دارا رەسوڵ (دارۆ)

کۆنترین هەوڵ لە پێناوی دەربڕین و گوزارشت، لە مێژووی مرۆڤایەتییدا گەر درابێت و وەك میدیۆمێک لە چێوەی هونەری شێوەکاریدا لێی ڕوانرابێت، بریتیی بووە لە هێڵکاری.
گەواهیدەری ئەم هەقیقەتەش، دۆزراوەی بەردێکە لە ئەشکەوتی بلۆمبۆسی ئەفریقا، ئەم بەردە ڕەنگی خاکییە و نەخش و هێڵکاریی زەخرەفە ئاسای لە سەر دروست کراوە، بە کۆنترین دۆزراوەی هونەری دادەنرێت، کاتێك تەمەنی بۆ حەفتا و حەوت هەزار ساڵ مەزەندە دەکرێت. جگە لەمانەش چەندین وێنەی ئاژەڵی کێوی هەن کە لە سەر ئێسقان و شاخی ئاسك و ئاژەڵیتر هەڵکۆڵراون و نەخشێنراون و تەمەنیان چل هەزار ساڵ دەبن. 

 ئەشکەوتەکانی ئەلتەمیرای ئیسپانی و لاسکاوی فەرەنسییش کاتێک خاوەنی دوو دێرینترین دۆزراوەی گەوهەری هونەریین و تەمەنیان بۆ زیاتر لە چل هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێنەوە، ئەم وێنانە دەریدەخەن، چۆن لە ڕێی مەتریاڵی خەڵووزی دار و ڕەنگی سرووشتی وەك ڕووەك و خۆڵ و گژوگیا، هەروەها لە ڕێی ‌هێڵ و ڕووشاندن و بریندارکردنی ڕووبەری سەر شاخە بەردینەکانیش، مرۆڤی هۆمۆساپی ئەو زەمەنە وەك وێنەهەڵگر، نیگار و نەخشیان لە سەر کێشاون و تەعبیریان لە ژیان و ژینگەی دەوروبەریان کردووە و دیمەنی ڕاوکردن و ئاژەڵە کێوییەکانیان نەخشاندووە. 
سۆمەرییەکان خاوەنی کولتوورێکی دەوڵەمەند بوون؛ سێهەزار و دووسەد ساڵ پێش زایین توانیویانە قوڕ وەك ڕووبەر وەك (وێنەهەڵگر*) بەکاربهێنن و کاری لە سەر بکەن و نووسینی بزمارییان لەسەر بنووسن. سێهەزار ساڵ پێش زایینیش لە کولتوور و شارستانییەتەکانی میسری دێریندا؛ (وێنەهەڵگر) بۆ پیشاندانی جوانیی و گوزارشت لە ڕێی هێڵکاریی و نەخشەوە،هونەری فریسکۆ و دیواربەندییەکانی سەر دیوارەکان بوون.
 *"وێنەهەڵگر":  ئەم زاراوەیەم لە زمانی ئەڵمانیەوە وەرگرتووە،بە هۆکاری ئەوەی لە تێکست و نووسینی بواری شێوەکاریدا زاراوەیەکمان نیە بۆ ئەم مەبەستە، وێنەهەڵگر بریتیە لە ڕووبەری ئەو مەتڕیاڵەی کە کاری هونەری وەك (نیگارکێشان، چاپی گرافیك، فۆتۆگرافی)  لە سەر ئەنجام ئەدرێت، بۆنموونە: کانڤاس، قوماش، کاغەز، کارتۆن، تەختە، بەرد، قوڕ، ئاسن و زۆر مەتڕیاڵی تری نوێ.

