لەتیف بێوار

دنیایەکی سەیرە گوڵم، رۆژانە سەدان و هەزاران شیعرو میعری کوردی بە بەربووك دەچن و لەبەرامبەردا سەدان وهەزاران لایك و دەستخۆشییان بۆ دەچێت، بێ ئەوەی رەوانهزرێكی جوامێر  دەرکەوێت و بڵێت: تکایە ئیستێك بکەن و راوەستن، ئەوانە شیعر نین و ئەوانەش کە دەیخوێننەوە خوێنەری راستەقینەی شیعر نین. هەندێک تێدەگەن و دەزانن کە زەمەنی رەسەنایەتی بەسەرچوو و ئێستا تێوەگلاوین لە  دەورانێکی ناقۆڵادا، تەپوتۆزی کاڵفامی کون و قوژبنی ژیانی تەنیوەو ئەوانەی راست و رەوانن و دروست دەبینن و دەنواڕن و دەبیژن نامۆن و دەرکراون لە بازنە پوچەکانی شاعیرو نووسەرە دەربارو ساختەکان، کە هەر کۆمەڵێکیان بە قەتارێکی بەرژەوەندیەوە خۆیان هەڵواسیوەو ڕێ دەکەن، بێ ئەوەی خۆیان خاوەنی رێچکەو ئامانجی خۆیان بن، رەنگە هەندێك زوویر بن کە بڵێم پوخڵترین چین زۆرینەی ئەو شاعیرانەن کە هیچ بارێکیان نییەو لەگەڵ بای بەرژەوەندیدا شەن دەکەن و گوتەیان لە شوێنێکەو رەفتاریان لە شوێنێکی دی، هیچ دەربارەی تازەگەری نازانن و زۆر حەزیان لە پیاهەڵدان و موجامەلەی یەکدی هەیە، مێروولەی نووسینیان دەکەنە چیایەکی سەختی بێهامتا لە داهێنان و ئەفراندن، دڵ و دەروون بۆگەنی  و دوور لە پاکی و هەستناسکی و راستگۆیی و وەفا، ئیتر کەی خوێنەر بە درۆی شاخدار فریو دەخوات، کە هەژارترین شت وشەیەو هەمووان پێی دەوێرن، زۆرێك لەو شاعیرانە دەردە دڵ بە شیعر دادەنێن و هەندێکی تریشیان بە مەبەستی مەراقکوژتن دەنووسن و بێ ئەوەی هیچیشیان نەگوتراوێك یان تازەگەرییەك پێشکەش بکات، لە بازنەیەکی داخراودا خەریکی یەکتر گووتنەوەن، بەڵام لە رووکەشدا خۆیان وا دەردەخەن خەمی ئەم جیهانە لەسەر شانیان کەڵەکە بووەو لە نێو دوکەڵی جگارەدا سێڵفێکانیان دەکەنە باگراوندی کۆپلە سواوەکانیان، کە نازانم وەکو کلیپی گۆرانیەکانی ئێستا زیاتر نومایشی پۆرترێتی خودە یان بەرهەم و دەق پێشکەشکردن؟ نازانم چۆن تاقەتیان هەیە ئەو هەموو سێلفیە خەمبارو شاعیراویانەو پڕ دوکەڵه هەر رۆژە پۆست بکەن؟ کە لە باشترین باردا هەر واقیع دەڵینەوەو دەیخەنە سەر کاغەز بە وشە. ئەمەش رەنگە هۆیەکەی بۆ لە دەستدانی شیعر بگەڕیتەوە بۆ چەق و ناوەندبوون، چونکە کە (سانسۆری کوالیتی) لە لایەن دەستەبژێرو دەسەتە جەمعەوە نەماو تێزە رەخنەییەکان غائیب بوون و لە بەرامبەریشدا سەکۆ کۆمەڵایەتییەکان و پێگەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان جێی بە بڵاوکراوە کاغەزییەکان لەقکرد ئیتر ئەو گەڕەلاوژەیە دێتە دی و پەرە دەستێنێ.

