز و دەمار و خان پێکدێت و هەموویان پێکەوە پێکهاتەکانی جەستە پێکدێنن.
هیوم بەچڕیی لێکۆڵینەوەی لەبارەی هەڵسووکەوتی مرۆڤ دەکرد و هەموو ئەو دەرئەنجامانەی دەخستەڕوو کە لە هەست و سۆزەکانەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەو پێی وابوو کە لێکۆڵینەوە لەبارەی پاڵنەری هەڵسووکەوتەکانی مرۆڤەوە،بەدڵنیاییەوە لە کۆتاییدا بەرەو سۆز و هەڵچوونەکانمان دەبات.
هیوم پێی وابوو کە عەقڵ نابێتە هۆکاری هەڵسووکەوت و ناشبێتە سەنتەری ئیرادە و بڕیار، بەڵکە عەقڵ لای هیوم پادشایەک بوو کە خزمەتی هەڵچوون و هەستەکانی مرۆڤ دەکات. عەقڵی مرۆڤ هیچ سنوورێکی ئەخلاقی نییە و هیچ جیاوازییەکیش لە نێوان رەزیلەت و فەزیلەت یان چاکە و خراپە ناکات، تەنها بەپێی کاریگەریی نەبێت، کە مرۆڤ لە رووداوێک یان یەکێتی تر دەیکات. بەپێی ئەو پشکنینانەی کە بۆ ئەخلاقەکانی مرۆڤ کردوویەتی، هیوم پێی وابوو کە هەموو مرۆڤەکان خاوەنی ویستێکی باش یان سۆزێکی باشن، بەڵام ئەخلاق شتێکی رێژەییە و مرۆڤ بەپێی بەرژەوەندیی خۆیی و سوود و زەرەری شتەکان دیاریی دەکات.
فەلسەفەکەی هیوم دەچێتە قاڵبی ئەزموونگەراییەوە، مرۆڤ وەکو کۆمەڵێک ئامێر و ئەرک سەیر دەکات، ئەو مرۆڤ لەهەموو ئەخلاقێکی باش و جوان و سۆزێکی پیرۆز دادەماڵێت، لەهەمانکاتیشدا ئەو فەلسەفەی خۆی لەبەردەم مەسەلەی بوونی مرۆڤ لادەدات و بەکاری خۆی نازانێت. لەبارەی ماهیەتی مرۆڤیشەوە لە جیهان، هیوم پێی وابوو کە مرۆڤ گیانلبەرێکە کە هەمیشە بەدوای جێژدا دەگەڕێت، هەتابۆشی بکرێت خۆی لە ئازار بەدوور دەگرێت، تەنها بە دوای سوودو قازانجی خۆیدا دەگەڕێت.
فەلسەفەکەی هیوم کاریگەری گەورەی بەسەر فەیلەسوفانی بەرژوەندییخوازی دوای خۆی بەجێهێشتووە، لەسەروهەمووشیانەوە جێرمی بنتام، ئەو دێرێکی بەناوبانگیشی هەیە دەڵێت: کاتێک فەلسەفەی هیومم خوێندەوە، هەموو غەش و ساخەتەیەکی فکری، لەچاوم کەوتە خوارەوەو نەما.
سەرچاوە:
سایتی الاوان