پاش ئەمانەش لە ئیمپراتۆری کۆنی ڕۆم-دا، گەرچی ڕووبەری وێنەهەڵگرەکان بە ڕەنگ دادەپۆشران، بەڵام هێڵ و هێڵکاریی هەمیشە بە زاڵیی لە سەروو هەموویانەوە بە دەردەکەوتن. (ڕووبەر و وێنەهەڵگر)ێکی دیکە، کە هێڵکارییان لە سەر مابێتەوە لە مێژووی کۆندا، بریتیین لە گۆزەگڵینەکانی یۆنان کە مێژووی هێڵکاریی و نەخش و نیگاری هەزارساڵ پێشزایینمان پیشان دەدەن، پێنجسەد ساڵیش پێش زایین تا سەدەی چواردە، مەتریالی "پێرگامێنت" کە بریتی بوو لە چەرم، کاتێک لە پێستی ئاژەڵ درووست دەکران، لەگەڵ دار وەك "وێنەهەڵگر" هێڵکاریی و وێنە و نووسینیان لەسەر دەنەخشێنران، تا ئەوکاتەی مەتریاڵی کاغەز دەدۆزرێتەوە و جێگای دەگرێتەوە. 
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، هێڵکاریی وەك (سکێچ، پێشینەی وێنە، یاریدەدەر) ێک بۆ بوارەکانی دیکەی هونەری وەك "تەلارسازی، پەیکەرسازیی و نیگارکێشان" سوودیان لێ دەبینرا، بە تایبەتیش لە بواری درووستکردن و دیزاینکردنی پەڕتووكدا، هێڵکاری تا ئەو زەمەنەش وەك هونەرێکی سەربەخۆ و ئازاد ڕۆڵی هێشتا بە دەرنەکەوتبوو.
لەگەڵ دەرکەوتنی ڕێنیسانس لە ئەوروپا، تێگەشتن و پێوەرەکان بۆ گشت کایەکانی هونەر و ئەدەب و بوارەکانی دیکەی ژیان بە تەواوی گۆڕانکارییان بە سەر داهات، بۆ یەکەمینجار هونەرەکانی وەك نیگارکێشان و پەیکەرسازی لە هونەری تەلارسازی خۆی سەربەست کرد و چیدی وەك هونەرێکی لاوەکی و لە خزمەتی جوانیی تەلاسازییدا نەمایەوە بە تەنها، بەڵکو خۆیان بوونە میدیۆمێکی زۆر گرنگی هونەر و لە ئاستێکی بەرزی کایەکانی گۆڕانکاریی و پێشکەوتندا بوونیان پەیداکرد، هاوکات هێڵکارییش وەك میدیۆمێکی دیکەی هونەر کاتێك لە خزمەتی هەر سێ بواری (نیگارکێشان، پەیکەرسازی، تەلارسازی)ـدا بوو (ئازاد و سەربەخۆ جێگایەکی گرنگی لە نێویاندا مەیسەر کرد و هەڵسەنگاندنێکی تایبەتی بۆ کرا و بەهایەکی هونەریی بەرزی پێ بەخشرا.
لە سەدەی بووژانەوەدا تێڕوانینێکی چەقگەرا (سەنتەراڵ) گەشەی سەند و هونەرمەندان لە هەوڵی گوزارشتێکی واقیعبینیانەتردا بوون، بە تایبەتییش لە وڵاتی ئیتاڵیا کە هونەری ئەنتیك شکۆمەندیی و بەهایەکی بەرزی پێ درا بوو.

هاوکات هێڵکاری؛ تەریب بە سەربەخۆبوونی خۆی وەك میدیۆمێکی هونەری، ڕووخسارێکی دیکەشی لە خزمەتی لێکۆڵینەوە و بەدواداگەڕانی تەکنیکیی و بابەتیانەی هونەری نیگارکێشاندا وەرگرت و ڕۆڵێکی تایبەتی بۆ درووست بوو. خەڵووز، گەچ، پێنووسی زیوی، هەروەهاش ڕەنگی مەرەکەب بە هۆی فڵچە و پەڕەمووچەوە لەسەر کاغەز، ئەو مەتڕیاڵانە بوون کە لە بواری هێڵکارییدا بە کار دەبران. 