لە لایەکی تریشەوە ئەمڕۆ سۆشیال میدیا کۆمەڵێك بە ناو شاعیری قووتکردووەتەوە کە ئەوەی دەرخواردی خوێنەران و موتابەعەکارانی ئەو تۆڕانەیان دەدەن بریتییە لە وتەی سادەی ڕیزکراوی بێ گیان و بێ هوونەر، وەکو هەر کەلوپەلێکی تری بەکارهێنانی رۆژانە خێرا دەخوێندرێتەوەو خێراش تووڕ دەدرێت، لیرەدا یەکێك لەو ئەزموونانە دەخەینە ژێر تیشکی باسەکەمانەوەو خاسیەتی شیعرەکان دابەشی سێ پایە دەکەین، کە شاعیرەکەی خانووچکەی شیعری لەسەر دامەزراندووە:

یەکەم/ ئیگۆ:

 ی پزیشکی دەروونی سیگمۆند فرۆید؛structural theoryباشتر وایە پێشباس تیشکێك بخەینە سەر ئیگۆ بە پێی بیردۆزی

ئیگۆ خودی راستەقینەو نەوی کەسەکانە، بەو مانایەی پەردەپۆشی تۆی راستەقینەیە، لە ڕێی درککردنەوە کە پەیوەستە بە دنیای دەرەوە، وەڵامدانەوەو مامەڵەی بۆ دنیای دەرەوە دەبێت، بە پێی شیتەڵکاریی دەرونی سیگمۆند فرۆید ئاوەزی مرۆڤ دەکاتە دوو بەشی: ئاگاو نائاگا؛ لە بەشی نائاگادا هەر سێ لە  (من) کە لە نێوان (ئەو) و (منی باڵا)دایە (ئەمیان پێکهاتەی ئاکاریی مرۆڤە) لە وەسفی فرۆید بۆ دینامیکی دەروونی مرۆڤ، کە هەریەکەیان بە ڕێژەیەك پشکیان لە ئاگاییدا هەیە بە شێوەیەکی رێژەیی. مرۆڤ کاتێك لە ئیگۆ دەربازی ببێت دەبێتە کەسێکی ئازاد و هەست بە ئاسوودەیی دەکات، لە مرۆڤێکەوە تا مرۆڤێك ئەم پشکانە دەگۆڕدرێت بە پێی ئەمزموون و مەعریفەو تێگەشتن و دنیابینی...

شیعریش ئەو بوارەیە کە زۆر لە دنیا راستەقینەکانی شاعیر ئاشکرا دەکات، چونکە لە نەستەوە هەڵدەقوڵێت کە زۆر لە ژێر هەست و هۆشەوەیە، ئەمەش بە هۆی رەخنەو شیكاری راڤەکارانەوە زیاتر درکی پێ دەکرێت، تەنانەت شاعیرەکەشی لەدەرەوەی ئەم درك پێکردنەدایە.

ئیگۆ کە ناخی تەنی ئەوسا داوای دەسەڵات دەکات و بەرەو خۆ زەقکردنەوەو مەزنکردن هەوڵ دەدات، ئەمەش پێچەوانەی گیانی گشتگەرایی و بینینی ئەوانی ترە، ئێستا گەر بێین و ئەمە لە سەر بەرهەم و دیدگا شیعریەکانی تاباك دابەزێنین، سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین جارانێك ئێمە لە ڕێگەی بەرکەوتنی هەستەوە مامەڵە لەگەڵ دەقەکاندا دەکەین و قووڵ نابینەوە بۆ دنیای نەست، بۆیە وەکو کۆی سادەو گشتی سەر بۆ ئەو دەقە دەلەقێنین و چەپڵەی بۆ دەنێرین، بەڵام کاتێك زیاتر خستمانە ژێر تیشکی تێڕامان و وردکردنەوەوە ئەوجا بۆمان دەردەکەوێت کە هەڵە بووین و بڕیاری خێرامان داوە، بۆ نموونە خودپەرستی کە حاڵەتێکی زۆر نەوی و قێزەونی دەردی دەروونییە لەم کۆپلەیەدا زەق کراوەتەوەو نەك بەشێوەی سیمبوڵ و ناڕاستەوخۆ دەربڕینی لێ کرابێت، بەڵکو شاعیر راستەوخۆ بانگەوازی بۆ دەکات و دەبێتە جێی شانازیی، کە پێویست بە لێدوانی زیاتر ناکات، چونکە وەك زۆربەی فەیسبوکە - کورتە شیعرەکانی دی جێی وردبوونەوە نین و رامان ناخولقێنن و هیچ پەیامێکی بەسوودی لێ نافامرێتەوە:

