خوێندنەوەی: عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
ناونیشانی ئەو خوێندنەوەیە ناكەوێتە نێوان دووالیزمەكانی دیتراو/ نەدیتراو، گوتراو/ نەگوتراو... هتد. بەڵكو (گوتاری دیتراو) لەو خوێندنەوەیەدا هونەری رووداوی دیتراوی جوولاو دەنوێنێ، دەلالەت لە بە زەمەنكردنی (حیكایەتە گەورەكان) دەكات. بەڵام (گوتاری وسبەلێكراو) هونەری كێشانی تابلۆی بێدەنگیی دەنوێنێ، دەلالەت لە زەمەنی (گۆڕانكارییەكانی سەردەم) دەكات. گوتاری دیتراو، حیكایەتە گەورەكان دەگێڕنەوە. گوتاری وسبەلێكراو، لە دوو روودا راڤە دەكەینەوە: مێژووی رووداوەكان و خەیاڵی شیعری.
بە گشتی گوتاری دیتراو، تابلۆیەكی دیتراوی جوولاوی هەڵسەنگێندراوە و زمانی نووسەر بۆ گێڕانەوەی بازنەیی هاندەدات. گوتاری وسبەلێكراو، بە هەردوو رووەوە: زەمەنی رووداوە مێژووییەكان و خەیاڵی شیعری، خوێنەری بیركەرەوە و خوێندنەوەی جیاواز بەرهەم دەهێنێتەوە.
رووداوی دیتراو، لە رووی میكانیزمی نووسینەوەدا زمان ناچاری (گوتنی بازنەیی) دەكات. گوتاری وسبەلێكراو، لە رێگای میكانیزمی خوێندنەوەوە، زمان دابەشی (گوتنی رامانئامێز) دەكات. بەو مانایەش زمان لەیەك كاتدا ناچاركردن و دابەشكردنە! دەشێ بنەمای ناچاركردن بەرەو فاشییەتی دەسەڵات بچێت! بەڵام بنەمای دابەشكردن دوو وەزیفەكەی (ئەرستۆ) لەبارەی زمانی (گەیاندن) و زمانی (هونەری) بیر دەخاتەوە. بە كورتی لە راڤەكردنی ئەو خوێندنەوەیەدا دەمەوێ بڵێم بنەمای چەمكی دابەشكردن وەك میكانیزمی گەیاندن لە خزمەتی مێژوودایە، وەك میكانیزمی هونەری لە خزمەتی خەیاڵدایە.
لەنێوان (دەسەڵاتی ناچاریكردنی زمان) و (گەیاندنی رووداوی مێژوویی و هونەری خەیاڵكردن) واتە: كە زمان بە ناچاری بەرەو گێڕانەوە گەورەكانی دەرەوەی ویستی شیعرییمان دەبات، كە رووداو دەمانخاتە نێو مێژووەوە، كە هونەری خەیاڵكردن شیعرییەت دەخاتەوە! ئیتر بنەماكانی ئەو خوێندنەوەیە دادەمەزرێنین.
(1)
ناونیشانی كۆمەڵە شیعری (وەرە لە باخ پێتدەڵێم)، شیعریی و چێژ بەخش و سەرسامكەر و گومانكارانە دەكەوێتەوە! خوێنەر دەخاتە حاڵەتی رامان و بیركردنەوە و خەیاڵكردنەوە. بۆ بەدواداچوونی تێگەیشتنی (سەرسامی و چێژ و شیعرییەت) دەتوانین لە (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) بیركردنەوە و خەیاڵی شیعری لەنێوان (باخ)، وەك شوێنێكی گشتی (دیتراو) و كردەی (پێتدەڵێم)، وەك نهێنی تاكگەرایی (وسبەلێكراو) بدۆزینەوە! دەمەوێ بڵێم لەو پەیوەندییە شیعرییە و بەیەكداچووەدا راستەوخۆ (كردەی گومان و فرەمانایی و سەرسامی) لە رامان و بیركردنەوە و خەیاڵی خوێنەراندا دەخوێنینەوە. لەبەرانبەر ئەو ناونیشانە شیعرییەدا ناوەڕۆكی شیعرەكانی ئەو كۆمەڵەیە، پڕن لە گێڕانەوەی بازنەیی و گەیاندنی ئازاری گشتی و ناسۆری هەمووان و لەوێشەوە شاعیر (حەسەن هەندرێنی) لە رێگای زماندۆستییەوە هەوڵیداوە پەیوەندی نێوان گوتاری دیتراو و گوتاری وسبەلێكراو لە هونەری بیركردنەوە و خەیاڵكردن رێكبخاتەوە. ئەو كۆمەڵە شیعرە بەرهەمی (هاوڕێیانی كتێب)ە، لە چاپخانەی (شوان) ساڵی 2024 چاپ و بڵاوبۆتەوە.