لەگەڵ دۆزینەوەی هونەری (گرافیك و تەکنیکەکانی چاپ) بە تایبەتیش تەکنیکەکانی کۆڵین و بڕین لە سەر مەتڕیاڵی دار و تەکنیکەکانی دیکەی چاپ، هەروەها بە هۆکاری پێویستبوونی هێڵکاری لە بەرهەمهێنانی کاری گرافیك و چاپدا، هێزیکی دیکە و بەهایەکی زێدەتری بە هێڵکاریی بەخشی.
 ئەم گەشەسەندنەی کە لە خزمەت و بەرەوپێشچوون و سەربەخۆیی هونەری هێڵکاریدا بوو، بە هاتنی بارۆك و ڕۆکۆکۆ نەوەستا، بەڵکو زیاتر گەشەی کرد، بە نموونە هونەرمەندێکی وەك ڕامبڕاند دوای خۆی زیاتر لە دوو هەزار کاری هێڵکاری بە جێ هێشت.
لەسەدی هەژدەدا بەهۆی دۆزینەوەی چەند ڕەنگێکی وەك پاستێل و تەباشیری ڕەنگاوڕەنگی چەور، هێڵکاری تەوژمێکی نوێتری بەخۆیەوە بینی. 
ئەگەرچی لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا لە چەند بزاڤ و ستایلێکی هونەری وەك ئیمپرێشیۆنیزم و پنتگەرایی حزوری هێڵ کەمتر دەبینران، بەڵام لە بەرهەمی هونەری و داهێناندا ئاستی خۆی لەدەست نەدا.
لە ڕێبازی ئێکسپرێشیۆنیزمدا، هێڵ تایبەتمەندییەکی زۆر بەرز و بەهێزی بۆ دروست بوو، زۆرێك لە هونەرمەندان بە هۆی ئەم میدیۆمە هونەرییەوە بەرهەمگەلێکی زۆریان هێنایە کایەوە، هونەرمەندێکی وەك پیکاسۆ نموونەیەکی زیندووە بۆ ئەم ڕاستییە و چەندین کاری چاپی گرافیکیی و هێڵکاریی و هەروەهاش تابلۆی لە ڕێی تەنها هێڵەوە هێناوەتە بەرهەم.

لە مۆدێرنەشدا میدیۆمە هونەرییەکانی وەك نیگارکێشان و پەیکەر، هەروەهاش هونەری تەلارسازی تاڕادەیەك هونەری هێڵکارییان فەرامۆش کرد و هاویشتیانە باکگراوندی خۆیانەوە و بوو بە پاشکۆ، بەڵام هاوکات لە ناو کولتوورە میللییەکانی وەك کاریکاتور و کۆمیکس بە هێزێکی ترەوە خۆی پیشاندایەوە. 
هونەری هێڵکاری لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، بە جۆرێکی جیاواز لە ئەوروپا گەشەی سەندووە و مێژوویەکی تایبەتیی و گرنگی هەیە، هونەرێکی باو و بە ناوبانگی وەك (جواننووسی-کالیگرافی) کولتوورێکی دێرینی وڵاتی چینە و مێژووەکەی بۆ هەزار ساڵ پیش زایین دەگەڕێتەوە، لە ڕێی ڕەنگی مەرەکەب و فڵچەی تایبەتەوە هێڵ "فۆرم، وشە" دێنێتە ئاراوە و ئەمەش لە تڕادیشنێکی کۆنی چین خۆیەوە هاتووە و مۆرکێکی تایبەتیی کولتووری هونەری هەیە، ئەم "وێنەنووسین"ـانە کە لە چێوەی کالیگرافیدا دێنە کایەوە، لە ژێر کاریگەریی ئایینی بوودیی گەشەی سەندووە و تا ئەم ساتەش بایەخ و گرنگییەکی زۆری پێ دەدرێت. ژاپۆن کە لە ژێر کاریگەریی پێشکەوتنە هونەرییەکانی چیندا بوو، لە ڕێی ڕاهیبە بودییەکانەوە ئەم هونەرەیان بۆ لای خۆیان پەلکێش کرد. 