کەنگێ

وەک منت پێدەکرێ

خوت

بپەرەستی؟

*

نموونەی دووەم/

وەک شانۆکارێکی بە ئەزموون

چوومە سەر سێن

قاقام لێدا

گریام

مردم

پاشان

لە سەر کورسیی بینەرەکان

هەستامە سەر پێ

بە گریانەوە

چەپڵەم بۆ خۆم لێدەدا

نموونەی دووم بۆ زیاتر روونکردنەوەی ئەم مەبەستە، ئەم کۆپلە کورتەی سەرەوەیە کە دوو ئاماژەی تێدایە و جێی لەسەر وەستانە؛ یەکەمیان (خۆ دانان بە شانۆکاری بە ئەزموون) دووەمیان (چەپڵە بۆ خۆلێدان) کە لە کۆتایی کۆپلەکەدا هاتووە، کە ئەگەر زیاتر وردبینەوە هەر زوو ئەو راستیەمان بۆ دەردەکەوێت کە نمایشکار لە رۆڵ بینێك زیاتر هیچی تر نییە، بە پێی ئەو مەنەلۆگ و رۆڵەی بۆی نووسراوەتەوەو بۆی دەنووسرێتەوە، ئەمەش لە دەقەکانی تردا ئەم راستیە دەردەخات، کە زۆر جار خلۆرمان دەکاتەوە بۆ رۆڵە بەدو تەنانەت زۆر بەدەکانیش وەك لەم کۆپلەیەدا شاعیر زۆر راستگۆیانەتر دەری دەبڕێت و ناتوانێت وەی شارێت کاتێك دەڵێت:

کاتی هەڕاجی ئێواران

هاوار دەکەم

من

خۆ

فرۆ

شم

تەنانەت لە کاتی خوێندنەوەی ئەم کۆپلە سادەدا دەمویست بروا بە خۆ بکەم کە شاعیر ئەمەی نەنووسیوەو رەنگە من بە هەڵە پێشچاوم بکەوێت و بیخوێنمەوە، چونکە کەم جار شاعیران ئاوها راستیە پەنهانەکانی خود ئاشکرا دەکەن، بەڵام مەخابن لێکدانەوە عوزرخواهیەکانی من هەڵە دەردەچوون و مەتنی دەقەکە ناچاری دەکردم لەو لێکدانەوەی خۆی زیاتر هیچ ئەگەرێکی تری بۆ نەدۆزمەوە.

***

دووەم/ لەیلا:

سەرەتا دەبێت پێش خوێنەران ئەوە بڵێم کە بۆچی ناونیشانی ئەم خاڵەم نەکرد بە رۆمانسی و لەیلام بۆ دانا؟ بەکورتی چونکە دەستەواژەی رۆمانسی یان رۆمانتیکی زۆر بەرفراوانترو قووڵترە لە زەقکردنەوەی کۆیلەبوون بۆ تاکێك، کە تەنانەت بگاتە حاڵەتی پەرستن، بێ ئەوەی هیچ هونەرێكی شیعریی و وێنەی ئیستاتیکی لە خۆ بگرێت.

چونکە رۆمانسی یان رۆمانتیکی جوڵانەوەیەکی ئەدەبی و هونەری بوو لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٨ لە ئەوروپا سەری هەڵدا وەك پەرچە کردارێک دژی شۆڕشی پیشەسازی، لەم ڕێبازەدا جەخت لەسەر هێزی هەست و سۆزو ئەندێشە دەکرێتەوە وەك سەرچاوەی راستەقینەی بەهای جوانیناسی. بەڵام ئەوەی لەم کۆپلانەدا بەرچاو دەکەون فێرکردن و خەستبوونەوەی زیاتری کۆیلایەتی و زەلیلی خوێنەرە نەك بەرکەوتن لەگەڵ دەقێکی داهێنەرو ئیستاتیکیدا ومەزندا. ئەمەش بەداخەوە مانەوەیە لە چەقی کولتورێکی دواکەوتوودا کە لە شێوازی سڵاوکردنیشدا رەنگ دەداتەوە کاتێك سڵاوکاران بەیەکتر دەڵێن (نۆکەرتم)! دیارە ئەمەش رەگ و ریشەیەکی مێژوویی و سایکۆلۆژی هەیە.