ئەو كۆمەڵە شیعرە لە رووی شارەزایی شیعری و پەیوەندی نێوان مانا و دەلالەت و رەگەزە شیعرییەكان، لەسەر گەشەكردنەكانی هێلی پانی شیعریی كوردی هەڵكشاوە، وەك تاكگەرایی پەیڕەوی زماندۆستی دەكات. واتە لەلایەك لە رێگای زماندۆستییەوە چێژ بە تابلۆكانی مێژووی بێدەنگی و رووداوی دیتراو دەبەخشێ، لەلایەكی دیكە سادەیی و رەوانی و رەسانەیەتی وەك هێلی پانی شیعری كوردی بە خوێنەران دەفرۆشێتەوە! دەشێ بۆ تێگەیشتن لە كردەی (فرۆشتنەوە) دوو رووی نیشان بدەین: لە رووی یەكەمدا شاعیر هەوڵدەدات خوێنەران بە سادەیی و رەوانی و سۆز رازی بكاتەوە! لە رووی دووەمدا دەیەوێ لە رێگای مێژووی بێدەنگی و رووداوی دیتراو، هێلی پانی شیعری كوردی لە گێڕانەوەی بازنەییدا درێژە پێبدات. رەنگە سەرەكیترین هۆكار بۆ ئەو (درێژەپێدانە بازنەییە) ئەوە بێ، كە راستە خەریكە كۆن وەك گێڕانەوە گەورەكانی دەرەوەی ئیرادەی مرۆڤ ون دەبێت، بەڵام نوێ لە توێی رووداوەكانی مێژوو و هونەری بیركردنەوە و خەیاڵكردنەوە، لە دایكبوونی دیار نییە!!
كەواتە لەو كۆمەڵە شیعرەدا، جیاكردنەوەی كۆن و نوێ لەیەكتر روون نییە. نەك لەبەر ئەوەی (كۆن و نوێ) وەك یەك دەیانەوێ دەسەڵاتدار بن، یان پارێزگاری لە دەسەڵات بكەن، بەڵكو لەبەر ئەوەی نوێ نەیتوانیووە بیركردنەوە و خوێندنەوەی جیاواز و نوێ درووست بكات؟!
لەپشت دەسەڵاتی باودا، گێڕانەوە گەورەكان وەك پێوەر خۆیان دەنوێنن! لەپشت گەیاندنی رووداوە مێژووییەكان و خەیاڵی هونەری، ژیانی سەردەم وەستاوە. دەسەڵاتی زمان و دەسەڵاتی ژیان بەو مانایەیە، كە چێژ وەرگرتن لە تابلۆكانی زمان (گێڕانەوە بازنەییەكان، رووداوەكانی مێژوو)، هەرگیز چێژ وەرگرتن لە ئاڵۆزییەكانی ژیانكردنی سەردەم و خەیاڵی هونەری نییە.
زمان وەزیفەی جێبەجێكردنە، بەڵام ژیان خودی جێبەجێكردنە، زمان لە نێوان گێڕانەوە گەورەكان و مێژووی رووداوەكاندا ئاڵۆزە، بەڵام ژیان بە هەموو ئاڵۆزییەكانی سەردەمیشەوە كەچی سادەیە، خەمی گەورەی زمان دەسەڵاتە، ژیان لە خەمی سەیرورەدایە.
داهێنان لە پەیوەندی نێوان ژیان و زمانەوە، لە رێگای دەسەڵات و سەیرورەوە، لە هەوڵی هاوگونجانی مەعریفەی زمان و ئەزموونگەرییدا خۆی نوێ دەكاتەوە! سەیرورە و خۆنوێكردنەوە لە مەعریفەی هونەری و رووەكانی حەقیقەت و گۆڕانكارییەكان و گفتوگۆ و دانوستان و كارلێكەرییەكانیدا هەڵدەگرێتەوە. واتە لەگەڵ ئەو جیاوازییانەدا، داهێنان فیكر و دنیابینی نوێ و چەمك و شێوازی دەربڕینی نوێ و جیاواز و ئازادی بیركردنەوە و خەیاڵی بەرفرەوان و دیدی مەعریفی و جوانكاری جیاواز بەڕێوەی دەبات، كە لەگەڵ كۆن نایەتەوە.