 کاتێك هونەری کۆڵێن لە سەر دار و تەکنیکی چاپ، لە ڕێی ئامادەکردنی پێشینەی هێڵکارییەوە دێتە بەرهەم، بە شێوازێکی زۆر تایبەت گەشەیان پێ دا و بەمەش بوونە خاوەن ستایلێکی گرنگ و تایبەتی خۆیان.
ئەم کورتەباسە مێژووییەی سەردەمە جیاوازەکان، پیشانی دەدەن کە هێڵکاریی هەمیشە وەك میدیۆمێکی گرنگ لە ناو بوارە جیاوازەکانی هونەری شێوەکاریی و هونەری تەلارسازیی و بوارەکانی دیکەدا، ڕۆڵێکی زۆر گرنگی گێڕاوە، بە تایبەتییش دوای هاتنی ڕێنیسانس، کاتێك ڕۆڵێکی سەربەخۆ و تایبەتی بۆ خۆی درووست کرد، لەو کاتەشەوە تا ئێستا بە بێ دابڕان بە هەزارەها شاکاری هونەری هێڵکاری لە لایەن هونەرمەندان بە ستایل و تایبەتمەندییەتی خۆیانەوە هاتوونەتە بەرهەم.
 


هێڵ و هێڵکارییەکانی عوسمان قادر 
هێڵەکانی عوسمان، گێڕانەوەی چیرۆکێکی دوورودرێژی نەپچڕاوی میللەتێکن، کە ڕاستەوخۆ باس لە هەقیقەتێکی ئێجگار دژوار و تاڵ دەکەن، هەقیقەتێك کە مرۆڤ تەنها لە گێڕانەوەی کارەساتەکانی ناویدا، ترس و ئازار و خەم دای دەگرێت، بەسەرهات و چیرۆکێکی ترسناکی مرۆڤگەلێک، کە لە مێژووی سەد ساڵیدا بە بێ وەستان خوێنی لێ دەچۆڕێ، هەقیقەت و چیرۆکی میللەتێك کە هەمیشە دووچاری جینۆساید و نەژادپەرەستی و لەناوبردن و سڕینەوە بۆتەوە.
عوسمان لە ڕێی هێڵەکانیەوە، گوزارشت لە مێژووی چارەکەسەدەیەکی چیرۆکە دووبارە و چەندبارەی نیشتیمانەکەی دەکات، مێژوویەك کە خودی خۆی چەندینجار قوربانییەکی نێو تراژیدیا و کارەساتەکانی بووە، ئەم هێڵکارە هونەرمەندە، جارێك وەک کارا و بەشداربوو، جارێکی دیکەش وەك چاودێرێك و شایەتحاڵێك، حیکایەتخوانی مەینەتیی و مەرگەساتەکانی مرۆڤی ناو چیرۆکە دوورودرێژەکەیەتی، حیکایەتێکی واقعی زۆر دوور لە خەیاڵ و فەنتازیای درووستکراو، زۆر دوور لە پڕوپاگەندەی سیاسیی و موبالەغە.
هێڵەکانی ئەم هونەرمەندە هەوڵ و کۆششێکی گەواهیدەری هونەریین، گەواهیدانن لە پێناوی بەدواداگەڕان و نیشاندانی چەندین چیرۆکی جۆراوجۆری لەناوبردنی مرۆڤ و کۆمەڵکوژی، بە تایبەتییش لە هەناوی شاڵاوێکی گەورە لە نێوان سەدان شاڵاودا، کە ونبون و مەرگی هەزاران مرۆڤی بێتاوان لە ناو ئەم چیرۆکە تراژیدیایەیدا بەیان ئەکات، ئەم هێڵانەی کە بوونەتە دروستبوونی فۆرم و فیگەری مرۆڤی پەشۆکاو و سەرلێشواو، دیمەنی دەستەجەمعیی مرۆڤگەلێکن کە لە چەندین گرووپ و لێشاوی خەڵکدا بەرجەستە بوون، هەر جارە و بە جۆرێك دەردەکەون و لە هەر دیمەنێکیشدا پۆزیشن و جووڵەیەکی جیاوازی پڕ لە ترس و ڕاوەدونان و ڕاکردن و هانابردن دەبینرێن.