سەرەتا پێش ئەوەی نموونەی کۆپلەکانی تاباك بهێنینەوە با کەمێك لە سەرەتای کۆپلەی شیعرێکی شاعیر ئەندرێ بریتۆن ١٨٩٦-١٩٦٦ وردبینەوە کە پێش سەد ساڵ نووسیویەتی بزانین چۆن ئەفرێنەرانە لە دنیای خانمەکەی دەدوێ و دەیشیعرێنێ، ئەوجا با بەراوردی بکەین بە هەمان پۆل و جۆری ناونراوی شیعر و بزانین بۆچی هەر کاوێژێکی سادەی یەکتری دەکەینەوەو هیچ تازەگەریی و داهێنان و خزمەتێکمان بە دنیای شیعر نەکردووەو بەڵکو بەهای شیعر دادەبەزێنین:

ناونیشانی شیعرەکەی بریتۆن (راموسانێکی ئازاد)ـه، تیایدا ئاوها دەست پیدەکات:

خانمەکەم خاوەن پرچی ئاگری رەژوو

هزرەکانی لە تروسکەی تریشقەن

قەدی وەك کاژێری لمین

قەدی خانمەکەم وەك هی ڕێوی ئاوە لە نیوان ددانی پڵنگدا...تا کۆتایی

ئەمەش نموونەی کۆپلەکانی تاباکە کە تیایدا جگە لە (حەیران بوون، سووتان، کۆڵکێشان، پەرستن، بەخودا دانان...) هیچی تر شك نابات بە خانمەکەی بڵێ. کە ئەمانەش دوو ئاماژە دەدەن: یەکەمیان بێ بەهرەیی شاعیر کە نەیتوانیوە لەیلاکەی بە شیعر بکات و خاڵی شیعربوونی تیدا بدۆزێتەوەو بەهرەی لێ ببا، دووەمیان دنیابینییەکی پووچ کە تەنیا بوونی خۆی لە کۆیلایەتیدا بۆ ئەو دەبینێتەوە  تا بوونی خودی راستەقینەی بێتە دی و درك پێ بکات. من زۆر لەسەر نموونەکان ناوەستم چونکە هیچ هونەرێکی رەوانبێژی و ڕەمزو میتافۆرێکیان تێدا نییە تا پێویست بە شیکردنەوە بکەن و داوای لێبووردنیش لە خوێنەران دەکەم کە رەنگە نیگەران بن بە خوێندنەوەی ناوەڕۆکی هەندێك ئەو کۆپلانە، بەڵام ئەوە تەنیا بۆ پشتڕاستکردنەوەی راڤەکەمانەم تەنیا قسەی خاوەنەکەیەتی:

بڕوام

بە گەورەیی نییە

کە دەتبینم

دەڵێم

خودام

چۆنی؟

*

هیچ

ڕێگایەک نەما بوو

بۆت

بمرم

*

لەو تەمەنەش دا

دەتوانم بتپەرەستم

نیگەرانم

خوا

گلەیی

بکا

*

بڕوام

بە گەورەیی نییە

کە دەتبینم

دەڵێم

خودام

چۆنی؟

*

حەیرانتم

کە دەمڵێنەوە

دەگریم

*

دارستانیش بی

بۆت

دەسووتێم

*

دەرگای ماڵەکەت

بە کۆڵ دەکێشم

ماندوو بم

دێمە

ژوورەوە

*

هێندەم نەماوە

بتپەرەستم

ڕۆهەڵاتی ناوینە

بیدرکێنم

هەموو

لە خوداکانیان

وەردەگەڕێن

*

کوتم

دێمە سەر

دینت

وتی

بێ دینم

*

لەت کردنی دەریا و

مار کردنی گۆچان

گرینگ نییە

مۆعجیزە یانی

ژن

بپەرەستی

*

ئەو تەنانەت لەیلا دەکاتە هەموو شتێك، لەوانەش نیشتیمان؛ بەڵام ئەو پرسیارەمان لە خۆ نەکردووە بۆچی؟ ئەوە شیعرە کە وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە؛ کە لێرەدا نەك هیچ وەڵامێك نییە، بەڵکو هۆکارەکان فەرامۆشکراون و بەرەنجام خراونەتە روو بێ زانینی مەبەست؟ یەکێکیش لە لێکدانەوەکان ئەوەیە کە شاعیر نەیتوانیوە درك بە هەقیقەتی شیعر بکات، جگە لە چڕکردنەوەی فەرهەنگی کۆیلایەتی. چونکە بۆ نموونە کۆیلەبوون بەرەنجامە دەبێت هۆکارێکی لە پێش بێت کە ئێمە هیچی لەبارەوە نازانین.

ئەو تەنانەت بە دوو جۆری جیاواز و لە دوو بەرواری جیاوازدا جەخت لەسەر ئەم بە نیشتیمانبوونەی لەیلا دەکاتەوە، ئاسانیشە نیشتیمان وا بچووك بکرێتەوە بەڵکو لای هەندێکی تریش بشفرۆشێت یان بکرێتە شتی نەویتر، بۆ نموونە ئەو ئاوها بۆی دەنووسێت:

لەوەتی نیشتمانمی

باڵندە

کۆچ

ناکەن

١١/١٢/٢٠٢٣........................

لەوەتی نیشتمانمی

باڵندەکانیش

نافڕن

١٩/١١/٢٠٢٣......................

سێیەم/ هیچ

کە دەڵێین هیچ، تا خوێنەر بە هەڵە تێنەگات مەبەستمان لە هیچگەرایی (نیهیلیسم) نییە، چونکە هیچگەرایی لەخودی خۆیدا جۆرێکە لە فەلسەفە یان کۆمەڵێك بۆچوونی فەلسەفییە کە لایەنە گشتییەکانی ژیان و بوونی مرۆڤایەتی رەفز دەکاتەوە، وەکو راستی مەوزوعی و مەعریفەو ئاکارو مانا، لایان وایە بەها مرۆییەکان هیچ بنەمایەکیان نییەو ژیان پووچ و بێ مانایە و مەعریفەت شتێکی مەحاڵە، هەندێکیش وای بۆ دەچن هیچگەرایی لەسەر رەوتە فەلسەفییەکانی پێش خۆی وەك گومانگەرایی و رەشبینی بنیات نراوەو سەری هەڵداوە. تەنانەت (جان يودریار) قۆناغی پاش پۆستمۆدێرن و شێوازەکانی بیرکردنەوەی بەشێك لە کایە ئەدەبییەکان وا وەسف دەکات و ناو دەبات.

ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە بریتییە لە (هیچ) لە تێڕوانینی شیعرەوە، واتا خاڵیی لە شیعربوون و بوتیقا، بێگومان هەردوو (قسەی ئاسایی و شیعر) لە وشە پێکدێن، بۆیە ئاسان نییە بۆ هەموو خوێنەران لێکیان جیا بکەنەوە بە تایبەتی کە دەقەکە ناوی شیعری لێ بنرێت و بە شێوازی دێڕە شیعر نووسرابێت، بەڵام لە ڕاستیدا جیاوازییەکی زۆر هەیە لە نیوان ئەو دووانەدا، چونکە شیعر خاوەنی چەند بنەماو مەرجێکی زمانەوانی و داڕشتن و هەڵبژاردن و دەربڕینە،؛ ئەگەر وا نەبووایە ئەوا هەموو کەسێك قسە دەکات و دەتوانێت بنووسێت، جا گەر هەموو نووسینێك گەر ویستمان لێ بوو ناوی شیعری لێ بنیین ئەوا گەڕەلاوژەو فەوزا لە دنیای شیعرو ئەدەبیاتدا دروست دەبێت، وەك چۆن لەم زەمەنەدا هەندێك کەس تووشی هاتوون.