(2)
رەگەزە شیعرییەكانی كۆمەڵە شیعری (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) لە تەرجەمەكردنی بۆ سەر گێڕانەوە بازنەییەكان یەكتربڕ دەردەكەون، بەڵام زۆر جاران وەك مێژووی رووداوەكان و بیركردنەوە و خەیاڵی شیعری ناتوانن بەناوییەكدا بچین! واتە ناتوانین وەك بیركردنەوە و خەیاڵی شیعری سەردەم لە پەیوەندییەكی نوێی نێوان مێژووی رووداوەكان و خەیاڵی شیعرییدا بیانخوێنینەوە، ئەگەرچی شاعیر لە تابلۆكانیدا بەدوای باگكڕاوەندی شیعری كوردی و باگكڕاوەندی زماندۆستییەوەیە، بەڵام مەرج نییە، باگكڕاوەندی شیعری كوردی و زماندۆستی خەیاڵی شیعری سەردەم بگرێ!
(یاكۆبسن) دەڵێ پێویستە قەسیدە بە جۆرێ بخوێنینەوە، وەك ئەوەی تەماشای تابلۆیەك دەكەین. بە گشتی لەو خوێندنەوەیەدا هەوڵدەدەم بەدوای لێكدانەوەی بیركردنەوە و خەیاڵی شیعریدا بچم، بۆ ئەوەی پەیوەندی نوێی نێوان رەگەزە شیعرییەكانی ئەو كۆمەڵە شیعرە تێبگەم. چونكە ئەوە بونیادنانی پەیوەندی نوێی نێوان رەگەزە شیعرییەكانە (وەك لە تابلۆی -وەرە لە باخ پێتدەڵێم- ئاماژەم بۆ كرد) خوێنەران سەرسام و گیرۆدە دەكات!
تۆ داناتر بوویت حەوا، یان بێ ئۆقرەتر؟
ئادەمت لە خەودا جێهێشت و دوای خەونی خۆت كەوتی
بیرت لە تەنیایی ئێمە نەكردەوە؟!
بیرت لە جاویدانیی رۆح و
چێژی ناكۆتا نەكردەوە؟
(وەرە لە باخ پێتدەڵێم) -حەسەن هەندرێنی، ل8.
كەواتە بونیادنانی پەیوەندی نوێی نێوان رەگەزەكان و بیركردنەوەی گشتگیر، یەكتر بەجێدەهێلن. لە شیعری نوێدا هەمیشە بیر لە درووستكردنی پەیوەندی نوێ دەكرێتەوە، بەڵام كاركردن بۆ دەركەوتنی هێلی گشتی مانا و دەلالەتی گێڕانەوەی بازنەیی و ئازاری گشتگیر كەمترین بیری لێدەكرێتەوە.
دەتوانم بڵێم لەو كۆمەڵە گێڕانەوەیەی (حەسەن هەندرێنی)ی شاعیر، ئەوەندەی بیر لە باگكڕاوەندی شیعری كوردی و زماندۆستی دەكرێتەوە، ئەوەندە بەلای بونیادنانی پەیوەندی نوێی نێوان خەمە بچووكەكان و رەهەندی دنیابینی سەردەم نەچووە. بۆ نموونە، ئەگەر بەراوردی شیعرەكانی ناوەوە بە ناونیشانی (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) بكەین، دەبینین لە زۆربەی شیعرەكانیدا كەمتر گۆشەی بەتاڵ و بۆشایی بۆ گومان و چێژ و شیعرییەتی جیاواز و خوێندنەوەی تایبەتی سەردەم دەبینرێت؟!
ئەوەی لە گێڕانەوەی بازنەیی و رووداوە مێژووییەكان و باگكڕاوەندی زماندۆستیشدا دەمێنێتەوە، دەچێتە خزمەتی هێلی پانی شیعری كوردی و مرۆڤی كوردییەوە. بەڵام تەرجەمەكردنی (هێلی گشتی شیعری كوردی بۆ سەر شیعری سەردەم) هەرگیز بەو مانایە نییە، كە (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) شیعرییەتی سەردەمی هەڵنەگرتووە، بەڵكو بەو مانایەیە، كە تابلۆ شیعرییەكان زێتر خۆیان لە باگكڕاوەندی شیعری كوردی و زماندۆستی نیشان دەدەنەوە و كەمتر دەلالەت لە بەزەمەنكردنی (خەیاڵی شیعری و دنیابینی شیعری) دەكەن.