مرۆڤی ناو هێڵکارییەکانی عوسمان لە حاڵەتی نائاساییدان، وەك باڵندە کۆچەرییەکان وەهان کاتێك کە بە پۆل دەفڕن و دەکەونە کەشێکی نامۆوە و بە هۆکارێک ڕێ ون دەکەن، نامۆن لە ڕووی جووڵە و بونیاد و داڕشتن و ڕووبەر و ڕەهەند و هێڵەوە، ڕووخسارەکانی ئەم گرووپە خەڵکە لە پیشانداندا هاوبەشن لە بەیانکردنی دڵەڕاوکێ و ترس وتۆقین و سەرگەردانی.
دیمەنە هێڵکارییەکانی عوسمان قادر، لە ڕێی هەڵبژاردنی شێوازێکی سادە و ساکارەوە گوزارشت دەکەن، کە ئەمەش چەندین ساڵە تایبەتمەندیی و شوناسی هونەریی و ستایلی ئەم هونەرمەندەیە و پێی دەناسرێتەوە، بەرهەمەکان بە گشتی دەکرێت چەند خوێندنەوەیەکی جیاوازی ئەکادیمیی هونەریی و هەروەهاش خوێندەوەی بابەتیانەیان لە میانی کۆمەڵکوژیی و جینۆسایددا بۆ بکرێت، کاتێك لە چێوەی لێکۆڵینەوەیەکی زانستی سەبارەت بە تاوان و داگیرکاری ئەم بەرهەمانە شڕۆڤە بکەین.
ئەم هونەرمەندە زۆر بە ئاگاییەوە زمانێکی هونەریی سادە و ئاسانی هەڵبژاردووە لە پێناوی بونیادنانی فیگەرگەلێک کە گوزارشتێکی ڕاستەوخۆی ئازار و سەرگەردانیی و بێهیوایی پیشان ئەدەن، ئەمەش بۆ ئەوەیە لەم ڕێیەوە بە بیری هەموومان بهێنێتەوە لە لایەك و لە لایەکی دیکەشەوە دەیەوێت گشت جیهان لەم ڕووداوە بە ئاگا بێنێتەوە، ئەم جۆرە ئاگاداریی و بیرهێنانەوەیەش ئامانجی سەرەکیی کاری هونەریی و مۆنۆمێنتن، پڕۆسەی بە دواداگەڕان لەڕێی هونەرەوە لە پێناوی دۆکومێنتکردندا، خۆی لەخۆیدا ئەرشیفێکی هونەرییە، ئەم کارانە دەرەنجامی لێکۆڵینەوەیەکی زانستیی و بەدواداگەڕانێکی زۆر و دوورودرێژ هاتوونەتە دی. دیمەنی هێڵکارییەکانی عوسمان خاوەنی جووڵەیەکی فیلم ئاسان، حاڵەتی دڵەراوکێ و مەینەتیی کەسەکان پیشان ئەدەن کە لە پرسیاری ئەوەدابن دەبێت ئاخۆ چ چارەنووسێك چاوەڕێیان بکات و قەدەریان بە کوێ بگات،  هێڵکاریەکان مرۆڤ لەگەڵ خۆیاندا پەلكێش دەکەن بۆ ئەوەی لەگەڵ ئاراستەی ئاپۆرای خەڵکەکەدا بڕۆن و بزانن سەرەنجام چی ڕوو دەدات.