بۆ زیاتر روونکردنەوەی ئەم مەبەستە با بنواڕین لەم کۆپلەیە:

وەسیەتنامە:

گەر

مردم

بە کەواو

پانتۆڵەکێوە

بە خاکم

بسپێرن

هەندێك دەپرسن گەر ئەم وشانەی پێشوو گەر بە شێوەی رستەی ئاسایی بنووسین پەسەندتر نییە؟ چونکە لەو بڕگە بڕگەکردن و دێڕ دێڕکردنی وشانەدا نە هونەرێکی تێدایە نە کێش وسەرواو ئیقاع دەدات بە دەستەواژەکە، تا مۆرکی شیعری لێ بنیشێت. بۆ نموونە مرۆڤەکان وەسێتی جۆراوجۆر دەکەن لە ژیانیاندا، لە پیرەژنی نەخوێندەوارم بیستووە کە لە نەوەکانی تووڕە بووە گوتویەتی وەسێت بێت کە مردم دەمەونخون بمنێژن. کە لێیان پرسیوە بۆچی؟ گوتوویەتی بۆ ئەوەی لەوێ خەم و زووخاوتان لە گەرووم بیتەدەر، لێرەدا دەکرێ بڵێین ئەو پیرێژنەش شاعیر بووە؟ کە ماناو داڕشتنەکەشی زۆر لە وەسێتنامەکەی شاعیرەکەمان بەهێزترە کە تیایدا دەڵێت: (گەر مردم بە کەواو پانتۆڵێکەوە بە خاکم بسپێرن).

یان لەشوێنێکی تردا روو دەکاتە کچەکەی و دەڵێت گەر مەولەوی رۆمیش سەما بکات دەیکوژن. ئەمە نە سۆناتەیەو نە بروسکە شیعرو نە هایکو، بەڵکو ئامۆژگاریەکی ئاسایی ئاخاوتنی رۆژانەیەو نازانم چ سیفەتێکی دەچێتەوە سەر شیعر؟ لەناو کۆمەڵگا کلاسیکییەکانی رۆژهەلاتدا نەك سەما بەڵکو زۆر شتی تر قەدەغەو بڤەیە ئیتر ئەوە شتانێکی زانراو و بەڵگەنەویستەو چ هونەرێکی تێدایە دووبارەکردنەوەی واقیع و ناونانی بە شیعر نازانم! ئایا شیعر هەر خەم ڕیزکردن و کەڵەکە کردنی حاڵەتی نەرێنی و شکستە، یان داهێنان و ئیستاتیکاو هونەرەکانی زمان زۆر دیوی تر دەبەخشن بە تێکست کە هەرگیز خوێنەر لە مەدلول و چەشەی خوێندنەوەیان تێر نابێت. لە راستیدا ئەم داهێنان و تازەگەرییەش گیانە، دەبێت شاعیر خاوەنی ئەو گیانە داهێنەرو تازەگەرە بێت و بێزی لەو وتە کاڵوکرچانەوە بێتەوە کە دەدرێنە پاڵ شیعر بە ناوی شیعرەوە، سەرەنجام ئەو حاڵەتە نوێگەریانەش دەگمەنن و دووبارە نین، بەڵکو ئەوە رەشۆك و عامەی شاعیرۆکەکانە کە ئەوانەی پێش خۆیان  کۆپی دەکەنەوە شتێکی لێ زیادو کەم دەکەن و دەیاننوسنەوەو ناوی شیعری لێ دەنێن.

لەمە زیاتر نامەوێت کات بۆ ئەم بابەتە تەرخان بکەین و بە چەند نموونەیەکی تر کۆتایی بەم باسە دەهێنین، بەڵام ئەمجارە من وەك نیگاکردنی خۆم بۆ ئەو کۆپلانە بە شێوازی ڕستەی ئاسایی دەیانوسم نەك پڕگەبڕگە و دێڕ دێڕ چونکە جگە لە رستەی خەبەری نێگەتیڤ و رۆژانە زیاتر هیچی تریان تێدا نابینم و خاڵیین لە  فەنتازیاو میتافۆڕو ئیستاتیك :

١- بە مستەوە لەدایك دەبین باوەڕناکەن پەیامنێرەکان دەزانن.

٢- لە ساردخانەدا مەرگم هەلدەلەرزێ بە خاکم بسپێرن.

٣- جودابوونەوە من و درەخت.

٤- سارد سارد بوویەوە دەستم بۆت ناچی.