بەزەمەنكردنی خەیاڵی شیعری و دنیابینی شیعری هەوڵێكە بۆ نیگاكردنی (وسبەلێكراو) و خەمە وردەكانی تاكی سەردەم و پەیوەندییەكانی، تاكو لەوێوە خوێنەری نوێ درووست بكاتەوە. وەك گوتمان نواندنی (حیكایەتە گەورەكان) و (رووداوەكانی مێژوو) تەعبیر لە كۆمەڵێ وەزیفەی زمانەوانی دەكات، كە دەسەڵات دەنوێنێ! كەچی نواندنی (وسبەلێكراو) لە گۆڕانكاری و دۆزینەوە و سەیرورەدایە.
(3)
نواندنی (حیكایەتە گەورەكان) و (رووداوەكانی مێژوو) وەك ئەوە وایە، خەیاڵی شیعری و دنیابینی شیعری كۆمەڵە شیعری (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) لە خەیاڵدانی شاعیر و سەردەمەوە كەمترین جوولەیان خرابێتەبەر و لە خەیاڵدانی (حیكایەتە گەورەكان) و (رووداوەكانی مێژوو)ەوە هەڵقوڵابن. ئەگەرچی شاعیر كۆمەڵێ خەمی گەورە و ئازار و ناسۆری دوێنێی لە تابلۆ شیعرییەكانیدا رەنگكردووە، بەڵام لەو رەنگكردنەدا زێتر جەخت لە باگكڕاوەندی زماندۆستی و رەسەنایەتی و سادەیی هێلی پانی شیعری كوردی دەكاتەوە. پرسیار ئەوەیە، ئایا شیعر بەشێوەیەكی هاوچەرخانە، لە رەنگكردنی خەمەكانی دوێنێ و هێلی گشتگیری شیعری كوردیدا دەژیت؟! ئایا باگكڕاوەندی زماندۆستی و خەیاڵی شیعری و خەمەكان، بەیەكەوەلكاون؟!
داهێنان لە گۆڕانكاری و دۆزینەوە و سەیرورەدایە. داهێنان لە جوولە و زەمەنی تایبەت و خێرایی پێشكەوتنە جیاوازەكاندایە. بەو مانایەش نوێگەری وەك نواندنی (وسبەلێكراو) لەسەر چەكی دوێنێ كار ناكات، بەڵكو هەوڵدەدات خێرایی گۆڕانكاری و سەیرورەی داهێنان و ریتمی جیاوازی ئەمڕۆ بدۆزێتەوە.
كەواتە بیركردنەوە و خەیاڵی شیعری بایەخ بە شێوە و پەیوەندییە نوێیەكان دەدات. زمان لە شیعری نوێدا ئەو كاتە داهێنەرە، كە لە خزمەتی جوانی و دنیابینی و خەیاڵدا بێت. نەك هەوڵی نواندنەوەی گشتگیری بدات و پارچە وردەكان فەرامۆش بكات! ئەو قسەیەش بەو مانایەیە، كە پەیوەندی نێوانیان لەسەر گۆڕانكاری و جیاوازی و دنیابینی سەردەم درووست بكرێتەوە. بەمجۆرە پەیوەندی نوێی نێوان دال و مەدلوول، یان نیشانە و مانا، فۆڕمێكی نوێش بە شیعر دەبەخشێت. لەوێشەوە جوانی شیعریی و خەیاڵی شیعری پێشدەكەوێت، جوانی شیعریی و خەیاڵی شیعری هەمیشە پانتاییەكی ئازادی دەوێت.
دواجار من لە ئاوێنەی وەرزێك نوقمبووم،
ئەو وەرزە "تۆ"یت، كە رامانی سەوز كردووم.
لەسەر پردێك، خەیاڵاوی جێهێشتووم، بە دیار ئاوێتەبوونی رۆح.
بە دیار راڕاییم، بۆ چوونە بەر هەیوانی پەپوولە.
وشك و شەكەت گاز لە چاوەڕوانی دەگرم.
دەمەوێ لەوێ،
لەنێو مێرگی نێرگزەجاڕ، شینی خۆم بەسەر پەڕە گەشەكانی بڕێژم
تا ئەوپەڕی تەهاڕەت،
تا ئەوپەڕی بەرائەت،
تا دەبمەوە بە (گفل)ێكی مەعصوم.
(وەرە لە باخ پێتدەڵێم) –حەسەن هەندرێنی، ل65-66.