عوسمان هونەرمەندێکی ماندوونەناسە و بێ دابڕان لە پێناوی گێڕانەوەی چیرۆکە تراژیدیاکەی ئیشی کردووە، ئەو بەردەوام لەم پێناوەشدا وەك هونەرمەندێك بەرهەمهێنەر بووە و کار دەکات، لە هەقیقەتیشدا ئەرکی هونەرە کاتێك لە پێناوی بەیانکردنی کارەساتێکی گەورەی وەك ئەنفال کار بکات، ئەستەمە هاواری هونەرمەند لە چێوەی تەنیا تابلۆیەك یاخود دوو تابلۆ، لە ڕێی نمایشێك یان دوو پێشانگا، بگاتە گوێی وەرگر و بینەر، بەمەش هیچ بابەتێك جێگای خۆی ناگرێ و هیچ کاریگەرییەك بە جێ ناهێڵێت، نە وەك دۆکۆمێنت، نە وەک ئیفێکتێکی هونەرییش، بۆیە وەڕەزنەبوونی ئەم هونەرمەندە لە چەندبارەبوونەوەی بابەتەکەی، ڕێگایەکی زۆر ڕاست و پڕۆفێشناڵانەیە، بە پێچەوانەوە ئەو پێی وایە کە ئەم بەرهەمانەی ئەرکێکی ئەخلاقیی و واجبێکی ڕەسەن و ڕاستگۆیی هونەریی پیشان ئەدەن، وەك چۆن د. محەممەد کەمال-ی نووسەر لە تێکستێکیدا سەبارەت بە کارەکانی عوسمان دەنووسێت:
"بە بۆچوونی من، ئەم تابلۆ کێشراوانە ئەرکی مێژوویی هونەر بەجێ دەهێنن و جینۆسایدی کورد هەڵدەماڵن کە ڕاستەوخۆ لەلایەن خودی هونەرمەندەوە ئەزموون کراوە، هەر وەك هونەرمەند دەنووسێت: (هەموو وێنەیەك تازەکردنەوەیەك بووە بۆ بەڵێنەکەم، هەموو تابلۆیەک شوێنێکی بەیەکگەیشتنە کە لەوێ یادەوەریی و بیرهاتنەوەکانی ڕابردوو بەرەو زیندەگی هەڵدەقوڵێن لە ناو ئاخورانەوە".
 لە کۆتاییدا ئەوەی پێویستە بگوترێت: کارێکی سەختە هونەرمەند بتوانێت لە ڕێی گێڕانەوەی خەڵکانی ترەوە،  دیمەنی ڕووداوێك بنەخشێنێت، زۆر لەمەش سەختتر ئەوەیە کە کارەساتێكی وەك ئەنفال لە ڕێی چەند کەسێکی ڕزگاربوو بگێڕدرێتەوە و بە زمان و گوزارشتێکی هونەری دۆکۆمێنت بکرێت، لە کاتێکدا هیچ بەڵگەیەکی پێویستی وەك فۆتۆگرافیی و فیلم لەو بارەیەوە لە بەردەستدا نەبێت.
 کۆمەڵکوژیی ئەنفال گەرچی لە کۆتایی سەدەی بیستدا لە لایەن ڕژێمی بەعسی سەدامییەوە ئەنجام درا و هەموو جۆرە ئامێرێکی کامێرا و ڤیدیۆی پێشکەوتوو لەو سەردەمەدا بوونیان 

هەبوو، بەڵام جگە لە کەسان و پیاوانی سەر بە دەسەڵات و ئەمن، گەر هەرکەسێکی تر لەم جۆرە وێنانەی پێ بگیرایە خۆی دەکوژرا.
 کۆمەڵکوژیی ئەنفال بە شێوەیەکی نهێنیی و پەنهان بە ڕێوە چوو، بەم هۆکارەشە هونەرمەند عوسمان زۆر لە مێژە لە تەقەللا و هەوڵدایە، ئەم تاوانە بە هەر شێوە و جۆرێك بێت، لە ڕێی میتۆدی هونەری هێڵکاریی و ئەرشیفەوە، هەرەوەها لە ڕێی گێڕانەوە و چاوپێکەوتنی ڕزگاربووانەوە، بتوانێت پیشانی مرۆڤایەتی بدات کە چۆن بە بێ هۆ، ڕژێمی سەدام ژیانیان لە سەدوهەشتاودوو هەزار مرۆڤی بێتاوان سەندەوە.