زمانی شیعری بێ رۆح نییە. رەخنەگر (كارل فلیپ مۆریس) دەلێ كاتێ دەقی هونەری لە دەرەوەی خۆی شتێ دەستنیشان دەكات، ئیتر لە ئەكسسوارێك زێتر تێناپەڕێت. كەواتە ناشێ داهێنانی هونەری بە مەبەستی بەئامرازكردن و (بەگشتیكردن) بەكار ببرێت، هەرگیز زمانی شیعری هەوڵنادات لەجیاتی هەمووان بیر بكاتەوە، پێویستە زمانی شیعری لە خزمەت جیاوازی و شیعرییەتدا بڕسكێت، چونكە بەهای جوانی شیعری لە خەیاڵی جیاوازدایە. ئەو كۆپلەیەی سەرەوە وەك درووستكردنی پەیوەندی نوێ بەشێك لەو جیاوازییەی گواستۆتەوە، بەڵام وەك گێڕانەوەی بازنەیی، لە رووی دنیابینییەوە دەبێتەوە (گفل)ێكی مەعصوم؟!
(4)
لە جوولەی پەنجەكانت تێگەیشتم،
ئەفسانەش دەتوانێ وەك جوانوو سمكۆڵان بكات.
لە جیاتی تۆز، هەتاو لە درزی پەنجەرە سێگۆشەییەكانی دەست،
چەپك چەپك
بۆ دەرسیم بەڕێ بكات و
بۆنی دەمی خونچە بكات.
(وەرە لە باخ پێتدەڵێم) –حەسەن هەندرێنی، ل91.
(رۆلان بارت) پێیوایە نووسین پڕە لە یادەوەرییەكانی پێش خۆی، ئەوە لەلای (بارت) جەختكردنە لە تێزی (زمان هەرگیز بێ لایەن نییە). لەو رووەوە بەرێوەبردنی رەهەندی باكگڕاوەندی شیعری كوردی و زماندۆستی شاعیر لەو كۆمەڵە شیعرەدا ئەوەندە ئاسان و نەكردە نابینیم. بەڵام پرسیار ئەوەیە، شاعیر چۆن لە دەرەوەی گێڕانەوەی بازنەیی، پەیوەندییەكی نوێی پڕ چالاكی هونەری و پڕ لە بیركردنەوە و خەیاڵی شیعری و پڕ لە جوولەی رووداوی جیاواز لەنێوان تاك و كۆ دەنووسینەوە؟! دەمەوێ بڵێم، ئایا شیعری سەردەمی پاش حەقیقەتەكان و زیرەكی دەستكرد، دەشێ لە بازنەی یادەوەری و نەستی دەستەجەمعیدا بخولێتەوە؟!.
بێگومان لە هەموو كارێكی ئەفراندندا (كات و شوێن) گرنگی خۆی هەیە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی، بارستاییەكانی شیعری (حەسەن هەندرێنی) لە مەوداو و جوولەدا لەبری كات و شوێنی تایبەتی، مەوداو و جوولەی گشتی وێنا دەكات. لەبری وێنە ئاڵۆزەكانی ژیانی ئەمڕۆ، وێنە رەش و سپییەكانی دوێنێ بە باگكڕاوەندی زماندۆستی دەكێشێتەوە، كە بە بڕوای من نە خوێنەری تایبەت بۆخۆی درووست دەكات، نە خەمی خوێنەری ئەمڕۆشە، بەڵكو هۆكاری ماندووكردنی خوێنەرانیشی لێدەكەوێتەوە!. رەنگە خوێنەرانێكی ناسیونالی پەڕگیر بە هەڵگرتنی خەمی گەورەی ناسیونالی و هێلی پانی شیعری كوردی و باگكڕاوەندی زماندۆستی راهاتبن، بەڵام خوێنەرانی سەردەمی پاش حەقیقەتەكان و زیرەكی دەستكرد، كەمترین گرنگی بەو هێلە پانە دەدەن. بە كورتی بەهای شیعری لەوەدایە، كە بە جوانی خەمە بچووك و تایبەتەكانی بنوێنێ و لە درووستكردنی پەیوەندییەكی پڕ جوولەی نێوان دنیابینی و مەودا جیاوازەكانی خۆی رەنگ بكاتەوە؟!.
بە كورتی لە هەندێ لە قەسیدەكانی كۆمەڵە شیعری (وەرە لە باخ پێتدەڵێم) پەیوەندییە كۆنەكانی گێڕانەوە گەورەكان بەرەو كاڵبوونەوەن، بەڵام وەك پێویست هونەری بیركردنەوە و دنیابینی سەردەم و خەیاڵكردنەوە، لە دایكبوونی بە تەواوی دیار نییە؟!